Βλαχοχώρια

Η βλαχική αυτή φυλή κατέχει κυρίως την κατά την Κωλώνιαν ή Μουζακιάν (Ιλλυρίαν) χώραν της Νέας ή Ανω Ηπείρου. Η μεν Κωλώνια¹ προς δυσμάς παρά τα Μακεδονικά σύνορα κειμένη ως ορεινή και άγρια παράγει κατοίκους πελωρίους το ανάστημα, βροντοφώνους και αγριωτάτους, ενώ η Μουζακιά² προς το Βεράτιον εκτεινομένη ως ευφορωτάτη και περικαλλής χώρα παράγει γλυκυτέρους ανθρώπους, βραχυτέρους το ανάστημα και πολυλόγους, περιφήμους δε ιπποδαμαστάς, διότι η χώρα των τρέφει πλήθος ίππων, θαυμαστών καθ' όλην την Ήπειρον, Μακεδονίαν και Αλβανίαν δια το βραχύτατον σώμα και την θαυμασίαν ταχύτητά των.
Εν Μουζακιά, έν η περιήλθε και εδίδαξεν, απέθανε δε και ετάφη ο ισαπόστολος Κοσμάς προ αιώνος ήδη περίπου, η χριστιανική θρησκεία έμεινεν ως επί το πλείστον ανέπαφος. Αλλ' εν τη απροσίτω Κωλώνια, οι Τούρκοι υπερίσχησαν και επέβαλον απανταχού το θρήσκευμα του προφήτου των. Ώστε οι εν Κωλώνια Καραγκούνοι είναι σήμερον πάντες σχεδόν Οθωμανοί.

Ζαγόρι
Ζαγόρι καλείται εν Ηπείρω το περιώνυμον ορεινόν αυτής τμήμα το εκτεινόμενον από Κονίτσης μέχρι Μετσόβου. Την ονομασίαν αυτού επροτίμησαν πάντες σχεδόν μέχρι τούδε να παραγάγωσιν εκ του σλάβικου ζα (προς, επί και όπισθεν) και Γκόρι (βουνά) ως και τα ζάπλουτος, Ζάβρων, Ζάλογγος κτλ. Το Ζαγόρι κατέχει το κεντρικώτατον και ωραιότατον μέρος της Ηπείρου και της οροσειράς της Πίνδου.
Aι υψηλότεραι των ορέων του κορυφαί ανέρχονται εις ύψος 6 -7000 ποδών ως η Ροδόβολη, η Αστράκα, ο Λάζαρος, η Γκαμίλα, ο Πλόσκος κτλ. χιονοσκέπεις και κατά το θέρος μερικαί, αΐτινες βαθμηδόν χαμηλώνουσαι σχηματίζουσιν εκτενή μαγευτικά οροπέδια ως τα Πέντε Αλώνια, τα Λειβαδάκια κλπ. χρησιμεύοντα προς βοσκήν πλέον των 120.000 προβάτων κατά θέρος. Αι κορυφαί αύται είναι ως επί το πλείστον γυμναί δένδρων, αλλά τίνες καλύπτονται από πανάρχαιων δασών απέραντων, των οποίων οι διακλαδώσεις κατέρχονται μέχρι των υπωρειών συνεχείς, αδιέξοδοι. Τόσον δ’ επί των γυμνών, όσον και επί των δασωδών μερών των τρέφονται αγέλαι άρκτων, αγριόχοιρων, δορκάδων, λύκων, ικτίδων, αλωπεκών, αιγάγρων και πλήθη αγρίων πτηνών.

Η ονομασία του χωριού
Τις τελευταίες δεκαετίες για τις ονομασίες του χωριού έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. Ο Καθηγητής κ. Ιωάννης Β. Κογκούλης αναφέρει τα ακόλουθα:
Το χωριό έχει δύο ονόματα, ένα καθαρά ελληνικό και ένα αρωμουνικό και ελληνικό. Η καθαρά ελληνική ονομασία του είναι Λάκκα και η αρωμουνική και ελληνική Λάϊστα. Μάλιστα στα αρωμουνικά χρησιμοποιούμε την ελληνική ονομασία, ενώ στα ελληνικά την αρωμουνική και ελληνική. Για παράδειγμα, «noi him din Lakka» σημαίνει: «είμαστε από τη Λάκκα, τη Λάιστα». Η ονομασία Λάκκα συναντιέται και σε άλλα χωριά. Έτσι λόγου χάρη, έχουμε τη Λάκκα Σουλίου, Πατρών, Κερκύρας κ.ο.κ. και σχετίζεται με την τοποθεσία, αφού λάκκα ή λάκκες ή ξανοίγματα είναι μέρη που περιβάλλονται από δασικές εκτάσεις, ακαλλιέργητες ή καλλιεργήσιμες.
Η ονομασία Λάιστα είναι αρωμουνική ως προς το πρώτο μέρος και ελληνική ως προς το δεύτερο, αφού η λέξη είναι σύνθετη. Όσοι γνωρίζουν την αρωμουνική διάλεκτο, μπορούν εύκολα να το καταλάβουν.

Η αγία Παρασκευή, σύμφωνα με το Συναξάρι της, γεννήθηκε το 117 μ. Χ. στη Ρώμη από Έλληνες γονείς. Όταν έγινε 20 ετών αναχώρησε από την πατρίδα της, ήλθε στη Μακεδονία, κήρυξε τον Χριστιανισμό, ασκήτεψε σε διάφορα μέρη, θαυματούργησε και μαρτύρησε για την πίστη της σε κάποια άγνωστή μας μικρή πόλη, που ήταν κοντά στη Θεσσαλονίκη. Ορισμένοι ερευνητές υποθέτουν, ότι η εν λόγω πόλη του μαρτυρίου της αγίας Παρασκευής βρισκόταν στην περιοχή της Καστοριάς. Την άποψή τους αυτήν τη στηρίζουν στο γεγονός, ότι οι κάτοικοι της Ορεστίδας τιμούν ιδιαίτερα, απ’ τα παλαιά χρόνια, την αγία Παρασκευή, κι έχουν πολλούς ιερούς ναούς αφιερωμένους στο σεπτό όνομά της.