Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης (Δανιήλ Μιχαήλ Αδάμης Χατζής το πλήρες όνομα του) ήταν Bλάχος «Mοισιόδαξ» από την Μοσχόπολη, διδάσκαλος, οικονόμος και ιεροκήρυκας. Γεννήθηκε περίπου το 1754 και πέθανε το 1822 ή το 1825. Ήταν μαθητής του Θεόδωρου Αναστασίου Καββαλιώτη στην Ακαδημία Μοσχοπόλεως ενώ αργότερα δίδαξε σε αυτή και έγινε διευθυντής της το 1802. Το μόνο έργο του Δανιήλ που είδε το φως της δημοσιότητας είναι η Εισαγωγική Διδασκαλία ο πλήρης τίτλος της οποίας είναι:
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ
Περιέχουσα Λεξικόν Τετράγλωσσον τῶν τεσσάρων κοινῶν
Διαλέκτων ἤτοι τῆς ἁπλῆς Ρωμαϊκῆς,
τῆς ἐν Μοισίᾳ Βλαχικῆς, τῆς Βουλγαρικῆς,
καί τῆς Ἀλβανιτικῆς.
Συντεθεῖσα μέν ἐν ἀρχῇ χάριν εὐμαθείας τῶν Φιλολόγωνἀλλογλώσσων νέων παρά τοῦ Αἰδεσιμωτάτου
κ' Λογιωτάτου Διδασκάλου, Οἰκονόμου κ' Ἱεροκήρυκος Κυρίου Δανιήλ τοῦ ἐκ Μοσχοπόλεως.
Καλλυνθεῖσα δέ κ' ἐπαυξηνθεῖσα τή προσθήκη τινῶν χρειωδῶν κ' περιεργείας ἀξίων
κ' εὐλαβῶς ἀφιερωθεῖσα τῷ Πενιερωτάτῳ καί Λογιωτάτῳ Μητροπολίτη Πελαγωνείας,
Ὑπερτίμῳ καί Ἐξάρχῳ πάσης Βουλγαρικῆς Μακεδονίας Κυρίῳ
ΚΥΡΙΩ ΝΕΚΤΑΡΙΩ
ΤΩ ΕΚ ΜΟΥΝΤΑΝΙΩΝ
Οὐ κ' τοῖς ἀναλώμασι τύποις ἐκδέδοται δι' ὠφέλειαν τῶν Ἐπαρχιωτῶν αὐτοῦ εὐλαβῶν Χριστιανῶν.
Ἐν ἔτει σωτηρίῳ ἀωβ΄. 1802.
Η χρονολογία της πρώτης έκδοσης του έργου προβλημάτισε τους ερευνητές οι οποίοι διατύπωσαν διάφορες και αντικρουόμενες απόψεις. Μια επιστολή του Δανιήλ που ανακαλύφθηκε, δύο ημερομηνίες σε δύο επιστολικούς τύπους του κειμένου και κάποιες άλλες παρατηρήσεις στο περιεχόμενο του έργου οδηγούν στο συμπέρασμα πως η έκδοση του 1802 είναι η δεύτερη ενώ από την πρώτη, που πιθανόν έγινε το 1794 στη Βενετία, δεν έχει σωθεί κανένα αντίτυπο. Στο εξώφυλλο της έκδοσης του 1802 δεν αναφέρεται ο τόπος έκδοσης ενώ αντίτυπα του σήμερα υπάρχουν σε Αθήνα, Σόφια, Βουκουρέστι, Βιέννη, Λονδίνο και Ιάσιο. Το 1814 ο William Martin Leake ανατύπωσε το Λεξικό στο έργο του Researches in Greece με τίτλο Pentagloss exercises με λατινικά στοιχεία και με προσθήκη αγγλικής μετάφρασης.
Την έκδοση της Εισαγωγικής Διδασκαλίας χρηματοδότησε ο Μητροπολίτης Πελαγονίας Νεκτάριος. Σε αυτόν είναι αφιερωμένα ένα κείμενο δύο περίπου σελίδων σε αρχαΐζουσα γλώσσα υπογεγραμμένο από τον ίδιο τον Δανιήλ (σελ. 7-8) καθώς και ένα από τα τρία έμμετρα κείμενα του Μιχαήλ Σχοινά στην αρχή του βιβλίου με τίτλο Εις τον Πενιερώτατον Άγιον Πελαγωνείας Κύριον Κύριον Νεκτάριον (σελ. 3). Στην σελίδα 4 ακολουθεί η παρακάτω σημείωση αναφερόμενη στο σκοπό της έκδοσης του τετράγλωσσου λεξικού που περιλαμβάνεται στην Εισαγωγική Διδασκαλία:
Σημείωσαι, ὅτι τό παρόν τετράγλωσσον Λεξικόν συνετέθη μόνον κ' μόνον διά νά συνηθίσουν οἱ τῶν Μοισιοδάκων παῖδες τήν Ρωμαίϊκην γλῶσσαν, ἀφοῦ γυμνασθοῦν δί αὐτοῦ διακεκριμόνως τήν κάθε λέξιν. ὄθον ἄν ἐμπεριέχηται ὄν αὐτῶ ἡ ἔννοια ποταπή, ἡ λέξις χαμερπής, ἄς μή ταράτεται ὁ Φιλόκαλος Ἀναγνώστης, κάθ ὅτι ὁ σκοπός τοῦ Συγγραφέως ἦτον νά δώση μόνον εἷς τους ἀπειρογλώσσους νέους μίαν ἁπλήν ἰδέαν τῆς σημασίας τῶν λέξεων, κ' ὄχι νά κάμη διασκαλίαν τῶν πρακτέων. Ἠμποροῦσαν δέ νά διορθωθοῦν κ' νά ἔμβουν εἰς ὀρθωτέραν τάξιν τά ὅν αὐτῶ νοήματα, ἄν εἴμεθα εἰδήμονες κ' τῶν ἐν αὐτῷ λοιπῶν Διαλέκτων.
Στις σελίδες 5-6 ακολουθεί ένα στιχούργημα με τίτλο ΣΤΙΧΟΙ ΑΠΛΟΙ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ ΑΝΕΠΙΓΡΑΦΟΙ στο οποίο φαίνεται η ιδεολογία του Τετράγλωσσου Λεξικού που αναφέρεται στη διάδοση της Ελληνικής γλώσσας και κουλτούρας στους Βαλκανικούς λαούς. Χαρακτηριστικό του στιχουργήματος είναι πως τα πρώτα γράμματα των περιττών στίχων σχηματίζουν την αλφάβητο της ελληνικής.
ΣΤΙΧΟΙ ΑΠΛΟΙ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ ΑΝΕΠΙΓΡΑΦΟΙ
Ἀλβανοί, Βλάχοι, Βούλγαροι, Ἀλλόγλωσσοι χαρῆτε,
Κ' ἑτοιμασθῆτε ὅλοι σας, Ρωμαῖοι νά γενῆτε.
Βαρβαρικήν ἀφήνοντες γλώσσαν, φωνήν κ' ἤθη,
Ὅπου στούς Ἀπογόνους σας νά φαίνονται σάν μῦθοι.
Γένη σας νά τιμήσετε, ὁμοῦ κ' τᾶς Πατρίδας,
Τᾶς Ἀλβανοβουλγαρικᾶς κάμνοντες Ἑλληνίδας.
Δέν εἶναι πλέον δύσκολον νά μάθετε Ρωμαῖκα,
Καί νά μή βαρβαρίζετε μέ λέξεις πέντε δέκα.
Ἔχετε εἰς τά χέρια σας συχνά καί μελετᾶτε,
Τό νεοτυπωτον αὐτό βιβλίο ὅπου πάτε.
Ζητήματα νά εὕρετε ὅσα ἐπιθυμεῖτε,
Τήν γώσσαν τήν Ρωμαίκην καλά νά γυμνασθῆτε.
Ἦτον ἀναγκαιότατον νά ἐκδοθῆ εἰς τύπον,
Τά γένη σας νά τιμηθοῦν μέ τοῦτο καθώς εἶπον.
Θερμῶς λοιπόν προσέχετε εἰς τήν ἀνάγνωσίν του,
Μή ἀκριβολογούμενοι γιά τήν ἀπόκτησίν του.
Ἰδέας ν ἀποκτήσετε πραγμάτων διαφόρων
Τόν νοῦν σας καταστήσοντες γόνιμον καρποφόρον.
Κλέος νά προξενήσετε ὅλοι στόν ἑαυτόν σας,
Ἐν μέσῳ τῶν λοιπῶν ἐθνῶν κ' τῶν ὁμογενῶν σας.
Λαοί οἱ πρίν ἀλλόγλωσσοι ἀλλ' εὐσεβεῖς τά θεία,
Ρωμαίων ν' ἀποκτήσετε γλώσσαν καί ὁμιλίαν.
Μεγάλως ὠφελούμενοι εἰς τό ἐπάγγελμά σας,
Κ' εἰς ὅλα τά ἐμπορικά ἐπιχειρήματά σας.
Νέοι Βουλγάρων χαίρετε, Ἀλβανιτῶν καί Βλάχων,
Διάκονοι, πρεσβύτεροι μεθ’ ἱερομονάχων.
Ξυπνίσατε ἁπ' τόν βαθύν ὕπνο τῆς ἀμαθείας,
Ρωμαίκια γλώσσα μάθετε, μητέρα τῆς σοφίας.
Ὁ μοισιόδαξ Δανιήλ ἔντιμος Οἰκονόμος,
Τήν βίβλον ἐξεπόνησε, ὧν Ἱερεύς ἐννόμως.
Πελαγωνείας δ' ὁ καλός ποιμήν καί Ἱεράρχης,
Τύποις αὐτήν ἐξέδωκε ὁ θεῖος ποιμενάρχης.
Ρωμαίκια γλώσσα θέλωντας τούς πάντας νά διδάξη,
Καί τά Βουλγαραλβανικά ἤθη νά μεταλλάξη.
Στολίζωντας τούς τόπους σας, κ' συνιστῶν Σχολεῖα,
Καί μέ Ρωμαίκα γράμματα γυμνάζων τά παιδία.
Τοῦτον λοιπόν τόν ζηλώτην καλόν Ἀρχιερέα,
Νεκτάριον τόν Βιθυνόν μ' εὐγνωμοσύνης χρέα.
Ὑμεῖς π' ἀπολαμβάνετε διηνεκῶς τά δῶρα,
Πρέπει ναὐχαριστήσετε προθύμως πάση ὥρα.
Φυλάττοντες ὑποταγήν εἰς τά προστάγματά του,
Καί σέβας, κ' εὐλάβειαν εἰς τά ἐντάλματά του.
Χάριτας νά γνωρίζετε εἰς τήν ποιμαντορίαν,
Ποῦ σας ἤξίωσ' ὁ θεός τήν ὄντως σεβασμίαν.
Ψυχῶν τήν σωτηρίαν σας, θεόθεν ἐξαιτοῦντες,
Καί τά εὐάρεστα αὐτοῦ, τῷ νεύματι ποιοῦντες.
Ὠφέλειαν βιωτικήν νά εὔρητε μεγάλην,
Καί ἀγαθά αἰώνια εἰς τήν ζωήν τήν ἄλλην.
Στις επόμενες αριθμημένες σελίδες (1-36) της Εισαγωγικής Διδασκαλίας περιλαμβάνεται το Τετράγλωσσο Λεξικό. Πρόκειται για ένα σύνολο φράσεων σχετικά σύντομων που τυπώνονται με το ελληνικό αλφάβητο σε τέσσερις κάθετες στήλες, Ελληνικά (Ρωμαίϊκα), Βλάχικα, Βουλγάρικα και Αλβανίτικα σε κάθε σελίδα. Έτσι δοσμένο το κείμενο, προσφέρεται ως εγχειρίδιο - μέθοδος για την εκμάθηση των παραπάνω γλωσσών. Στη σελίδα 37-38 υπάρχει ένας πρόλογος των υπολοίπων μερών της Διδασκαλίας. Ενδεικτικό απόσπασμα:
...Τώρα δέ πλέον εἶναι καιρός νά μεταβῶμεν καί εἰς μεγαλήτερα μαθήματα καί νά ἀρχίσωμεν νά σας διδάξωμεν τά πλέον συμφέροντα εἰς τήν καλήν σας ἀνατροφήν καί παιδαγωγίαν...
Η δεύτερη μετά το Τετράγλωσσο Λεξικό ενότητα της Εισαγωγικής Διδασκαλίας έχει τίτλο «Μέρος πρώτον Διδασκαλία Χριστιανική εις την οποίαν ο Διδάσκαλος ερωτά και ο μαθητής αποκρίνεται. Δια το όνομα και σημάδι του Χριστιανού» (σελ. 39-53). Ο Δανιήλ αντιγράφει εδώ πιστά μία από τις εκδόσεις του έργου Χριστιανική Διδασκαλία. Πρόκειται για ένα καθαρά σωφρονιστικό κείμενο το οποίο παράλληλα οπλίζει τον αναγνώστη με επιχειρήματα σχετικά με την ύπαρξη του θεού, την ορθόδοξη πίστη κλπ. Η επόμενη ενότητα τιτλοφορείται «Μέρος Δεύτερον Περί στοιχειωδών αρχών της φυσικής» (σελ. 54-59) και περιορίζεται σε βασικά θέματα «περί γης, αέρος, πυρός, ουρανού, κόσμου, σεισμού» κ.λ.π τα οποία δίνονται με εκλαϊκευμένο τρόπο. Στις σελίδες 60-71 με τίτλο «Αρχή των επιστολικών χαρακτήρων» περιλαμβάνονται μια σειρά από κείμενα που περιλαμβάνουν επιστολές, συναλλαγματική, εξοφλητική, διαθήκη και προικοσύμφωνο τα οποία «μεταχειριζόμενος ὁ μαθητής θέλει ἠμπορέση νά γράψη ἁπλῶς εἰς κάθε ὑποκείμενον καθώς πρέπει». Στην επόμενη ενότητα με τίτλο «Μέρος Τρίτον Περί των τεσσάρων ειδών της αριθμητικής» (σελ. 72-83) αναλύονται οι τέσσερις πράξεις της αριθμητικής (πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμός, διαίρεση), η μέθοδος των τριών, των πέντε και των επτά «διά νά μάθη ὁ μαθητής νά κάμη λογαριασμόν μέ εὐκολίαν εἰς τᾶς πραγματείας του». Στις επόμενες σελίδες 84-92 αναφέρονται οι σημαντικότερες εορτές του έτους, στοιχεία για τους μήνες, την σελήνη, τον ήλιο, δύο ακόμα επιστολές και διορθώσεις.
Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Εισαγωγικής Διδασκαλίας βρίσκεται στο μέρος εκείνο του Λεξικού που αφορά την βλάχικη γλώσσα, στο Τετράγλωσσο Λεξικό. Αποτελεί ένα από τα πρώτα γραπτά μνημεία της, με ελληνικό αλφάβητο και με αυτόν τον τρόπο μας δίνεται η δυνατότητα να γνωρίσουμε, όπως και με την Πρωτοπειρία του Καβαλλιώτη, παλιότερες μορφές της Κουτσοβλαχικής και ακόμη να διαπιστώσουμε τις σχέσεις της με την ελληνική.
Παρακάτω δίνουμε ένα δείγμα των δυο πρώτων φράσεων του λεξικού. Οι δυο πρώτες στήλες προέρχονται από το Λεξικό, η τρίτη αποτυπώνει τη σύγχρονη βλάχικη στο Λεξικό του Papahagi (1974) και η τέταρτη τη μεταγραφή τους στα λατινικά. Παραλείπονται τα αλβανικά και βουλγαρικά.
| Ρωμαίικα Ο Θεός έκαμε τον ουρανόν την γήν τον ήλιον το φεγγάρι τα άστρα. Και ύστερα επρόσταξε την θάλασσαν ταις λίμναις τα ποτάμια και εύγαλαν τα οψάρια τα χέλια. |
Βλάχικα Τουμνιτζάου φέτζε τζέρου λόκλου σοάρλε λούννα στιάλλε Σση ταπόϊα ουρσή αμάρια πάλτζηλλε ράουρρε σσή σκοάσιρα πέσκηλλι ουχέληλλε. |
[Λεξ. Papahagi] Dumnidzău fetse tseru loclu soarle luna steale Si apoia ursi mare băltsile raule si scuasiră peskili uhelile |
[Λατινική μεταγραφή] Dominus deus fecit caelum locum solem lunam stellas Sic ad post όρισε marem (βάλτους) rivas *excotere, excutare piscis (α)χέλια |
Οι ελληνικές λέξεις στο βλάχικο κείμενο είναι περίπου 80-100 σε σύνολο 800 και παρατίθεται ένα μικρό δείγμα από αυτές, π.χ. ουρσή (=όρισε), ουχέληλλε (=χέλια, τα), κυπηρίτζου (=κυπαρίσσι), αγρίνλλε (=αγρίμια, τα), προσφάγιου (=προσφάγιον), γουμάρλλη (=γουμάρια, τα), φελισέσκου (=ωφελώ), ασβέστε (=ασβέστη), κικασμώ (=α-πεικασμός, απεικάζω με τροπή του π σε κ, γνωστό νόμο στα βλάχικα, π.χ. πέτρα > κιάτρα), σπαστρίτζη (=σπαστρικά), τυννισήτου (=τιμημένος), φρίκα (=φρίκη, φρίξ), καταλάχτου (=«μάνταλο πόρτας» < καταρράχτης), ανιουρζιάστε (=μυρίζει, με τροπή του μυ- >νιου), τράπου (=τράφος, τάφρος), λάσκκη (=λάσπες με τροπή του π > κ, γνωστό φαινόμενο της Κουτσοβλαχικής), άρχοντζλλι (=άρχοντες, οι), ζνία (=ζημία), πιδιψιάστε (=παιδεύει), ισουσίτλου (=αρραβωνιασμένος, ο < ισιάζω, τα σιάζω) κλπ.
Από την παράθεση των ελληνικών στοιχείων του Καβαλλιώτη και του Δανιήλ βγάζουμε και άλλα συμπεράσματα, χρήσιμα για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Παρατηρούμε ότι σ' αυτή την απόμακρη γωνιά του ελληνισμού, μέσα σε βλαχόφωνο περιβάλλον, ο γλωσσικός προβληματισμός της εποχής που διακατέχει τους Έλληνες διανοούμενους δεν είναι άγνωστος. Στον Καβαλλιώτη αναγνωρίζουμε τον οπαδό της λόγιας ελληνικής ενώ στο Δανιήλ, αντίθετα, παρατηρούμε την προτίμησή του προς την προφορική δημοτική της εποχής. Το γεγονός επιβεβαιώνεται από την αναφορά της Κωνσταντακοπούλου, 1988, στα λόγια του Δανιήλ «είμαι βέβαιος ότι αποκτάτε περισσοτέραν ωφέλειαν καταλαμβάνοντες εκείνο που διαβάζετε, παρά αν εδιαβάζετε πολλούς χρόνους έλληνας υφηλοτάτους (δια να μη ειπώ σκοτεινοτάτους) συγγραφείς μη καταλαμβάνοντες τα αναγιγνωσκόμενα» και παρακάτω θεωρεί «οργισμένον» το Σχολείον «μέσα εις το οποίον εσκοτίσθη ο νους των χωρίς να ημπορέσουν να καταλάβουν τίποτα, και το χειρότερον όπου αναγκάζονται να εννοήσουν εκείνο όπου και αυτοί οι διδάσκοντες δεν έφθασαν να καταλάβουν ποτέ».
ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Νίκος Α. Κατσάνης. Θεόδωρος Α. Καβαλλιώτης και Δανιήλ Μοσχοπολίτης. Οι Βλάχοι. Σελίδες από την ιστορία, τη γλώσσα και την παράδοση, Θεσσαλονίκη 2010
Αγγελική Κωνσταντακοπούλου. Η ελληνική γλώσσα στα Βαλκάνια (1750 - 1850). Το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, Ιωάννινα 1988
Franz von Miklosich, Rumunische Untersuchungen Band I. Istro- und macedo-rumunische Sprachdenkmäler. A. Istro-rumunische Sprachdenkmäler. B. Macedo-rumunische Sprachdenkmäler. Gerold, Wien 1882
Jοhannes Kristophson, Das Lexikon tetraglosson des Daniil Moscopolites, Zeitschrift fur Balkanologie 10, München 1974
Max Demeter Peyfuss, Die Druckerei von Moschopolis, 1731-1769. Buchdruck und Heiligenverehrung im Erzbistum Achrida. Wien - Köln 1989.
William Martin-Leake, Researches in Greece, London 1814
Δανιήλ Μοσχοπολίτης, Εισαγωγική Διδασκαλία, Βενετία (;) 1802. Ψηφιακό αντίγραφο από το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων
Δανιήλ Μοσχοπολίτης, Εισαγωγική Διδασκαλία, Βενετία (;) 1802. Ψηφιακό αντίγραφο από το αντίτυπο της Ακαδημίας Αθηνών