Μια προσέγγιση για την αναβίωσή τους. Το παράδειγμα του Λιβαδίου Ολύμπου
1. Τα βουνά και το Λιβάδι στο χώρο και το χρόνο
«Το φυσικό περιβάλλον αποτελεί δεδομένο που δεν μεταβάλλεται παρά ελάχιστα μέσα στον ιστορικό χρόνο» (Μ. Sauvignon «Η Γεωγραφική Εικόνα της Μακεδονίας» στο ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Εκδοτική Αθηνών, 1982, Αθήνα, σελ. 12)
«Η Μεσόγειος είναι πρώτα απ’ όλα μια θάλασσα που περιβάλλεται από βουνά. Το γεγονός αυτό έχει σημασία. Όταν μιλάμε για ιστορία. Αυτό πρέπει να υπογραμμίζουμε, γιατί συνήθως αμελούν να το επισημαίνουν, ενώ οι συνέπειες είναι μεγάλες» (Braudel 1991, κεφ. Ι, 1. «Πρώτα απ' όλα τα βουνά», σελ. 29)
Το πρώτο καθοριστικό στοιχείο του ορεινού χώρου είναι η ιστορία του. Το ερώτημα που τίθεται καταρχήν είναι το εξής: πιο είναι το ιστορικό Ανθρωπο-Φυσικογεωγραφικό Περιβάλλον, όπου ο χώρος και ο χρόνος αποτελούν μια ενότητα. Ο χώρος και ο χρόνος συμφύρωνται αδιάσπαστα, έγραψε ο Μοσκώφ (1978) και παρέπεμψε στον Braudel (1991) για το κλίμα που δρα ενοποιητικά στα τοπία και στους τρόπους ζωής μέσα από την ανθρωπο- και φυσικογεωγραφική ενότητα. Βάση αυτής της ενότητας αποτελεί ο φυσικός πλούτος (η γη), ως γενικό αντικείμενο της εργασίας, και ως πρώτη ύλη με τη μεσολάβηση της εργασίας (όπως έγραψε ο Μαρξ στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»).
Παλιά, μπορεί να διέφευγε του Ευρωπαίου περιηγητή του 19ου αιώνα το ορεινό Λιβάδι, ως οδοιπόρου μέσα από τα «χθαμαλά» (για να παραφράσουμε τον Κωστή Μοσκώφ, ο οποίος αναφέρθηκε στον εποικισμό του ορεινού χώρου). Tο Λιβάδι Ολύμπου όμως επισκέφθηκαν περιηγητές και έγραψαν για έναν μεγάλο οικισμό με πολλά σπίτια και κατοίκους (ο Άγγλος περιηγητής συνταγματάρχης Leake, ο οποίος επισκέφθηκε το χωριό το 1806, έγραψε για 800 σπίτια σ’ ένα βραχώδες κοίλωμα, ενώ ο Heuzey, το 1860, έγραψε για 400 σπίτια, βλ. Παπαϊωάννου 1972).
Η ιστορική διάσταση, ως προς το χρόνο και το χώρο χαρακτηρίζει το Λιβάδι ως εξής: η δυναμική των αρχικών οικισμών χαρακτηρίζεται από τη σημερινή σταθερή του θέση στο χώρο (για τους διάσπαρτους μικρούς οικισμούς γύρω από το Λιβάδι, βλ. Κουκούδης 2001, σελ. 75 και Προκόβας 2006) και η χρησιμοποίηση του χρόνου από τους κατοίκους χαρακτηρίζεται από τις μακροπρόθεσμες μετακινήσεις-μεταναστεύσεις1. Ο χώρο-χρόνος στην περίπτωση των μεταφορέων (αγωγιατών-κιρατζήδων), είναι καθοριστικός και άφησε κατάλοιπα μέχρι την πρόσφατη ανθρωπογεωγραφία του Λιβαδίου (βλ. επίσης το λήμμα «Αγουγιάτου» στο Προκόβας 2006).
2. Προσδιορισμός των Γεωγραφικών Ενοτήτων
Η ομοιογένεια των Γεωγραφικών Ενοτήτων βασίζεται σε στοιχεία (κριτήρια) χρήσεων γης, εδαφικών χαρακτηριστικών και της μορφής του αναγλύφου (όπως τα υψόμετρα και οι λεκάνες απορροής), φυσικού περιβάλλοντος, και παραγωγικά. Οι ενότητες αυτές είναι φυσικές αλλά και ανθρωπογεωγραφικές, με την παρεμβολή των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Αυτό τις καθιστά και λειτουργικές, κατεξοχήν, με τη χωροταξία των οικισμών. Σ’ αυτήν την ομοιογένεια και λειτουργικότητα του χώρου (μετακινήσεις στο χώρο-χρόνο) θα πρέπει να στηριχτεί ο σχεδιασμός και ο προγραμματισμός του ορεινού χώρου2.
3. Μια νέα Γεωγραφική Ενότητα για το Λιβάδι
Η γειτνίαση των ορεινών οικισμών στο Τίταρο όρος, ως ενδοχώρα με κέντρο το Λιβάδι (για τις υπηρεσίες που παρέχει βλ. παρακάτω), θα πρέπει να τεκμηριωθεί (σε πρώτη προσέγγιση) από το πληθυσμιακό μέγεθος, τα υψόμετρα, τις χρήσεις γης (με καθοριστικό στοιχείο τις μεγάλες εκτάσεις των βοσκοτόπων και των δασών πχ στο Λιβάδι~78% της συνολικής έκτασης της Κοινότητας, ΕΣΥΕ 1986).
Πρόκειται για τους ακόλουθους οικισμούς (Πραγματικός πληθυσμός / Μόνιμος/ Υψόμετρα σε μ.)3: Φτέρη (49/1/1280μ), Λιβάδι (2714/2515/1160μ), Κοκκινοπηλός (200/176/1160μ), Μεταξάς (410/315/1060μ), Καστανιά (98/95/1050), Άνω Μηλέα (55/26/950), Παλαιογράτσανον (67/59/900μ), Λάβα (-/2/890μ), Σαραντάπορο (907/839/840), Αγ. Δημήτριος (907/838/800μ), Πύθιον (639/650/720), Καλύβια (526/488/600μ), Πλατανόρρευμα (1061/1019/490μ) και Σκοτεινά (47/15/700μ) - Φωτεινά (423/417/300μ) σε σύνδεση με το δασικό δρόμο-ποδηλατόδρομο μέσω Λιάχα, Καρασούλι και Παπακούρτη, βλ. χάρτη στο Ράπτης 2003).
Η παραπάνω περιοχή δεν αντιμετωπίσθηκε ως ενότητα (φυσικο-ανθρωπογεωγραφική) και διασπάσθηκε σε Δήμους, Νομούς και Περιφέρειες. Η διοικητική διαίρεση των ΟΤΑ, των Νομών και Περιφερειών στην περίπτωση του Λιβαδίου (ως ενότητα) είναι «κραυγαλέα».
Παραδείγματα διάσπασης των ορεινών και άλλων βιότοπων από όρια Νομών και Περιφερειών υπάρχουν στον Ελλαδικό χώρο πολλά. Βορειοδυτικά από το Λιβάδι βρίσκεται η κορυφή «Πύργος» (1689μ) και δίπλα το Φλάμπουρο (1838μ) και ανάμεσα τα όρια των τριών Νομών (Λαρίσης, Πιερίας, Κοζάνης, βλ. χάρτη ΓΥΣ «ΛΙΒΑΔΙΟΝ». Με την ονοματολογία στο χάρτη αυτό, καθώς και τα ιστορικά στοιχεία και τις πληροφορίες που παρέχει θα πρέπει να υπάρξει ξεχωριστή έρευνα). Στη θέση αυτή, ως τρίεδρο («τριεθνές» κατά τον Προκόβα 2006 και τοπωνύμιο «Γραμμένη Οξιά», στο λήμμα «Φάγκου» ό.π.), ενώνονται τρεις (3) Νομοί της Θεσσαλία και της Μακεδονίας, ενώ πρόκειται και για τρεις (3) διαφορετικές Περιφέρειες, τρία (3) Χωροταξικά Σχέδια κτλ.
Οι λειτουργικές εξαρτήσεις του Λιβαδίου από την Ελασσόνα δεν είναι σήμερα τεκμηριωμένες (πέρα από τα ιστορικά στοιχεία τους, βλ. την εισήγηση του Γ. Τριάρχου στα Πρακτικά του 1ου συνεδρίου, σελ. 61). Θα πρέπει να διερευνηθούν οι εξαρτήσεις από την Κατερίνη, τη Θεσσαλονίκη, τη Λάρισα και την Κοζάνη. Το θέμα αυτό μας οδηγεί και στις μόνιμες μετακινήσεις των κατοίκων πέραν των καθημερινών.
Το νερό, η πέτρα, τα δάση και η ξυλεία, οι βοσκότοποι και η κτηνοτροφία, το μαλλί και η χειροτεχνία, αυτά είναι τα γενικά αντικείμενα εργασίας και οι πρώτες ύλες (με τη μεσολάβηση της εργασίας) της Γεωγραφικής Ενότητας, που προσδιορίζουν την ομοιογένεια και τη λειτουργικότητα στον ορεινό χώρο του Λιβαδίου. Η λειτουργικότητα ενισχύεται με τις ανταλλαγές και το εμπόριο.
4. Η ανάπτυξη του ορεινού χώρου του Λιβαδίου: σχεδιασμός-προγραμματισμός
Η στρατηγική της τοπικής ανάπτυξης, πραγματοποιείται σε τοπική βάση, συνδέει τις δράσεις και τους πόρους μεταξύ τους στην μικρή ορεινή περιοχή.
Η αναβίωση στηρίζεται στην αξιοποίηση των ιστορικών στοιχείων, καταρχήν ως παραγωγική πολιτιστική κληρονομιά, στους οικισμούς και στο τοπίο της υπαίθρου. Ο πλούτος και η αξία της κληρονομιάς αυτής (φυσικής, αισθητικής, αρχιτεκτονικής, πολιτισμικής, παραγωγικής, παραδοσιακής) όσο δεδομένος κι αν είναι, τόσο χρήζει άμεσης προστασίας και δράσεις: περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης, διατήρησης, αποκατάστασης και αναβάθμισης (βλ. επίσης εισήγηση Γ. Συνεφάκη στα Πρακτικά του 1ου Συνεδρίου, βλ. επίσης στο βιβλίου του Κ. Προκόβα 2001, μια σειρά από αναφορές στην ιστορική παράδοση του Λιβαδίου).
Ποιες δυνατότητες αξιοποίησης της ιστορικής φυσικής πολιτιστικής και παραγωγικής κληρονομιάς υπάρχουν σήμερα στον ορεινό χώρο του Λιβαδίου; (βλ. επίσης Προκόβας 2001 και αντίστοιχα λήμματα, αλλά και προτάσεις!, στο Προκόβας 2006).
1. Με τα «Μονοπάτια του νερού», ως άμεση σύνδεση με το κλίμα, το τοπίο και την ανθρώπινη δραστηριότητα.
2. Με την πέτρα και τους πετράδες.
3. Με το ξύλο και τους ξυλουργούς (βλ. επίσης το ξυλόγλυπτο εικονοστάσιο-τέμπλο).
4. Με την κτηνοτροφία: με το μαλλί και η επεξεργασία του με τον αργαλειό σε μάλλινα είδη (σκουτιά, κιλίμια, βελέντζες, φλοκάτες κτλ), με το γάλα με τα γαλακτοκομικά προϊόντα, με τα δέρματα κτλ, με τα ζώα ως μεταφορικά μέσα.
5. Με την αγροτοτουριστική διαδρομή με όλα τα πολιτιστικά στοιχεία(βλ. επίσης Ράπτης 2003), συμπεριλαμβανομένων και των καζανιών του τσίπουρου (βλ. λήμμα «Αρακίε» στο Προκόβας 2006).
Η ανάπτυξη του ορεινού χώρου αποτέλεσε αντικείμενο σχεδιασμού και προγραμματισμού στο 3ο ΚΠΣ (βλ. το Σχέδιο Ανάπτυξης 200-2006) και θα αποτελέσει και κατά την 4η προγραμματική περίοδο (σύμφωνα καταρχήν με το νέο Κανονισμό-ΕΚ-1698/2005 «για τη στήριξη της αγροτικής ανάπτυξης από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης). Η προσπάθεια αυτή ήταν ως τώρα αποσπασματική για πολλούς λόγους, όπως η έλλειψη χωρικής συγκέντρωσης των δράσεων και πόρων.
Το Λιβάδι ως μια περιοχή της ορεινής χωρικής ενότητας του συμπλέγματος του Ολύμπου (νότια Πιέρια και Τιτάριο όρος) δεν έτυχε μιας εξειδίκευσης των χωρικών κατευθύνσεων. Στην περιοχή αυτή δε συνδέθηκαν οι δράσεις μεταξύ τους, δεν εξειδικεύθηκαν οι προϋποθέσεις - συνθήκες και οι απαιτήσεις ενός ολοκληρωμένου προγράμματος που θα περιελάμβανε όλους τους τομείς. Άλλωστε το 3ο ΚΠΣ με τα Προγράμματα ΟΠΑΑΧ και LEADER+ απαιτούσαν «ώριμα» έργα μέσα από τις διαδικασίες μιας ευρύτερης και μεγάλης περιοχής που διαχειρίσθηκε η ΑΝΕΛΚΙΣ ΑΕ, με μικρή επίπτωση στον ορεινό χώρο του Λιβαδίου.
Ο ορεινός χώρος διακρίνεται ως προς τα πληθυσμιακά χαρακτηριστικά των οικισμών, τις παραγωγικές δυνατότητες, και την ευνοϊκή χωροταξική διάρθρωση (βλ. ΣΑ 2000-2006). Τα κριτήρια αυτά εφαρμόσθηκαν και ως προς τα ορεινά κέντρα στα Ολοκληρωμένα Προγράμματα Ανάπτυξης του Αγροτικού Χώρου-ΟΠΑΑΧ, όπου προστέθηκαν και οι υποδομές και οι υπηρεσίες αλλά και οι ολοκληρωμένες τουριστικές διαδρομές.
Κατά τη γνώμη μας το Λιβάδι εκπληρώνει τις προϋποθέσεις ενός ορεινού κέντρου.
Οι δραστηριότητες πρέπει να στηρίζονται σε υπηρεσίες: υγείας, πρόνοιας, εκπαίδευσης και κατάρτισης, αναψυχής (ήπιων μορφών τουρισμού), πολιτισμού, δημόσιας διοίκησης (αστυνομία, πυροσβεστικός σταθμός, Δ/νση αγροτικής ανάπτυξης, μ. ά.) και ιδιωτικών εξυπηρετήσεων (εμπόριο και ΜΜΕ, τράπεζες, ταχυδρομείο, τηλεπικοινωνίες, οικοτουριστικό γραφείο μ. ά.).
Επίλογος και προγραμματικές παρατηρήσεις
Στηριζόμενοι στον προσδιορισμό της νέας Γεωγραφικής Ενότητας του Λιβαδίου, προτείνεται ένα Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα (σύνδεση όλων των δράσεων μεταξύ τους) με ορεινό κέντρο το Λιβάδι και με επίκεντρο το δίκτυο φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, ως σύνδεση τουριστικών διαδρομών. Ο φυσικός και πολιτιστικός πλούτος αυτής της Γεωγραφικής Ενότητας αποτελεί τις τοπικές συνθήκες για την αξιοποίησή του παγκόσμια.
Η 4η προγραμματική περίοδος προσφέρεται για την παραπάνω πρόταση, αν και οι σημερινές διαδικασίες προγραμματισμού με τις «Ομάδες Σχεδιασμού Προγράμματος» σε επίπεδο χώρας και Περιφέρειας δύσκολα θα έπαιρναν υπόψη μια τέτοια πρόταση. Αυτό αφορά το κοινοτικό επίπεδο, αλλά στο εθνικό επίπεδο (πχ Περιοχές Ειδικών Χωρικών Παρεμβάσεων του Νόμου 2742/1999) οι τοπικοί φορείς θα μπορούσαν να «πορευθούν». Η συγκρότηση Τοπικής Ομάδας με φορέα (πχ Αναπτυξιακή Εταιρεία, ή Τοπική Ομάδα Δράσης στο πρότυπο του LEADER+, ή «Ανθρωπογεωγραφικές Ενότητες Διαδημοτικής Συνεργασίας στην ύπαιθρο», Αγγελίδης 2000, σελ. 196), με αρχικό αντικείμενο την τεκμηρίωση της πρότασης σε επίπεδο Τοπικού Αναπτυξιακού Προγράμματος (βλ. επίσης τις εργασίες των φοιτητών του 4ου εξαμήνου, για το Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο Λιβαδίου, στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ, Βέροια), θα μπορούσε να συγκροτήσει ένα προγραμματικό και διεκδικητικό πλαίσιο.
Τέλος προτείνουμε στο Σύλλογο Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης να οργανώσει το 9ο Συμπόσιο σε συνεργασία με το Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ, με αντικείμενο το Λιβάδι στο χώρο και το χρόνο (ιστορία, τοπία, φύση, οδοιπορικά κτλ.).
Πασχαλίδης Μάκης, Διδάσκων Α.Π.Θ - Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας4,
«Ιστορικές Ανθρωπο-Φυσικο-Γεωγραφικές Ενότητες του Ελληνικού Ορεινού Χώρου: Μια προσέγγιση για την αναβίωσή τους.
Το παράδειγμα του Λιβαδίου Ολύμπου»
8o Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Παραδοσιακής Μουσικής και Χορού.
Λιβάδι Ολύμπου 26-28 Μαίου 2006
1. Ήδη από το 19ο αιώνα «με τους ημιονηγούς στα καραβάνια γίνονταν οι μεταφορές στην Αλβανία και Β. Ελλάδα» (αναφορά στους Βλάχους, στη ΜΕΣΟΓΕΙΟ του Braudel 1991, σελ. 36). O P. Halstead διακρίνει τρεις βασικές κατηγορίες (μοντέλα) παραδοσιακής ορεινής οικονομίας: α. τους ειδικευμένους κτηνοτρόφους, ιδιαιτέρως Σαρακατσάνοι, β. τους μικτούς κτηνοτρόφους, ιδιαιτέρως Βλάχοι και γ. τους μικτούς γεωργοκτηνοτρόφους, ιδιαιτέρως «ντόπιοι». Για το δεύτερο αναφέρει τις «αγέλες από άλογα και μουλάρια, με τα οποία οι Βλάχοι «κιρατζήδες» μετέφεραν εμπορεύματα σε όλα τα Βαλκάνια και ακόμα πιο μακριά. Επίσης πολλοί Βλάχοι ασχoλούνταν με τη βιοτεχνία, πχ με τα υφαντά. Με τη μικτή οικονομία, στηριγμένη στα πρόβατα, στη μεταφορά και στη βιοτεχνία, αγόραζαν το ψωμί τους. Μεταβατικοί ή ημινομάδες θεωρούνται, επειδή πολλοί Βλάχοι είχαν δικά τους λειβάδια και μόνιμα χωριά στα βουνά, όπου έμεναν οι οικογένειες όλο το χρόνο. Το χειμώνα κατέβαιναν οι άντρες με τα κοπάδια, είτε πάλι σε δικά τους λιβάδια είτε όπου έβρισκαν βοσκοτόπια να νοικιάσουν», στο Δήμος Κόνιτσας 1996, σελ. 64-65.
Βλ. επίσης για τους Βλάχους της Ηράκλειας Σερρών μια αναφορά στην καταγωγή των κατοίκων της Τζουμαγιάς από το Λιβάδι, στο Καφταντζής 1973, σελ. 58.
2. Το αντικείμενο του προσδιορισμού των Γεωγραφικών Ενοτήτων είναι σήμερα επίκαιρο, καθόσον στη συγκυρία της 4ης προγραμματικής περιόδου στη χώρα ο προσδιορισμός των γεωγραφικών ενοτήτων, θα εξετασθεί στις νέες μελέτες «Αναδιάρθρωσης Καλλιεργειών» των 13 Περιφερειών της χώρας, του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, 26.4.2006). Σχετικά με τις χωρικές ενότητες στο Χωροταξικό Σχέδιο της Περιφέρειας, βλ. Πασχαλίδης, Κουρούνης 2004.
4. Με τη συμβολή του Γ. Συνεφάκη, επίσης διδάσκοντος στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης ΑΠΘ, Βέροια. Θα θέλαμε να προσθέσουμε εδώ και τη γενικότερη συμβολή του Τμήματος, χάρη της οποίας μας δόθηκε η ευκαιρία να επιβλέψουμε φοιτητική εργασία με θέμα το «Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο του Δήμου Λιβαδίου» και να πραγματοποιήσουμε εκπαιδευτική εκδρομή στο Λιβάδι, γεγονός που μας βοήθησε στη γνώση της περιοχής, στην άντληση στοιχείων και πληροφοριών, καθώς και στην επικοινωνία με τους ανθρώπους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΗΓΕΣ
Αγγελίδης (2000) Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη, εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα.
Braudel, F. (1991) ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ και ο Μεσογειακός Κόσμος: Ο ρόλος του περίγυρου, εκδόσεις ΜΙΕΤ, τ. Α΄, Αθήνα.
Δήμος Κόνιτσας (1996) Η Επαρχία Κόνιτσας στο Χώρο και στο Χρόνο, Εισηγήσεις στο Α Επιστημονικό Συμπόσιο, Κόνιτσα 12-14.5.1995, Πνευματικό Κέντρο, Κόνιτσα.
ΕΣΥΕ (1986) Κατανομή των Εκτάσεων της Χώρας κατά Βασικές Κατηγορίες Χρήσεως (απογραφή Γεωργίας-Κτηνοτροφίας 1981), Αθήνα.
ΕΣΥΕ (2004) Λεξικό των Δήμων /Κοινοτήτων, Δημοτικών/Κοινοτικών Διαμερισμάτων και Οικισμών της Ελλάδος (με βάση την απογραφή του Πληθυσμού 2001), Αθήνα.
Καφταντζής, Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών, Έκδοση Δήμου Ηράκλειας.
Κουκούδης, Α. (2001) Οι Ολύμπιοι Βλάχοι και τα Βλαχομογλενά, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη.
Μοσκώφ, Κ (1978), Η εθνική και κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα.
Παπαϊωάννου, Ν. (1972) Το Λιβάδι του Ολύμπου: Ένα βλάχικο χωριό (Ιστορία, Λαογραφία, Αρχιτεκτονική), Λάρισα.
Πασχαλίδης, Α., Κουρούνης, Κ. (2004) «Εξειδίκευση των κατευθύνσεων του «Περιφερειακού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης Περιφέρειας-ΠΠΧΣΑΑΠ» στη μελέτη ΓΠΣ/ΣΧΟΟΑΠ και το ζήτημα των Ψηφιακών Υποβάθρων (παραδείγματα από την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας)» Πρακτικά Συνεδρίου «ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ-ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ», ΤΕΕ τμ. Δωδεκανήσου, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Δωδεκανήσου, ΤΕΔΚ Δωδεκανήσου, Ρόδος 26-27 Νοεμβρίου, σελ. 67-79.
Πρακτικά 1ου Συνεδρίου για την Ιστορία και Ανάπτυξη του Δήμου Λιβαδίου, έκδοση: Σύνδεσμος Επιστημόνων Λιβαδίου Ολύμπου, 24-26 Αυγούστου 2001, Ζάννειο Μορφωτικό Κέντρο, Λιβάδι Ολύμπου.
Προκόβας, Κ. (2001) Τα παιδιά της Μνημοσύνης, έκδοση του Συλλόγου Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης «Ο Γεωργάκης Ολύμπιος», Θεσσαλονίκη.
Προκόβας, Κ. (2006) Λεξικό της Κουτσοβλαχικής του Λιβαδίου Ολύμπου, έκδοση του Συλλόγου Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης «Ο Γεωργάκης Ολύμπιος», Θεσσαλονίκη.
Ράπτης, Γ (2003) Ιστορικός και Τουριστικός Οδηγός Λιβαδίου Ολύμπου, Έκδοση Εξωραϊστικού Συλλόγου Λιβαδίου.