Η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κυριακίδη τη νέα επιστημονική μελέτη της Αρμάνοι Φύλακες της Μακεδονίας, που αφιερώνεται εις μνήμην Ευαγγέλου Αβέρωφ-Τοσίτσα άρχοντος.
Συγγραφέας της είναι ο Αρμάνος Πρόεδρος της Ε.Μ.Σ. Νικόλαος Ι. Μέρτζος, ο οποίος ήδη έχει αφιερώσει στη Βλαχόφωνη Ρωμιοσύνη μας πολλά άλλα εμβληματικά βιβλία του και δοκίμια. Στις 400 σελίδες του εξιστορεί τη συμβολή των Αρμάνων Βλάχων στον Μακεδονικό Αγώνα με εκατοντάδες αδιάσειστα τεκμήρια: διπλωματικά, πολιτικά και εκκλησιαστικά έγγραφα, απομνημονεύματα Μακεδονομάχων, επίσημες αναφορές των Ελληνοβλαχικών Κοινοτήτων της Μακεδονίας, μαρτυρίες Βουλγάρων, Ρουμάνων, Οθωμανών και Ευρωπαίων, εκθέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αναμνήσεις επιζώντων, ειδικές επιστημονικές μελέτες για την ελληνική Παιδεία κ.ά.
Όλα τα τεκμήρια μαρτυρούν ότι κατά την κρίσιμη περίοδο 1903-1908, υπό εχθρική οθωμανική κυριαρχία, οι Αρμάνοι φρούρησαν αποφασιστικά τη Μακεδονία επειδή:
1. Μονοπωλούσαν όλα τα δίκτυα μεταφορών, εμπορίου και πολιτισμού.
2. Παρέμεναν πολεμιστές επί αιώνες ειδικοί στον ανταρτοπόλεμο.
3. ΄Ησαν ηγετικά μέλη της ελληνικής κοινωνίας στις πόλεις-κλειδιά της Μακεδονίας: Θεσσαλονίκη, Μοναστήρι, Bέροια, Σέρρες, Δράμα, Αλιστράτη κ.α.
4. ΄Ηλεγχαν όλα σχεδόν τα ορεινά στρατηγικά περάσματα με ακμαία βλαχοχώρια. Και
5. Πρωταγωνιστούσαν στη Λάρισα, στην Ελασσόνα, στο Τσάγεζι, στο Σαραντάπορο, στον ΄Ολυμπο και στην Πίνδο από όπου οδηγούσαν τα ανταρτικά σώματα και εφόδια.
Οι πρωταγωνιστές του Αγώνα βεβαίωσαν στο Υπουργείο Εξωτερικών το έργο τους.
Ο εθναπόστολος Ίων Δραγούμης στις 4 Δεκεμβρίου 1903 ανέφερε από τις Σέρρες:
Η απώλεια των Βλάχων εν Μακεδονία είναι η πλήρης καταστροφή του Ελληνισμού της Μακεδονίας, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι προς Βορράν της γραμμής ήτις συνδέει την Καστορίαν, Νιάουσταν, Θεσσαλονίκην, Σέρρας και Δράμαν, ουδεμία υπάρχει –πλην του Μελενίκου– ελληνόφωνος κοινότης, αι δε βλαχόφωνοι ευρίσκονται εν μεγίστω κινδύνω. Εν τω καζά Νεβροκόπου και εν τω του Μελενίκου αλλά και εν άλλαις διαμερίσμασι παρετήρησα ότι υπάρχει φθίνουσα μεν αλλά χρησιμοποιήσιμος η δύναμις των Βλάχων εκείνων οίτινες κατοικούσιν εγκατεσπαρμένοι εν κέντροις βουλγαρισμού και παλαίουσιν υπέρ της διατηρήσεως του Ελληνισμού αυτών. Είναι αξία παντός θαυμασμού η εθνική αντοχή και τα άλλα των Βλάχων προτερήματα, των συνοικισθέντων εις κώμας και πόλεις ως και των κατεχόντων τα όρη νομάδων ποιμένων. Απορώ πώς, έχοντες εν Μακεδονία τοιούτον στοιχείον, τοιούτον γένος ορεινόν, νοήμον, υπερήφανον και φιλοπόλεμον, ου μόνον δεν μετεχειρίσθημεν αυτό προς περιφρούρησιν των δικαίων ημών αλλά και αφήκομεν αυτό να αποδεκατισθή εκ των επιθέσεων των ενόπλων Βουλγάρων. Εν Προσωτσάνη της Δράμας η μικρά βλαχόφωνος κοινότης εξελληνίζει την πόλιν βαθμηδόν.
Ο Αρχιδιάκονος της Μητροπόλεως Δράμας Χρυσόστομος, ο μετέπειτα από Καβάλας Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, ενημερώνει στις 18 Ιανουαρίου 1904:
Οι βλαχόφωνοι πληθυσμοί, οι εν ταις πόλεσι και τοις χωρίοις ευρισκόμενοι, είναι κατά το πλείστον το καύχημα και η δόξα του ημετέρου Έθνους εν τοις μέρεσι ταύτοις, οι στύλοι και οι υποστηρικταί της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού, οι υπό της Θείας Προνοίας διασπαρέντες εις τα μέρη ταύτα άνδρες ίνα ταχθώσιν επί κεφαλής των υγιών στοιχείων και περισώσωσι την κινδυνεύουσαν εθνικήν μας υπόστασιν. Εν Δράμα, εν Προσωτσάνη, εν Αλιστράτη και εν Ροδολείβω ευρίσκονται πολλοί εξ αυτών ακμαίον το φρόνημα έχοντες.
Το 1900 ο Γενικός Πρόξενος Θεσσαλονίκης αναφέρει:
Ενταύθα, ως γνωστόν, ζώσι πολυάριθμοι βλαχόφωνοι, οίτινες, Έλληνας θεωρούντες εαυτούς μέχρι σήμερον και Ελληνικά σκεπτόμενοι και εκπαιδευόμενοι, ικανήν ζωήν παρέχουσιν εις το φθίνον ιθαγενές ελληνικόν στοχείον! Εάν αποχωρισθώσιν ούτοι αφ’ ημών και αδιαφορίαν έχουσιν εις το μέλλον προς τα ημέτερα, η ενταύθα Ελληνική Κοινότης θέλει περιπέσει εις θέσιν μη ισοφαρίζουσαν ουδέ προς της επήλυδος βουλγαρικής παροικίας.
Πριν μια γενεά, στις 24 Οκτωβρίου 1878 ο προκάτοχός του Κων Βατικιώτης γράφει:
Οι Ελληνοβλάχοι εισίν αδιασπάστως συνηνωμένοι μετά του Ελληνισμού όν εκπροσωπούσιν εν τη Δυτική Μακεδονία κρατερώς αμυνόμενοι κατά των επιθέσεων του Βουλγαρισμού.
Δύο γενεές μετά τον Μακεδονικό Αγώνα, οι οικογένειες του Παύλου Μελά και του Ίωνος Δραγούμη διατηρούσαν στενό δεσμό με την οικογένεια του συγγραφέα στον οποίον έγραφε από την Αθήνα η Ναταλία χήρα του Παύλου Μελά, στις 30/1/ 1961:
Φίλε Κύριε Ν. Μέρτζε, Με πολλή συγκίνηση εδιάβασα το γράμμα σας της 22 Ιαν. και σας ευχαριστώ μαζί με όλους τους αγαπητούς Νιβεστιάνους, νέους και γέρους, που, είτε από προσωπική γνωριμία με τον Παύλο είτε από παράδοση ζωντανή, έχουν κρατήσει ακμαία την μνήμη του. Όπως θα είδατε στο βιβλίο με τα γράμματά του, στη Νέβεσκα ευρήκε την πρώτη θαλπωρή ύστερα από πολλές σκληρές ταλαιπωρίες, εκεί μπόρεσε να στεγνώσει το πρόσωπό του με το προσόψι τους που ήταν μουσκεμένο από τη συνεχή βροχή. Αυτό ποτέ γίνεται να το ξεχνάς σαν τη μεγαλύτερη ευεργεσία; Λυπούμαι που κακοδιαθεσίες δεν με άφησαν να ακούσω τις ραδιοφωνικές σας σκηνές για τον Παύλο στις συσκευές στου αδελφού μου Φίλιππου. Κι εγώ με αγάπη πάντα θυμούμαι πολύ ευχάριστα τη Νέβεσκα, τους φιλόξενους κατοίκους της και τα δροσερά και όμορφα κορίτσια που είδα όταν πριν χρόνους την επισκέφθηκα. Και πάλι ευχαριστώ και εύχομαι ότι θα ειδωθούμε όλοι.
Τον επόμενο μισόν αιώνα ο Ν. Ι. Μέρτζος συνεχίζει τον Αγώνα για τη Μακεδονία. Το βιβλίο του κατανέμεται σε 28 κεφάλαια. Τα 6 πρώτα περιγράφουν τεκμηριωμένα τη λατινοφωνία των αυτοχθόνων και τη διαδρομή τους στη δισχιλιετή Ιστορία των Ελλήνων. Τα 2 επόμενα καταγράφουν τη συμμετοχή τους στα επαναστατικά κινήματα των Μακεδόνων το 1854, το 1878 και το 1885 που απετέλεσαν προοίμιο και προϋπόθεση του Μακεδονικού Αγώνα στον οποίο αναφέρονται 20 κεφάλαια. Ευγενής χορηγός της εκδόσεως είναι η Τράπεζα Alpha Bank. Πώληση-παραγγελίες στο Βιβλιοπωλείο της Ε.Μ.Σ., οδός Εθνικής Αμύνης 4, Θεσσαλονίκη 546 21, τηλ. 2310-260150, fax 2310-271501, e-mail: