Η Βλάχικη γλώσσα έχει σαφή λατινογενή προέλευση. Ανήκει στην στον κλάδο των Ρωμανικών Γλωσσών, των ιδιωματικών μορφών που παρήχθησαν από την Λατινική μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ανήκει στην οικογένεια των Ανατολικών Ρωμανικών γλωσσών, στη γλωσσική ομάδα των Βαλκανικών Ρωμανικών. που ανήκουν επίσης οι βόρειες διάλεκτοι της Δακορουμανικής (από όπου διαμορφώθηκαν τα σημερινά Ρουμάνικα) και της Ιστρορουμάνικης και η νότια διάλεκτος της Μεγλενορωμανικής. Στις χώρες που κατέκτησαν οι Ρωμαίοι εξελίχθηκε η δημώδη μορφή της Λατινικής και όχι η λόγια που ομιλούνταν στην Ρώμη από Συγκλητικούς, ποιητές, λόγιους κ.α. Η Βλάχικη επομένως μπορούμε να πούμε ότι είναι η εξέλιξη της τραχειάς μορφής της λατινικής που χρησιμοποιούσε ο Ρωμαϊκός Στρατός.
Η Βλάχικη γλώσσα ως επί το πλείστον παραμένει προφορική. Απόπειρες να γραφεί έχουν γίνει αρκετές κάνοντας χρήση είτε του λατινικού είτε του ελληνικού αλφαβήτου από λόγιους, γλωσσολόγους και λεξικογράφους. Ενδεικτικά κατά χρονολογική σειρά:
ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ
Το αρχαιότερο δείγμα βλάχικου γραπτού λόγου είναι η επιγραφή του ιερομονάχου Νεκτάριου Τέρπου πάνω σε ξύλινη εικόνα του 1731 που ανακαλύφθηκε το 1950. Προέρχεται απο τη Μονή Γεννήσεως της Θεοτόκου της Αρδενίτσας (Ardenița), μικρό χωριό της κοιλάδας της Μουζακιάς, κοντά στην κωμόπολη Fieri της σημερινής Αλβανίας. Την περιγραφή της εικόνας πρώτος έκανε ο Αλβανός ιστορικός Dhimitër Shuteriqi το 1952. Η εικόνα παριστά την Παναγία να κρατάει στην αγκαλιά της τον Ιησού. Η κυρίως εικόνα έχει διαστάσεις 15,9 x 10,5 ενώ στο σύνολο είναι 23 x 16,2. Στα περιθώρια της εικόνας υπάρχει διακόσμηση με δέντρα και επιγραφές. Πάνω από τη μορφή της Παναγίας είναι γραμμένο στα ελληνικά: Η ΠΑΡΘΕΝΟΣ ΚΑΙ ΘΕΟΤΟΚΟΣ ΑΡΔΕΥΟΥΣΑ. Κάτω επίσης στα ελληνικά: ΑΝΑΣΣΑ ΜΗΤΡΟΠΑΡΘΕΝΕ ΒΟΗΘΗΣΟΝ ΤΟΙΣ ΔΟΥΛΟΙΣ ΣΟΥ. Κάτω απο αυτήν την επιγραφή και προς τα σριστερά σε λατινική μικρογράμματη γραφή: Regina Mater et Virgo auxiliare Servis tuis. Στο άνω δεξιά περιθώριο και περίπου στο ύψος της κύριας εικόνας σε ελληνική μικρογράμματη γραφή αποδίδεται η αλβανική μετάφραση της επιγραφής: Βήργκηνε Μάμε ἐπεραντίσ οὐρά πρέ νέε φάς τόρα τοι. Στο αντίστοιχο αριστερό μέρος είναι γραμμένο με ελληνική μικρογράμματη γραφή το βλάχικο κείμενο: Βίργιρε Μοὐμαλ τουμνεζί ὦρε τρέ νόϊ πεκετόσσλοιι. (Παρθένος η μητέρα του Θεού δεήσου και για εμάς τους αμαρτωλούς.) Στη μέση και κάτω υπάρχει η χρονολογία ᾳψλα' (1731) και απο κάτω η υπογραφή: ο ιερομόναχος Νεκτάριος. Αντίγραφο της εικόνας υπάρχει και στις σελίδες του έργου του Νεκτάριου Τέρπου Βιβλιάριον καλούμενον Πίστις.
φωτογραφία Νίκος Σιούμκας
Άλλη επιγραφή γραμμένη στη βλάχικη γλώσσα υπάρχει σε μοναστήρι του χωριού Κλεινοβός Τρικάλων από τον ζωγράφο Μιχαήλ Αναγνώστου Δημητρίου από τη Σαμαρίνα με χρονολογία 1789. Οι στίχοι της επιγραφής είναι γραμμένοι σε τρείς γλώσες: Ελληνική (καθαρεύουσα), Απλή (δημοτική) και βλάχικη με ελληνικούς χαρακτήρες:
ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ.
- ΦΟΒΩ ΠΡΟΒΑΙΝΕ ΤΗΝ ΠΥΛΗΝ ΤΗΣ ΕΙΣΟΔΟΥ.
ΤΡΟΜΩ ΛΑΜΒΑΝΕ ΤΩΝ ΘΕΙΩΝ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ.
ΙΝΑ ΜΗ ΚΑΤΑΦΛΕΧΘΗΣ ΠΥΡΙ ΤΩ ΑΙΩΝΙΩ.
ΑΠΛΟΥΝ
- ΣΚΙΑΖΟΥ Κ΄ ΕΜΠΑΙΝΕ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΝ.
ΤΡΕΜΕ Κ΄ ΕΠΕΡΝΕ ΤΗΝ ΘΕΙΑΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑΝ.
ΚΟΛΑΣΣΕΣ ΚΑΙ ΦΩΤΙΑΙΣ ΑΝ ΘΕΛΗΣ ΓΙΑ ΝΑ ΦΥΓΗΣ.
ΒΛΑΧΙΚΟΝ
- ΙΝΤΡΑ ΜΠΑΣΙΑΡΕΚΑ ΚΟΥ ΜΟΥΛΤΑ ΠΑΒΡΙΕ.
ΤΡΙΑΜΠΟΥΡΑ ΛΟΥΝΤΑΛΟΥΪ ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΜΝΙΚΑΤΟΥΡΑ.
ΦΩΚΟΛΟΥ ΑΚΣΙ ΣΗ ΚΟΛΑΣΙΑ ΤΡΑ ΣΚΑΚΗ
Άλλο δείγμα βλάχικου γραπτού λόγου και αυτού γραμμένου με ελληνικούς χαρακτήρες είναι το τετράστιχο του αγγείου Simota των αρχών του 19 αιώνα:
| Καιλερύτου αμέου, μπια γίνου κα πι ατέου. Μούλτου σε νού μπιάε, σε νού τε βεμάη. Τρά σε νου τζη φάκε ρέου, τρα σε νου τε μπετου έου. Υναι ουάρε σε μπηάη, συ ακάσε τζη σε βάϊ. |
Καλαρρίτη δικέ μου, πιες κρασί σαν δικό σου. Πολύ μη πιεις, για να μη «ξεράσεις». Για να μη σου κάνει κακό, για να μην σε μεθύσω εγώ. Μια φορά να πιείς, θα ‘χεις και για το σπίτι. |
Ο Gustav Weigand ανακάλυψε το 1889 στην Αχρίδα ένα πολυσέλιδο αρωμουνικό χειρόγραφο το οποίο ανήκε στην οικογένεια Dimonie γι αυτό και από τότε έμεινε γνωστό ως Codex Dimonie.
ΛΕΞΙΚΑ
Ο λόγιος Θεόδωρος Αναστασίου Καββαλιώτης εξέδωσε το 1770 στη Βενετία την "Πρωτοπειρία", ένα εγχειρίδιο με προσευχές, γνωμικά, διηγήματα και καταχωρημένες 1170 λέξεις σε τρείς κάθετες στήλες στην νεοελληνική, βλάχικη και αλβανική χρησιμοποιώντας το ελληνικό αλφάβητο για την αποτύπωση της βλάχικης.
Το 1802 ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης εκδίδει την "Εισαγωγική Διδασκαλία", ένα τετράγλωσσο λεξικό της ελληνικής, της εν Μοισία βλάχικης, της βουλγαρικής και της αλβανιτικής. Και εδώ χρησιμοποιήθηκε το ελληνικό αλφάβητο για την αποτύπωση της βλάχικης.
Ο Κωνσταντίνος Ουκούτας εκτύπωσε το 1797 στο τυπογραφείο των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου στη Βιέννη την Νέα Παιδαγωγία, ένα αλφαβητάριο - εγχειρίδιο εκμάθησης της βλάχικης γλώσσας γραμμένο εξ' ολοκλήρου με το ελληνικό αλφάβητο που περιέχει απλά και σύντομα κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου μεταφρασμένα στα βλάχικα.
Η «Τέχνη της Ρωμαϊκής αναγνώσεως» είναι το δεύτερο βιβλίο του Γεώργιου Κωνσταντίνου Ρόζια και δημοσιεύθηκε το 1809, μόλις έναν χρόνο μετά τις «Εξετάσεις περί των Ρωμαίων», αυτή τη φορά στη Βούδα. Τυπώθηκε στο βασιλικό τυπογραφείο του Πανεπιστημίου της Ουγγαρίας και είναι γραμμένο επίσης σε δύο γλώσσες, στα ρουμάνικα με κυριλλική γραφή και στα ελληνικά.
Στους σύγχρονους καιρούς :
Ετυμολογικόν Λεξικόν της Κουτσοβλαχικής γλώσσης, Νικολαΐδης Κωνσταντίνος, 1909
Το Ετυμολογικόν Λεξικό της Κουτσοβλάχικης Γλώσσης του Κ.Νικολαΐδη (1909) περιλαμβάνει 6.657 λέξεις εκ των οποίων οι 3.560 έχουν ελληνική προέλευση, 2.605 λατινική, 185 σλάβικη, 150 αλβανική και οι υπόλοιπες 157 άγνωστη. Μάλιστα σε πολλές από τις ελληνογενείς λέξεις η ετυμολογία ανάγεται στους πρωτοαρχαιοελληνικούς και ομηρικούς χρόνους.
Dicţionarul dialectului aromân general şi etimologic, Tache Papahagi (Γενικό και ετυμολογικό λεξικό της αρουμανικής διαλέκτου)
Κολτσίδας Αντώνιος, 1978, Γραμματική και λεξικό της Κουτσοβλαχικής γλώσσας.
Τα βλάχικα του Λιβαδίου Ολύμπου. Ελληνοβλαχικό - Βλαχοελληνικό, Νίκος Καραΐσκος, 1999 
Λεξικό Ελληνο-Βλαχικό, Νίκος Μαλαβάκης, 2004
Λεξικό της Κουτσοβλαχικής του Λιβαδίου Ολύμπου, Κώστας Ε. Προκόβας, 2006
ΣΥΡΡΑΚΟ - Η γλωσσική μας κληρονομιά, Σπύρος Χ. Νταλαούτης, 2009
Λεξικό Αρωμανικής (Βλάχικης) Γλώσσας των Βλαχόφωνων Ελλήνων των Μεγάλων Λιβαδίων, Κούλα - Λέντζιου Τρίκου, 2014
Αρμ^νέστσ^λι ντι ντένισκου - τα βλάχικα της Αετομηλίτσας, Χρήστος Νιτσιάκος, 2015
Το Αρβανιτοβλάχικο (Καραγκούνικο) γλωσσικό ιδίωμα της Ακαρνανίας, Αντώνιος Βασιλέιου, 2016
Ελληνο-Αρμάνικο (Ελληνο-Βλαχικό) λεξικό της αρωμανικής (βλαχικής) γλώσσας, Κούλα - Λέντζιου Τρίκου, 2018
Ελληνοβλάχικο λεξικό του βλάχικου ιδιώματος της Λάιστας Ζαγορίου Ιωαννίνων, Παναγιώτης Παυλίδης, 2η έκδοση, 2020
Λατινογενείς λέξεις στο Βλάχικο λεξιλόγιο της ΚΟΥΠΑΣ, Μπουτμπάρας Δημήτριος, 2020
Βλάχικα Περιβολίου - Αρμανέστι, Περδίκης Ιωάννης, 2021
ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ
Γραμματική ρωμανική ήτοι μακεδονοβλαχική, σχεδιασθείσα και πρώτον είς το φως αχθείσα υπό Μιχαήλ Γ Μποϊατζή, 1813
Κολτσίδας Αντώνιος, 1978, Γραμματική και λεξικό της Κουτσοβλαχικής γλώσσας.
Γραμματική της κοινής κουτσοβλαχικής, Kατσάνης Νικόλαος & Ντίνας Κώνσταντίνος, 1990
Γραμματική και συντακτικό της αρμάνικης γλώσσας των Ελληνοβλάχων, Έξαρχος Γιώργης, 2015
Πρόταση για το σύστημα γραφής της βλαχικής γλώσσας, Φάνης Δασούλας, 2017
ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΚΜΑΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΒΛΑΧΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Μαθήματα κουτσοβλαχικής γλώσσας. Ντίνας Κωνσταντίνος, 1996
Από το εαρινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού έτους 1995-96 και για τρία εξάμηνα ο Κωνσταντίνος Δ. Ντίνας δίδαξε μαθήματα κουτσοβλαχικής γλώσσας σε φοιτητές του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ειδικούς επιστήμονες που ασχολούνται με οποιοδήποτε τρόπο με τα θέματα των Κουτσολάχων.
Μαθαίνουμε τη Βλάχικη γλώσσα, Θωμάς Τάχης, 2020
Εισαγωγή στη Βλάχικη Γλώσσα και τη Γραμματική της, Δημήτρης Κοιλούκος, 2020
