Μέσα από την προβολή ανέκδοτου, μέχρι πρόσφατα, αρχειακού και φωτογραφικού υλικού θα σας παρουσιάσω μία από τις μεγαλύτερες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του γερμανικού στρατού κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η επιχείρηση «ΠΑΝΘΗΡΑΣ» έπληξε ένα σύνολο 32 περίπου οικισμών από τα βλαχοχώρια της Πίνδου και είχε σαν στόχο την ανάκτηση του ελέγχου των οδικών αξόνων Τρικάλων – Ιωαννίνων και Άρτας-Ιωαννίνων τίς οποίες ήλεγχαν οι αντάρτικες ομάδες του ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ αντίστοιχα. Αφορμή για την έρευνά μου αποτέλεσε η ενασχόληση μου με τα κοινά του χωριού μου. Ρωτώντας λοιπόν τους συγχωριανούς για τα γεγονότα που αφορούσαν τη καταστροφή της Κρανιάς τον Οκτώβρη του 1943 διαπίστωσα ότι αν και έχουν περάσει πάνω από 60 χρόνια από εκείνα τα δραματικά γεγονότα οι μνήμες των Κρανιωτών ήτανε επιλεκτικές επηρεάζοντας γνώμες και αντιλήψεις. Προσπάθησα λοιπόν να βρω ιστορικές πηγές, στις οποίες θα καταγράφονταν και η πλευρά των εχθρών μας. Στην προσπάθειά μου αυτή απευθύνθηκα στην Δ.Ι.Σ, όπου για καλή μου τύχη ανακάλυψα από τα αρχεία του γερμανικού στρατού, τα οποία πολύ πρόσφατα είχε αγοράσει το ΓΕΣ, τόσο το επιτελικό σχέδιο καταστροφής των χωριών μας όσο και τις διαταγές από τις κατά τόπους δρώσες γερμανικές μονάδες.
Θεωρώ τα συγκεκριμένα στρατιωτικά έγγραφα μεγάλης ιστορικής αξίας καθότι είναι απαλλαγμένα από κάθε σκοπιμότητα, αναφερόμενα μόνο στο στρατιωτικό σκέλος της επιχείρησης.
Θα σας περιγράψω το χρονικό της καταστροφής των χωριών της Πίνδου κατά την διάρκεια της «Επιχείρησης Πάνθηρας» που έλαβε χώρα στο χρονικό διάστημα μεταξύ 18 Οκτωβρίου και 7 Νοεμβρίου 1943.
ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΑΝ ΤΟΥ «ΠΑΝΘΗΡΑ»
Το βαλκανικό συνέδριο των ανταρτών (7/7/1943)
Με πρωτοβουλία της αγγλικής αποστολής οι ζυμώσεις γύρω από τη δημιουργία ενός κοινού μετώπου αντίστασης άρχισαν, από τις αρχές του 1943, να γίνονται εντονότερες. Στις 5 Ιουλίου 1943 υπογράφεται στην Καστανιά συμφωνητικό συνεργασίας μεταξύ του ΕΛΑΣ και του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής (Σ.Μ.Α) από τους Σαράφη, Βελουχιώτη και Έντι Μάγιερς.
Δύο μέρες αργότερα (7 Ιουλίου 1943) οι επικεφαλής του ΕΛΑΣ οργανώνουν στο ίδιο μέρος την Πανθεσσαλική Συνδιάσκεψη των αντιπροσώπων των αντάρτικων ομάδων του ΕΛΑΣ όλης της Θεσσαλίας. Στην Καστανιά συγκεντρώθηκαν όλα τα μέλη της Διοίκησης των Στρατηγείων Δυτικής και Κεντρικής Ελλάδας και 500 αντάρτες.
Στη συνδιάσκεψη ήταν επίσης παρόντες οι ηγέτες των αντιστασιακών κινημάτων της Γιουγκοσλαβίας και της Αλβανίας. Γι’ αυτό αργότερα ονομάστηκε και Βαλκανικό Συνέδριο των αντιστασιακών οργανώσεων προσδίδοντας μ’ αυτό τον τρόπο μεγαλύτερο κύρος και σημασία στις αποφάσεις που ελήφθησαν. Τρίτος από αριστερά στους καθήμενους είναι ο στρατηγός Σαράφης, δίπλα του ο Άρης Βελουχιώτης και προτελευταίος ο Άγγλος ταξίαρχος Έντι Μάγιερς (Από το βιβλίο του Λάζαρου Αρσενίου «Η Θεσσαλία στην Αντίσταση»).
Στις 13 Ιουλίου 1943 εκτελούνται 78 Γερμανοί αιχμάλωτοι οι οποίοι είχαν συλληφθεί ένα μήνα πριν και είχανε φυλακιστεί στην Μονή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στην Κρανιά. (Υπάρχει και σχετική μαρτυρία του Σαράφη στο βιβλίο του «Ο ΕΛΑΣ» σελ.134)
Η παράδοση του Ιταλικού στρατού
Είχε περάσει μόλις ένας μήνας από την έναρξη λειτουργίας του ΕΛΑΣ ως τακτικού στρατού και το πιο δυσεπίλυτο πρόβλημα για τις συντεταγμένες πλέον μονάδες του ήταν τα όπλα και κυρίως τα πυρομαχικά. Την εποχή ακριβώς που οι μονάδες του ΕΛΑΣ φιλοδοξούσαν να γίνουν τακτικός στρατός κατ’ εικόνα και ομοίωση του στρατού της Αλβανίας, ήρθε ένα ανέλπιστο δώρο. Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας και ο τρόπος που έγινε. Στην φωτογραφία εικονίζεται ο Άρης Βελουχιώτης να συνομιλεί σε φιλικό τόνο με Ιταλούς αξιωματικούς λίγο μετά την παράδοση της Μεραρχίας Πινερόλο στα Τρίκαλα
Λίγες μέρες μετά την παράδοση της μεραρχίας Pinerolo. Στο δάσος του Περτουλίου συζητούν ο αρχηγός του Πεζικού της μεραρχίας Ντελ Τζιούντιτσε (με το άσπρο ημίπαλτο) με τον στρατηγό Ινφάντε (με την πλάτη) και τον Κρις Γουντχάουζ. Δίπλα τους ο Άρης, ο Σαράφης και ο αξιωματικός του ΕΔΕΣ Ραυτόπουλος. Τις συζητήσεις παρακολουθούν οι στρατιώτες της μεραρχίας (στο βάθος).
Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ «ΠΑΝΘΗΡΑΣ»
Η συγκρότηση του 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού
Η διαφαινόμενη ιταλική παράδοση και η διαρκώς αυξανομένη παρενοχλητική δράση των ανταρτών ανάγκασαν τους Γερμανούς να μεταφέρουν στην Ελλάδα νέα στρατεύματα. Έφθασαν έτσι στην Ελλάδα στις αρχές του καλοκαιριού του 1943 νέες στρατιωτικές μονάδες. Προκειμένου λοιπόν να πετύχουν καλύτερη αναδιοργάνωση του στρατού τους στην Ελλάδα, οι Γερμανοί μετέτρεψαν κάποιες μονάδες από διοικητικές σε επιχειρησιακές. Έτσι σχηματίστηκε το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού. Έδρα του ορίστηκαν τα Γιάννινα.
Οι επικεφαλής του ήταν ανώτατοι Γερμανοί αξιωματικοί που μετατέθηκαν στην Ελλάδα προερχόμενοι κυρίως από μονάδες που υπηρετούσαν στη Γιουγκοσλαβία και οι οποίες είχαν ενεργό συμμετοχή στον πόλεμο με τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους.
Αρχηγός του 22ου Ορεινού σώματος Στρατού διορίστηκε ο Γερμανός στρατηγός Hubert Lanz (Χούμπερτ Λαντς). Εθεωρείτο ικανότατος αξιωματικός ειδικευμένος στον ανταρτοπόλεμο έχοντας αποσπάσει θετικότατες κρίσεις όταν υπηρετούσε ως διοικητής δυνάμεων ειδικευμένων στον ανορθόδοξο πόλεμο στην Ουκρανία και τη Σερβία.
Στο μεταξύ, στις 9 Ιουλίου του 1943 φθάνει στην Ελλάδα και η 1η Ορεινή Μεραρχία «Εντελβάις» με επικεφαλής το στρατηγό Walter Von Stettner. Στρατοπεδεύει στην Κόνιτσα. Πήρε την ονομασία της από το φυτό «Εντελβάις» που φυτρώνει σε μεγάλα υψόμετρα. Είχε δε ως σκοπό τον έλεγχο των οδικών αρτηριών Καλαμπάκας-Ιωαννίνων και Ιωαννίνων-Καστοριάς. Ο έλεγχος των δύο βασικότερων οδικών αρτηριών της Δυτικής Ελλάδας ήταν ζωτικής σημασίας για τα γερμανικά στρατεύματα, τα οποία είχαν πεισθεί από την αντικατασκοπία των συμμάχων ότι επέκειτο απόβαση στις ακτές της Ηπείρου.
Στις αρχές του καλοκαιριού είχε φθάσει επίσης στην Ελλάδα και η 104 Μεραρχία των «ορεινών κυνηγών» (Gebrigs Jager) με επικεφαλής το στρατηγό Hartwig von Ludwiger. Στρατοπέδευσε στην περιοχή νότια της Άρτας. Στην 104 Μεραρχία των ορεινών κυνηγών ανατέθηκε ο έλεγχος της οδού Άρτας-Ιωαννίνων.
Οι Γερμανοί ενίσχυσαν επίσης τις τεθωρακισμένες δυνάμεις τους στην Ελλάδα με την άφιξη στη Θεσσαλονίκη του 1ο και 2ο αστυνομικού συντάγματος της 4ης μεραρχίας των τεθωρακισμένων γρεναδιέρων.
Παρατηρήστε το «εντελβάις» στο μανίκι του Λαντς (με το κοντό παντελόνι) και στον σκούφο του Στέττνερ. Ορεινή κατασκήνωση με τη συμμετοχή αξιωματικών της αεροπορίας. (Από το φωτογραφικό αρχείο του Χάγκεν Φλάισερ).
Ο Σκοπός της επιχείρησης
Ο σκοπός όπως και η οργάνωση της «Επιχείρησης Πάνθηρας» αναγράφεται με ξεκάθαρο τρόπο στην 1η σελίδα του εξασέλιδου επιτελικού σχεδίου που εκπόνησε το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού.
Διαταγή Σώματος Αρ. 6
Χάρτης της Ελλάδος 1: 100.000
1) Εχθρός: Βλέπε παράρτημα.
2) Το 22ο Ορεινό Σώμα Στρατού κατά την ημέρα Χ εξορμά αιφνιδιαστικά σε 3 ομάδες μάχης ομόκεντρες εναντίον της κυρίας περιοχής των ανταρτοομάδων στην περιοχή του περάσματος Μετσόβου, εξουδετερώνει τις ανταρτοομάδες που βρίσκονται εκεί, συντρίβει την οργάνωσή τους και καταλαμβάνει τα καταφύγια τους, τις αποθήκες τους και τα στρατόπεδα τους.
(Ανέκδοτα έγγραφα της Δ.Ι.Σ. Το πλήρες κείμενο και η μετάφρασή του στο Δημήτρης Κωνσταντινίδης, Επιχείρηση «Πάνθηρας» Οι Γερμανοί εισβάλλουν και πυρπολούν την Πίνδο)
Στον παραπάνω χάρτη αποτύπωσα την πορεία των γερμανικών μονάδων με βάση το επιτελικό σχέδιο του «Πάνθηρα».
Παρατηρήστε και οι τρεις ομάδες διενεργούν κυκλωτική κίνηση γύρω από την περιοχή του Μετσόβου. Η έκταση την οποία κάλυψαν ήταν περίπου 3.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα.
Σήμερα θα σας παρουσιάσω την δράση της «Ομάδας Μάχης του Βορρά» η οποία δραστηριοποιήθηκε κυρίως μέσα στα όρια του νομού Γρεβενών.
Φωτογραφία του 1941 του Αυστραλού φωτογράφου J. Krauth στην οποία απεικονίζεται ο δρόμος Τρικάλων – Καλαμπάκας. Το ομαλό ανάγλυφο διευκόλυνε την μετακίνηση των Πάντζερ όπως και άλλων μηχανοκίνητων μονάδων Ες – Ες σχεδόν μέχρι το Μέτσοβο.
Η ηγεσία του 98ου και 99ου Συντάγματος Josef Salminger, Wilhelm Spindler και Harald von Hirschfeld. Πρόκειται για τους ίδιους ακριβώς πρωταγωνιστές που συμμετείχαν στην εξόντωση 4500 στρατιωτών και αξιωματικών του ιταλικού στρατού στην Κεφαλλονιά τρεις μήνες πριν. Εκεί βασίστηκε και το σενάριο της ταινίας «Το μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι».
Στο εύλογο ερώτημα εάν υπήρξε διαταγή των επιτελών αξιωματικών για ισοπέδωση των χωριών και εκτέλεση των κατοίκων, η απάντηση όπως είναι καταγεγραμμένη στον «Πάνθηρα» είναι η εξής:
d) «Όλα τα χωριά στις αντάρτικες περιοχές, στα οποία συναντάται αντίσταση, να καταστρέφονται εκτός από λίγα σπίτια για τα γυναικόπαιδα».
e) «Όλα τα ζώα να διώχνονται για να αφαιρεθούν από τις ανταρτοομάδες οι βάσεις για τη διατροφή τους. Στο βαθμό που αυτό δεν είναι δυνατό να προσκομίζονται επί τόπου για τη διατροφή των στρατιωτών».
Οι Γερμανοί υψώνουν την σβάστικα στους βράχους των Μετεώρων. Ήτανε στις 18 Οκτωβρίου 1943.
Οι επιχειρήσεις της Ανατολικής Ομάδας Μάχης στην Καστανιά
Τηλεγράφημα
Επείγον
21/10, ώρα 11.30
Από την Γενική Διοίκηση 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού
Προς την ομάδα Στρατού Ε/ Γραφείο Πληροφοριών
Ενδιάμεση αναφορά Γραφείου Πληροφοριών 21/10/43
Μετά την κατάληψή της εξακριβώθηκε ότι στην Καστανιά και τη Βεντίστα ήταν το Γενικό αρχηγείο των ανταρτοομάδων. Οι ομάδες διέφυγαν, μεγάλη λεία, συμπεριλαμβανομένων φαλαγγών αυτοκινήτων.
(Ανέκδοτη αναφορά του 22ου Σώματος Στρατού προς το Αρχηγείο της Στρατιάς στην Θεσσαλονίκη. Πηγή: Δημήτρης Κωνσταντινίδης, Επιχείρηση «Πάνθηρας» Οι Γερμανοί εισβάλλουν και πυρπολούν την Πίνδο).
α) Η ομάδα μάχης Βορρά
Αρχηγός : Ταγματάρχης Von Hirschfeld
Στρατιωτικά τμήματα: 3 Τάγματα ορεινών καταδρομέων, 1 Τμήμα Ορεινού Πυροβολικού, 1 Λόχος ορεινών σκαπανέων. Περίπου 2000 στρατιώτες. 1 - 2 Τάγματα μεταφορών.
Ο χάρτης που συνέταξα παραπάνω απεικονίζει την πορεία των μονάδων μάχης του Βορρά.
Ο δήμιος του Περιβολίου ταγματάρχης Ράινχολντ Κλέμπε (Reinhold Klebe). Ο διαβόητος Kλέμπε ήταν επίσης από τους πρωταγωνιστές της σφαγής των 4750 Ιταλών στρατιωτών στην Κεφαλονιά. Η φωτογραφία προέρχεται από τη στρατιωτική του ταυτότητα.
Η μάχη του Περιβολίου 21-25/10/1943
«Σήμα Ασυρμάτου
Εκπομπή σήματος: 21/10, ώρα 10:00
Λήψη σήματος: 21/10, ώρα 15:00
Επείγον!
Προς το 22ο Σώμα Στρατού
Αποστολέας: Ομάδα Hirschfeld
Προς το ΙΙ Τάγμα του 98ου Συντάγματος
1ο) Η διέλευση με τα μεταγωγικά τμήματα προς το τάγμα είναι αδύνατη λόγω της διατάξεως του εχθρού. Τα υψώματα γύρω από το Περιβόλι και βορειότερα κατέχονται από τον εχθρό. Μια δύναμη εχθρού 2 λόχων με 7 ελαφρά πολυβόλα και 4 βαριά πολυβόλα αναγνωρίστηκε και καταπολεμήθηκε.
2ο) Στις 20/10 περί ώραν 16:00 δεχθήκαμε πυρά 2 χμ νοτιοδυτικά από το Περιβόλι. Το έδαφος εκκαθαρίστηκε με επίθεση.»
(Από τα αρχεία του γερμανικού στρατού της Δ.Ι.Σ. )
3ο) Στα 21/10 ώρα 6:00 ισχυρό εχθρικό πυρ σε ολόκληρη την περιφέρεια του Περιβολίου. Προσπάθησα γι’ αυτό να παρακάμψω το Περιβόλι από τα βόρεια και έπεσα πάνω σε 2 εχθρικούς λόχους. Με άμεση αντεπίθεση ανετράπησαν οι ομάδες ασφαλείας του εχθρού, όμως μετά από αυτό πλευροκοπηθήκαμε και αποκλειστήκαμε. Μετά από δίωρη ανταλλαγή πυρών με πολυβόλα, βαριά οβιδοβόλα και όπλα πεζικού διασπάσαμε τον εχθρικό κλοιό και διαφεύγουμε προς το παρόν προς τη Βωβούσα μαχόμενοι.
4ο) Λόγω έλλειψης ζωοτροφών τα υποζύγια είναι πολύ εξαντλημένα. Αναζητώ ζωοτροφές στη Βωβούσα.
5ο) Απώλειες: 5 άντρες και 7 υποζύγια αγνοούνται.
6ο) Αναμένω περαιτέρω διαταγές.»
Νάγκελ
Η ευρύτερη περιοχή του Περιβολίου αποτέλεσε την μοναδική εστία αντίστασης των ανταρτών τόσο του ΕΔΕΣ όσο και του ΕΛΑΣ. Από τα σήματα του γερμανικού στρατού που μετέφρασα είναι το μοναδικό που αναφέρεται αριθμητικά σε απώλειες γερμανών στρατιωτών. Σε όλες τις άλλες αναφορές των μονάδων μάχης οι τυχόν απώλειες χαρακτηρίζονται ως «ελάχιστες». (Από τα αρχεία του γερμανικού στρατού Δ.Ι.Σ. )
Η άτακτη υποχώρηση των αντιστασιακών δυνάμεων
Χαρακτηριστικό της κατάστασης που επικράτησε στις μονάδες των ανταρτών κατόπιν της εμπλοκής τους με τις δυνάμεις των γερμανών του ΙΙΙ τάγματος του 98ου Συντάγματος είναι το παραπάνω γραπτό σημείωμα, το οποίο αναφέρει:
«Τ.Τ. 21/10/1943. Συναγωνιστήν Μπαλλήν. Έλαβα το δεύτερο σημείωμα σας. Μόλις μας στείλετε ψωμί και φάμε, θα αναχωρήσουμε για την κατάληψιν της Μπόστρα. Διότι εμείς (περί τους 50) και εγώ δεν φάγαμε. Είμεθα θεονήστικοι από 4 μέρες. Με αγωνιστικούς χαιρετισμούς Γ. Γρίβας. (Λάζαρος Αρσενίου, «Η Θεσσαλία στην Αντίσταση»)
(Η φωτογραφία είναι από το «Αιματοβαμμένο Εντελβάις» του Φρανκ Μέγιερ)
Οπισθοχωρώντας οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ αναμείχτηκαν με τους ντόπιους κατοίκους, σκορπίστηκαν σε μικρότερα σύνολα, οι διοικήσεις έχασαν την επαφή με τα τμήματά τους και η κεντρική διοίκηση είχε σχεδόν πλήρη άγνοια των καταστάσεων που είχαν διαμορφωθεί στις πολεμικές εμπλοκές των δυνάμεών της. Η γερμανική ορμή δημιούργησε την εντύπωση ότι οι στρατιώτες των κατακτητών βρισκόταν παντού με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός τρομερού κύματος πανικού στους ορεινούς πληθυσμούς. Η πλειοψηφία των κατοίκων των χωριών διασκορπίστηκαν στα πυκνά δάση των βουνών της Πίνδου που τους παρείχαν σχετική ασφάλεια.
Στις 25 Οκτωβρίου οι Γερμανοί εισέβαλαν στο Περιβόλι αφού εκτέλεσαν όσους αμάχους συνάντησαν στα μαντριά. Πυρπόλησαν 412 σπιτια του χωριού μαζί με όσες γυναίκες δεν πρόλαβαν να βγουν από αυτά. Σκότωσαν συνολικά 17 Περιβολιώτες (11 γυναίκες, 3 άντρες και 3 παιδιά.)
(Η φωτογραφία είναι από το «Αιματοβαμμένο Εντελβάις» του Φρανκ Μέγιερ)
Η καταστροφή σε αριθμούς
ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΣΟΒΟΥ
| Οικισμός | Σπίτια | Αχυρώνες - Στάβλοι | Θύματα | Εκκλησίες |
| Βαθύπεδο | 205 | 97 | 3 | |
| Νέα Κουτσούφλιανη | 120 | 43 | - | |
| Παλιά κουτσούφλιανη | 50 | 7 | - | |
| Μαλακάσι | 142 | 71 | 1 | |
| Μέτσοβο | - | - | 17 | - |
| Μηλιά Μετσόβου | 175 | 57 | - | 1 |
| Περιβόλι | 412 | 123 | 17 | 2 |
| Πεύκη ή Στρούτζια | 115 | 77 | - | - |
| ΣΥΝΟΛΟ | 1219 | 475 | 38 | 3 |
ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ
| Οικισμός | Σπίτια | Αχυρώνες - Στάβλοι | Θύματα | Εκκλησίες |
| Αθαμανία (Μουτσιάρα) | 4 | - | 1 | - |
| Αηδόνα ή Αϊβάν | 51 | 21 | 1 | - |
| Αμάραντος ή Βεντίστα | 150 | - | 27 | 5 |
| Γαρδίκι | 21 | - | 3 | - |
| Δέση | 6 | - | - | - |
| Δολιανά | 35 | - | - | 2 |
| Δροσοχώρι (Τυφλοσέλι) | 33 | 65 | 1 | - |
| Καμνάι | 1 | - | - | - |
| Καλλιρόη (Βελίτσιανα) | 64 | 127 | 1 | 1 |
| Καστανιά | 194 | 266 | 53 | 1 |
| Κλεινοβός | 43 | - | 14 | - |
| Κρανιά | 766 | 221 | 7 | 2 |
| Παλιοχώρι | 27 | 40 | 1 | - |
| Πολυθέα | 105 | 31 | 9 | 1 |
| Πύρρα | 75 | 9 | - | - |
| Τζούρτζια | - | - | 2 | - |
| Χαλίκι | 49 | - | 1 | 1 |
| ΣΥΝΟΛΟ | 1624 | 780 | 121 | 13 |
Γερμανοί στρατιώτες ψάχνουν για αντάρτες στα πλαίσια της επιχείρησης «Πάνθηρας». Στο χωριό έχουν μείνει μόνο οι ηλικιωμένες γυναίκες. Μαζί με τους κατακτητές εύκολα διακρίνονται και οι Έλληνες συνεργάτες τους. Ανάλογες φωτογραφίες υπάρχουν στα αρχεία του γερμανικού στρατού στην πόλη Κόμπλεντς της Γερμανίας. Παρατηρήστε δεξιά τον κύριο με τα χέρια στις τσέπες. (Από το αρχείο του ιστορικού Χάγκεν Φλάισερ)
Είναι βέβαιο ότι εκτός από τις φωτογραφίες υπάρχουν & κινηματογραφημένα στιγμιότυπα από την επιχείρηση «Πάνθηρας». Σε αίτηση την οποία υπέβαλλε για λογαριασμό μου ο Γερμανός πάστορας Ernst Fengler προκειμένου να αποκτήσω πρόσβαση στα αρχεία του γερμανικού στρατού που βρίσκονται στην πόλη Κομπλεντς, η απάντηση υπήρξε αρνητική. Σύμφωνα με την εκτίμηση του κου Fengler η άρνηση οφείλεται σε φόβο των γερμανικών αρχών για πιθανή έγερση αιτήσεων αποζημιώσεων από απογόνους των θυμάτων. (Από το αρχείο του ιστορικού Χάγκεν Φλάισερ)
Η φωτογραφία είναι από το «Αιματοβαμμένο Εντελβάις» του Φρανκ Μέγιερ.
Από τη «δίκη των στρατηγών της Νοτιοανατολικής Ευρώπης». Πρώτος αριστερά ο Λαντς, στο μέσο o εκπρόσωπος της Βέρμαχτ στην Ελλάδα Χέλμουτ Φέλμυ και δεξιά ο ανώτατος στρατιωτικός διοικητής της Ελλάδας Βίλχελμ Σπάιντελ. Ο Λαντς καταδικάστηκε σε κάθειρξη 12 ετών, μένοντας όμως στη φυλακή μόνο πέντε χρόνια. (Η φωτογραφία είναι από το «Αιματοβαμμένο Εντελβάις» του Φρανκ Μέγιερ)
Das Vergessen des Bösen ist die Erlaubnis zu seiner Wiederholung
Η λήθη του κακού είναι άδεια για την επανάληψη του
Στην είσοδο του κρεματορίου του Μαουτχάουζεν είναι η παραπάνω επιγραφή γραμμένη σε εννέα γλώσσες.
Επιχείρηση "Πάνθηρας". Παρουσίαση μέσα από ανέκδοτα αρχεία του γερμανικού στρατού της καταστροφής των βλάχικων χωριών της Πίνδου τον Οκτώβρη του 1943, Δημήτρης Ι. Κωνσταντινίδης
14ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Βλάχικης Παραδοσιακής Μουσικής & Χορών,
Ξενοδοχείο Casa la Mundi, Γρεβενά 31 Αυγούστου και 1 Σεπτεμβρίου 2013
Όλα τα γεγονότα που αφορούν την Επιχείρηση «Πάνθηρας», το επιτελικό σχέδιο, μετάφραση του, στοιχεία για τους πρωταγωνιστές και την τύχη τους, αναλυτικά οι καταστροφές που υπέστησαν τα βλαχοχώρια της Πίνδου κ.α μπορείτε να τα διαβάσετε στο βιβλίο του κ.Δημήτρη Κωνσταντινίδη, Επιχείρηση «Πάνθηρας» Οι Γερμανοί εισβάλλουν και πυρπολούν την Πίνδο