Διεσκορπισμένοι εις διάφορα χωρία ως επί το πλείστον ορεινά από της Μακεδονίας έως την Πελοπόννησον είναι οι λεγόμενοι Βλάχοι, Μακεδόνες όντες και Θετταλοί και Έλληνες το γένος (βλ. τέλος).
Αλλ' η γλώσσα τούτων και πλησιάζει καθ᾽ εκάστην μάλλον και μάλλον εις την Ελληνικήν εκ της προς τους Έλληνας επιμιξίας των.
Δεν είναι Βλάχος, εάν εξαιρέσης γυναίκας τινάς, ος τις δεν ομιλεί την Γραικικήν γλώσσαν.
Οι χωριάται εξ αυτών είναι ως επί το πλείστον ποιμένες*) προβάτων, η αγωγιάται· οι ευφυέστεροι γίνονται τεχνίται εξαίρετοι. Οι πρόκριτοί των, ως πολλοί κάτοικοι της Κλεισούρας, του Μεσόβου και άλλων μερών επέδωκαν εις την εμπορίαν· και μια Μακεδονική πόλις, όλη Βλαχοκατοίκητος, η Μοσχόπολις, ενόσω ήκμαζεν, ημιλλάτο να γείνη έξαρχος του φωτισμού των Ελλήνων με τα κοινωφελή έργα της. Προ εκατόν περίπου ενιαυτών δεν διετήρει μόνον δύω σχολεία Ελληνικά, αλλά μετέφερεν από την Ευρώπην και τυπογραφείον, διά του οποίου εξέδιδε τα αναγκαία εις μάθησιν βιβλία. Τεχνίται διάφοροι, ως επί το πλείστον κλειδοποιοί, μαχαιροποιοί, οπλοποιοί, εστόλιζαν την πόλιν με κέρδη, και οι εμποροί της ήρχισαν να έχωσι συναλλαγάς με την Ευρώπην διά της Αυστρίας. Αλλ' ίδαμεν αλλαχού (Τομ. Γ΄, σελ. 384)**, ότι η πόλις αύτη ηφανίσθη κατά το 1770 έτος. Πολλοί ευκατάστατοι κατέφυγαν εις την Αυστρίαν, και διά της εμπορίας υπερεπλούτησαν χωρίς να ενθυμώνται πλέον τον υπέρ της Ελληνικής παιδείας ζήλον της πατρίδος των· οι μικρότεροι διεσκορπίσθησαν εις διαφόρους πόλεις της Τουρκικής επικρατείας. – Εν γένει δε οι Βλάχοι έχουν Ελληνικά σχολεία εις τα μεγαλήτερα χωρία των. Ακούουσιν ελληνιστί τας προσευχάς και λιτανείας της εκκλησίας. Συμπεριφέρονται αδελφικώς με τους Γραικούς ως Γραικοί, και δεν δείχνουν ούτ᾽ εκείνοι ούτε ούτοι καμμίαν εθνικήν διαφοράν προς αλλήλους, καθώς και τωόντι είναι αμφότεροι οι λαοί μιάς πατρίδος τέκνα, και των αυτών προγόνων απόγονοι.
*) Εκ τούτου η Κομνηνή "Αννα λέγει (Βιβλ. Η΄, σελ. 237 εκδ. Παρισ.), ότι "οπόσοι τον νομάδα βίον είλοντο (Βλάχους τούτους η κοινή καλείν οίδε διάλεκτος) κτλ. και εκ τούτου τινές υπέλαβαν, ότι Βλάχος ισοδυναμεί με το ποιμήν εις την Σλαβικής γλώσσαν, Αλλ' οι Σλάβοι τον ποιμένα ονομάζουσι Πάστορα ή Παστηρα ως οι Λατίνοι.
**) «Την Μοσχόπολιν ελεηλάτησαν και ηρήμωσαν τόσον, ώστ' έκτοτε εξέλιπεν από την γην η προ ολίγου ευτυχής πόλις.» (τόμος 10, σελ. 384)
Κωνσταντίνος Μ. Κούμας
Ἱστορίαι τῶν Ἀνθρωπίνων Πράξεων ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων ἕως τῶν ἡμερῶν μας
Βιέννη, Ἀντώνιος Αὐκοῦλος (Anton v. Haykul), τ. ΙΒ´, 1832
