Η συμβολή των Βλαχοφώνων Ελλήνων στον Μακεδονικό Αγώνα αποδεικνύεται καθοριστική, βάσει αδιάσειστων τεκμηρίων. Υποχρεωμένος να διεξέλθω σε ελάχιστο χρόνο ένα μέγιστο θέμα, θα σταθώ επιγραμματικά στους ιστορικούς σταθμούς καμπής. Δεν χωράει, δυστυχώς, το οφειλόμενο μνημόσυνο εκατοντάδων Βλάχων και Βλαχοχωριών που συνέβαλαν αποφασιστικά ή και θυσιάσθηκαν εθελοντικά στον ιερό βωμό του Γένους. Ο ελεήμων θεός, όμως, τους γνωρίζει και τους αγιάζει. Το Μακεδονικό ζήτημα προέκυψε από τον ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων και των συμμάχων τους να ελέγξουν τον υψίστης γεωστρατηγικής σημασίας χώρο της Μακεδονίας, τμήμα τότε της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και, προς έλεγχον του χώρου, να ελέγξουν τις συνειδήσεις των κατοίκων της Μακεδονίας.
Το Ζήτημα ήγειρε πρώτη η Αυτοκρατορία πασών των Ρωσιών. Όταν κατά τον Κριμαϊκό Πόλεμο 1854-56 η Ρωσία απώλεσε οριστικά τη συμμαχία του ομόδοξου Ελληνικού Γένους και Κράτους, που περιήλθε βιαίως υπό τον απόλυτο έλεγχο της Αγγλίας, η ρωσική στρατηγική δημιούργησε ένα άλλο σύμμαχο-δορυφόρο Κράτος και Έθνος: την Βουλγαρία και τους Βουλγάρους. Επί πλέον επονόμασε Βουλγάρους όλους τους Σλαβόφωνους Μακεδόνες, Έλληνες ως επί το πλείστον, ώστε, μέσω των δορυφόρων, να κυριαρχήσει στη Μακεδονία και να εξέλθει στις θερμές θάλασσες.
Ταυτόχρονα η νεαρή Ρουμανία, ενεργώντας για λογαριασμό της κραταιάς Γαλλίας και της Καθολικής Εκκλησίας, επεχείρησε να προσηλυτίσει τους στιβαρούς Βλαχόφωνους Έλληνες και τους επονόμασε Ρουμάνους.
Οι Έλληνες Σλαβόφωνοι και Βλαχόφωνοι, μαζί με τους άλλους αδελφούς τους Μακεδόνες, αντιστάθηκαν μαζικά και σκληρά στη λεηλασία των συνειδήσεων τους διαφεντεύοντας, φυσικά, και τον τόπο τους. Έτσι άρχισε και επί σαράντα χρόνια εξελίχθηκε ο αληθινός Μακεδονικός Αγώνας από το 1870 έως την ελληνική νίκη το 1912-13» στη Μακεδονία.
Ιδού οι αλληλοδιάδοχοι και αρρήκτως αλληλένδετοι ιστορικοί σταθμοί του Μακεδονικού ζητήματος και του παραλλήλου Μακεδονικού Αγώνα, που σήμερα συνεχίζεται με άλλες μορφές εξ ίσου απειλητικές, 1870: υπό την ασφυκτική πίεση της Ρωσίας ο Σουλτάνος, με φιρμάνι, ιδρύει την Βουλγαρική Εξαρχία που αποσπάται αντικανονικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο ώστε μέσα στους κόλπους της Βουλγαρικής Εκκλησίας να αφυπνισθεί η εθνική συνείδηση των Βουλγάρων και προ πάντων να προσηλυτισθούν στη νέα εθνική ιδέα οι Σλαβόφωνοι Μακεδόνες. Προκαλείται Σχίσμα. Οι αλλόφωνοι Έλληνες Μακεδόνες οργανώνονται και αντιδρούν. Στο βλαχόφωνο Μοναστήρι ενεργοποιείται η εθνική οργάνωση, υπό το αβλαβές ψευδώνυμο Καζίνο, ενεργό ήδη από το 1852. Στην Αθήνα συγκροτείται η Μακεδονική Επιτροπή. Πρωτοστατούν οι Βλαχόφωνοι Μακεδόνες καθηγητές Ιωάννης Πανταζίδης από το Κρούσοβο και Γεώργιος Κρέμος από τη Νέβεσκα, καθώς επίσης ο Βλαχόφωνος ιατρός Γεώργιος Παπαζήσης από τα Τρίκαλα. Στη Θεσσαλονίκη, το 1875, ο Βλαχόφωνος λόγιος Σοφοκλής Γκαρμπολάς, εκδίδει την πρώτη ελληνική εφημερίδα "Ερμής" Σλαβόφωνοι και Βλαχόφωνοι με υπομνήματα τους προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη διαδηλώνουν πάνδημοι την αφιέρωση τους στο Γένος.
1877-78 Ρωσοτουρκικός πόλεμος. Προελαύνοντας από τον Δούναβη ο νικηφόρος ρωσικός Στρατός απελευθερώνει τη Βουλγαρία, σταθμεύει στο προάστιο της Κωνσταντινουπόλεως Άγιος Στέφανος και, με την ομώνυμη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, εξαναγκάζει τον Σουλτάνο να συνυπογράψει την ίδρυση της Μεγάλης Βουλγαρίας στην οποία ενσωματώνεται ολόκληρη η Μακεδονία.
στον Όλυμπο και στα Πιέρια με κέντρα το Λιτόχωρο και τον Κολινδρό, στην επαρχία Ελιμείας με κέντρο τη Κοζάνη, στις Πρέσπες και στην Άνω Μακεδονία υπό την καθοδήγηση του Μοναστηρίου. Πρωτοστατούν παντού οι Βλάχοι.
Στον Όλυμπο και στα Πιέρια συστρατεύονται και πολεμούν οι Βλάχοι αρματολοί. Οι Λαζαίοι, ο Βλαχάβας της Καλαμπάκας, ο Τζαχείλας της Ραψάνης, ο Παύλος Μπατραλέξης απ' το Σέλι, ο Μιχάλης Τζήμας απ' τη Σαμαρίνα, ο Γούλας Νέλας κι άλλοι.
Αντιπρόεδρος της Προσωρινής Κυβερνήσεως της Μακεδονίας στο Λιτόχωρο, υπό τον Κοροβάγκο, ο ιατρός Αθανάσιος Αστεριού απ' το Βλαχολίβαδο. Το κίνημα συντρίβεται και στη Μονή των Αγίων Πάντων στα Πιέρια οι Μακεδόνισσες ρίχνονται, με τα παιδιά στη αγκαλιά, στο βάραθρο. Είναι Βλάχες της φάρας Μπατραλέξη απ' το Σέλι και τη Βέροια. Στην περιοχή Κοζάνης Πρόεδρος της Επαναστατικής Κυβερνήσεως της Ελιμείας ο Γκοβεδάρος:Γκούβε αντάρου.
Στην Άνω Μακεδονία η μακεδονική επανάσταση, Σλαβοφώνων-Βλαχοφώνων κυριαρχεί μέχρι τον βαρύ χειμώνα. Αρχηγοί οι Βλάχοι, θ Π.Λογοθέτης, Γενικός Πρόξενος της Ελλάδος στο Μοναστήρι, καταγράφει στις εκθέσεις του τα ανδραγαθήματα των Βλάχων.
"Διαπρεπέστερος επί πολεμική δεξιότητι ανά την Περιφέρειαν Μοναστηρίου αρχηγός των επαναστατών ο Βασίλης Ζιούρκας", από τη Νέβεσκα.
Αύγουστο 1878 οι επαναστάτες μπαίνουν στη βλαχόφωνη Μηλόβιστα υπό τον Κάλα Γκίζα από τη Νέβεσκα. Στις 5 Σεπτεμβρίου μπαίνουν στη βλαχόφωνη Κλεισούρα οι Βλαχόφωνοι οπλαρχηγοί Φαρμάκης απ' το Μπλάτσι, Ναούμ Σπανός από τη Χρούπιστα και Νικόλαος Βλάχος - όνομα και πράμα.
Την ίδια χρονιά στην Άνω Μακεδονία ιδρύεται η Νέα Φιλική Εταιρεία. Πρόεδρος ο δάσκαλος Αναστάσιος Πηχεών, Βλάχος από την Αχρίδα. Ταμίας και χρηματοδότης της ο βαθύπλουτος έμπορος Ανάστασης Τσίρλης από τη Νέβεσκα.
1881:Συνέδριο του Βερολίνου. Καταργείται η Μεγάλη Βουλγαρία, που περιορίζεται σε Ηγεμονία στα αμιγώς βουλγαρικά εδάφη. Ο προσηλυτισμός αποτυγχάνει και τον διαδέχεται το βουλγαρικό μαχαίρι. Ένοπλα σώματα κομιτατζήδων εισβάλλουν στη Μακεδονία και, όταν, παρά ταύτα, οι στερεοί Σλαβόφωνοι εμμένουν στην ελληνική, συνείδησή τους ,σφαγιάζονται με ανείπωτα μαρτύρια. Οι Σλαβόφωνοι υπήρξαν σταθερά ο στόχος των Βουλγάρων και το Ιερόν Σφάγιον του Ελληνικού Έθνους. Τους αρμόζει τιμή, αναγνώριση και ευγνωμοσύνη.
Οι Βλαχόφωνοι αντιδρούν σφοδρά επίσης. 7 Ιανουαρίου 1885 όλοι οι Βλάχοι Έλληνες του Μοναστηρίου, της Νιζόπολης, του Μεγαρόβου και του Τυρνόβου αναφέρουν μεταξύ άλλων στον Οικουμενικό Πατριάρχη:
"Τα πανσλαβιστικά κομιτάτα δεν παύουν ενεργούντα περί της ολοσχερούς εκσλαβίσεως και κατακτήσεως της Μακεδονίας-, σφαγιάζοντα και δια συμμοριών ληστανταρτικών εκείθεν εκπεμπόμενων. Ημείς οι κάτοικοι, γνήσιοι Μακεδόνες όντες και τοιούτοι θέλοντες να είμεθα και στο μέλλον, δεν διαπραγματευόμεθα. Εμμένομεν είς τα πάτρια"
Σ'απάντηση της βουλγαρικής επιδρομής, την ίδια αυτή χρονιά,1885, η Νέα Φιλική Εταιρεία υπό βλάχικη ηγεσία οργανώνει νέα επανάσταση των Ελλήνων στην Άνω Μακεδονία με πολέμαρχο τον Βασίλη Ζιούρκα. Ένα γράμμα του Νιβεστιάνου Ανάσταση Τσίρλη προς τον ιατρό της Κλεισούρας Ιωάννη Αργυρόπουλο ότι του στέλνει πενήντα σύγχρονα όπλα, πέφτει στα χέρι των Οθωμανών. Επακολουθεί κύμα συλλήψεων των στελεχών σε Κλεισούρα, Καστοριά, Κοζάνη, Σιάτιστα, Φλώρινα, Μοναστήρι, Λαγκαδά. Όλοι οι συλληφθέντες ανεξαιρέτως είναι Βλάχοι Μακεδόνες, επιφανείς έμποροι κι επιστήμονες. Τρία χρόνια αργότερα, το 1888,οι σημαντικότεροι επαναστάτες δικάζονται στο Στρατοδικείο του Μοναστηρίου και καταδικάζονται σε εξοντωτικές ποινές. Οι Βιτωλιάνοι Χρήστος Γραικός και Αναστάσιος Τσάλης πεθαίνουν εγκάρθεικτοι στο φρούριο της Κασιαμονής .0 Αναστάσιος Πίσχας στο φρούριο του Ικονίου. 0 αρχηγός Αναστάσιος Πήχεων δραπετεύει από το φρούριο της
Εν τω μεταξύ ο Μακεδονικός Αγώνας συνεχίζεται και με άλλα μέσα. 0 Μέγας Σχολάρχης Μαργαρίτης Δήμιτσας, Βλάχος από την Αχρίδα, εκδίδει δύο περισπούδαστα συγγράμματα του για την ελληνική ταυτότητα της Μακεδονίας, στην Αθήνα.1874- Η Αρχαία Γεωγραφία της Μακεδονίας και Τοπογραφία.1896 Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις.
1896: η Εθνική Εταιρεία της Αθήνας εξοπλίζει τα πρώτα ελληνικά ανταρτικά σώματα στη Μακεδονία κατά των Βουλγάρων επιδρομέων. Βλάχοι όλοι σχεδόν οι οπλαρχηγοί. Ναούμ Σπανός από τη Χρούπιστα, Τάκης Περήφανος από τη Νιζόπολη, Ούρσας από τη Σαμαρίνα, Ζαρκάδας από την περιοχή της Έδεσσας.
1902: έρχεται Γραμματέας στο Ελληνικό Προξενείο του Μοναστηρίου ο εθναπόστολος Ίων Δραγούμης, γυναικάδελφος του Παύλου Μελά, γιος του Μακεδόνα πρώην υπουργού Εξωτερικών και μετέπειτα Πρωθυπουργού. "Οργανώνει την Εθνική Άμυνα, στα Βλάχικα πατήματα της Νέας Φιλικής Εταιρείας. Τρέχει σ'όλη τη Μακεδονία. Στο Βιβλίο του "Μαρτύρων και Ηρώων Αίμα" σημειώνει τα βιώματα του; από την Βόρεια Ανατολική Μακεδονία:
"Στη Στάρτσιστα ψηλά, χαμένη σ' ερημιά βαρβάρων, είναι η μικρή εκείνη ελληνική κοινότητα. Κατάμονοι οι λιγοστοί Βλάχοι βαστούν, μαζί με τη δυνατή τους και περήφανη ύπαρξη, τη δύναμη του ελληνισμού μέσα σε πέλαγο από Τούρκους και Σλαβανάκατους"
Δύο χρόνια αργότερα Μητροπόλεως Δράμας Χρυσόστομος Χατζησταύρου αναφέρει στον Πατριάρχη:
"Οι βλαχόφωνοι πληθυσμοί οι εν ταις πόλεσι και τοις σημαντικοτέροις χωρίοις της Μητροπόλεως ευρισκόμενοι είναι κατά το πλείστον το καύχημα και η δόξα του ημετέρου Έθνους,οι στύλοι και οι υποστηρικταία της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού".
Οικουμενικός Πατριάρχης αναλαμβάνει ο Ιωακείμ ο Γ' ο Μεγαλοπρεπής, Βλαχόφωνος από το Κρούσοβο, που ανασυντάσσει σε γραμμή μάχης την Εκκλησία, ρίχνει στη φωτιά φλογερούς νέους Μητροπολίτες που ηγούνται του Αγώνος στις Μητροπόλεις Δράμας, Μοναστηρίου-Πελαγονίας, Καστοριάς , Γρεβενών και Κορυτσάς. Είναι ο καιρός.
1903:Οι Βούλγαροι οργανώνουν και εξαπολύουν την εξέγερση του Ήλιντεν, ημέρα του Προφήτη Ηλία. Καταλαμβάνουν τα τρία ακροπύργια του μακεδονικού ελληνισμού στην Άνω Μακεδονία και τα τα τρία βλαχόφωνα: Κρούσοβο, Νέβεσκα, Κλεισούρα. Αν οι Βλάχοι, υπό τον φόβο των αντιποίνων, βγουν στο κλαρί του βουλγαρικό κίνημα επιτυγχάνει .Αν, αντιθέτως τους αφανίσουν οι Οθωμανοί, παραλύει η άμυνα των Ελλήνων. Με προσωπική επέμβαση του Έλληνος υπουργού Εξωτερικών και Πρωθυπουργοί Ι. Ράλλη στην πύλη, η Νέβεσκα και η Κλεισούρα καταληστεύονται αλλά διασώζοντα. Το Κρούσοβο ,έδρα Μητροπόλεως με 10.000 κατοίκους Βλάχους, αναγκάζεται να αμυνθεί και καταστρέφεται με δόλο των Βουλγάρων. Στις εκθέσεις τους οι Πρόξενοι της Γαλλίας και των Ην. Πολιτειών περιγράφουν τον δόλο και την καταστροφή. Οι Βούλγαροι τάχα "απελευθερωτές επαναστάτες" δωροδοκούν τον Οθωμανό πολιορκητή Μπαχτιάρ πασά με 2.500 χρυσές λίρες των Βλάχων.Ο πασάς τους αφήνει να διαφύγουν και μετά εισορμά.68 γυναίκες και παιδιά σφαγιάζονται, δεκάδες κορίτσια βιάζονται, επτακόσια σπίτια λεηλατούνται,366 σπίτια και 203 καταστήματα πυρπολούνται. Όλα δικά μας. Αρχηγός των αμυνομένων ο Πίτου αλ Γούλα. Τώρα το Κράτος των Σκοπίων έχει ανακηρύξει εθνικά μνημεία του ψευδεπίγραφου σλαβο "μακεδονικού έθνους" τα τρία ελληνικά βλαχοχώρια και ήρωα των Σλάβων τον Βλάχο Πίτου Γούλε. Αλλά βαθειά νυχτωμένη, ακόμη και σήμερα, η Αθήνα.
19Ο4:μετά δύο μυστικές περιοδείες επανέρχεται στη Μακεδονία ο εθνομάρτυρας Παύλος Μελάς επί κεφαλής μεγάλου ανταρτικού σώματος Σύμφωνα με τις επιστολές του προς την αγαπημένη του σύγυζο Ναταλία, τον συνδράμουν αποφασιστικά οι Βλάχοι. Στη Λάρισα, όπου φθάνει μυστικά για να περάσει τα σύνορα,τον κρύβουν ο Βιτωλιάνος ιατρός Μιχαήλ Σάπικας, ενώ ο επίσης Βλάχος αξιωματικός Φιλόλαος Πήχεων, γιος του εθνεργέρου Αναστασίου, οργανώνει όλες τις μυστικές αποστολές προς τη Μακεδονία από το πλησιόχωρο Τσάγεζι και αργότερα θα πολεμήσει ως καπετάν Φιλώτας. Εν τω μεταξύ, λόγω της ρουμανικής προπαγάνδας και των αθηναϊκών ψυχώσεων,ο Μελάς φοβάται τους Βλάχους. Γράφει στη Νάτα του:
"Τρίτη 31 Αυγούστου 1904- παρά το Περιβόλι. Εγώ είχα μεγάλον φόβον ότι ο νέος βλαχοποιμήν θα μας προδώση. Αλλά έρχεται πάλιν ο καημένος μαζί με τον αδελφόν του και μας φέρνει δύο αρνιά ψητά, τυρία άφθονο, ψωμί μπομπότα και ούζο"
Δυο μέρες αργότερα ο Μελάς γράφει πάλι:
"Πέμπτη,2 Σεπτεμβρίου 1904 παρά την Σαμαρίναν. Έρχεται ο γερο-βλαχοποιμήν Καρανίκας με δύο αρνιά, ψωμί, τυρία, ούζο"
Στην τελευταία του έκθεση προς το Μακεδονικό Κομιτάτο αναφέρει:
"Διεθύνον κέντρον τούτων ώρισα την πλουσίαν ελληνοβλαχικήν κωμόπολιν Νέβεσκαν"
13 Οκτωβρίου 1904 ο Παύλος Μελάς θα πέσει. Τα παλληκάρια του του παίρνουν το κεφάλι για να μη αναγνωρισθεί. Την τιμία κεφαλή του ήρωα θάβουν στο ελληνοβλαχικό Πισοδέρι, στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, προστάτιδος των Βλάχων, οι Πισοδρεάνοι παπα-Σταύρος Τσάμης, Χάσος και Χατζη-Κώτσης. Την συνταρακτική σκηνή της ταφής περιγράφει, σε έκθεση του, ο Βλαχόφωνος Γραμματέας του Προξενείου Μοναστηρίου Βασίλειος Αγοραστός. Το ακέφαλο σκήνωμα του αναγνωρίζεται από το μονόγραμμα του Νιβεστιάνου άρχοντος Θεοδώρου Τσίρλη που χάρισε στο μουσκεμένο παλληκάρι τα αριστοκρατικά ζεστά εσώρρουχά του, να το ζεστάνει, πριν τη Θυσία
0 Μακεδονικός Αγώνας γενικεύεται ένοπλος και αγριότερος παρά ποτέ στην τελευταία τετραετή φάση του,1904--1908.0ι Βλάχοι της Μακεδονίας, με τα πελώρια τσελιγκάτα τους, ελέγχουν όλα τα ορεινά περάσματα, όλα τα βουνά και τα λημέρια, όλη την τροφοδοσία. Χωρίς την υποστήριξη τους, ελληνικά ανταρτικά σώματα ήταν αδύνατον να επιβιώσουν και να δράσουν. Τους περιθάλπουν και τους ενισχύουν επίσης οι Σαρακατσάνοι και πάνω απ' όλα, στον κάμπο, οι Σλαβόφωνοι Μακεδόνες.
Βεβαίως, και υπήρξαν ορισμένοι επίορκοι ρουμανίζοντες Βλάχοι που πρόδωσαν. Έτσι είναι. Προηγουμένως, όμως, προϋπήρξαν οι απείρως περισσότεροι μηδίζοντες Έλληνες, αλλά κανείς δεν γενικεύει-και σωστά. Στις Θερμοπύλες αμιγής Έλληνας ήταν ο προδότης Εφιάλτης και επί 2.500 χρόνια το όνομα Εφιάλτης σημαίνει πια προδότης.
Αλλά οι Βλάχοι δεν ήσαν μόνον στα βουνά. Ήσαν και αστοί, επιφανείς μάλιστα, στις πόλεις. Όλοι συστρατεύθηκαν και πρωταγωνίστησαν στον Αγώνα. Στη Θεσσαλονίκη τον Αγώνα διηύθυνε, μαζί με τον Γ.Πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά, ο περίφημος ιατρός Δημήτριος Ζάννας από το Λιβάδι Από τα οκτώ μέλη του Εκτελεστικού, δηλαδή των Ελλήνων εκτελεστών, στη Θεσσαλονίκη τα έξη ήσαν Βλάχοι.
0 Κορομηλάς θα εξομολογηθεί αργότερα στον Αλέξανδρο Ζάννα, γαμβρό της Πηνελόπης Δέλτα:
"Αν δεν είχα τους Κουτσόβλαχους, δεν θα μπορούσα να βγάλω πέρα κατ'αυτόν τόν τρόπον τον Μακεδονικόν Αγώνα"
Και ο επιθεωρητής των βουλγαρικών σχολείων της Μακεδονίας, ονόματι Κιούντσωφ, θα αναφέρει στη Σόφια:
"Το πιο πλούσιο και ισχυρό τμήμα του κουτσοβλαχικού πληθυσμού στρέφεται αποκλειστικά προς την ελληνική πλευρά".
Δεκάδες είναι τότε οι Βλαχόφωνοι. οπλαρχηγοί, δάσκαλοι, καθοδηγητές, χρηματοδότες, πράκτορες, τροφοδότες, προπαγανδιστές, πρωταγωνιστές εκείνου του 40ετούς Μακεδονικού Αγώνα. Εκατοντάδες τα θύματα. Ο Θεός να σας αναπαύει αδέρφια.
Νικόλαος .Ι. Μέρτζος Δημοσιογράφος - συγγραφέας πρόεδρος Κοινότητας Νυμφαίου
Η συμβολή των Βλαχόφωνων Ελλήνων στον Μακεδονικό Αγώνα
Πρακτικά Ημερίδας 22ου Πανελλήνιου Ανταμώματος Βλάχων, Κατερίνη 2 Ιουλίου 2005