Ο Κωνσταντίνος Ουκούτας ήταν Μοσχοπολίτης κληρικός με σπουδές στην Ακαδημία Μοσχοπόλεως και τιτουλάριος της εκκλησίας της Αχρίδας (Οχρίδας). Με την διασπορά των Μοσχοπολιτών εγκαθίσταται στην πόλη Πόζεν (Poznan) της Πρωσίας (σημ. Πολωνία). Εκεί έγινε χαρτοφύλαξ και πρωτόπαπας της ορθόδοξης εκκλησίας που ίδρυσαν οι Μοσχοπολίτες Βλάχοι μετανάστες.
Το 1797 εκτύπωσε στο τυπογραφείο των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου στη Βιέννη ένα αλφαβητάριο - εγχειρίδιο εκμάθησης της βλάχικης γλώσσας γραμμένο εξ' ολοκλήρου με το ελληνικό αλφάβητο που περιέχει απλά και σύντομα κείμενα θρησκευτικού περιεχομένου μεταφρασμένα στα βλάχικα. Ο πλήρης τίτλος του έργου όπως φαίνεται στο εξώφυλλο:
ΝΕΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΑ
ἤτοι
ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟΝ
ΕΥΚΟΛΟΝ
τοῦ μαθεῖν τά νέα παιδία τά ρωμανο-βλά
χικα γράμματα εἰς κοινήν χρῆσιν τῶν Ρω
μανο-βλάχων.
ΝΥΝ ΠΡΩΤΟΝ
Συνετέθη κ' ἐδιορθώθη
παρά τοῦ αἰδεσιμωτάτου ἐν ἱερεῦσιν
ΚΥΡΙΟΥ ΚΥΡΙΟΥ
ΚΟΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
τοῦ Οὐκοῦτα, Μοσχοπολίτου, Χαρτοφύλακος
καί πρωτοπαπᾶ ἐν τῇ Ποσνάνια τῆς
μεσημβρινῇς Προυσίας.
Καί δι' αὐτοῦ χάριν ἐδόθη εἰς τύπον διά
καύχημα τοῦ Γένους
ΕΝ ΒΙΕΝΝΗ, 1797
Τύποις τῶν Μαρκίδων Πούλιου.
Στο εσώφυλλο υπάρχει μια ξυλογραφία της Αγίας Τριάδος και ο επινίκιος ύμνος στα βλάχικα:
Αγησιτε, αγησιτε, αγησιτε έσστη θώαμνε σαβαόθ, τζέρρου σσοι λόκλου εστε μ' πλήνου θε δόξα ατά ωσανά τήνε θέα νάλτου (Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαβαώθ· πλήρης ο ουρανός και η γη της δόξης σου. Ωσαννά εν τοις υψίστοις).
Τον σκοπό έκδοσης του βιβλίου ο συγγραφέας τον αναγράφει στο πρόλογο του έργου (σελ. 1-5) τον οποίο μεταφράζουμε από τα βλάχικα:
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΝ
Δέξασθε τό μικρόν τοῦτο φῶς πρός ὠφέλειαν τῶν τέκνων ἡμῶν. Ἀπό πολλοῦ ἐπεθύμεις νά ἴδῃς τήν ἀρχήν ταύτην διά τό γένος ἡμῶν, ἴνα εὐκόλως ἐννοήσωσι νά τέκνα ἡμῶν ἐκεῖνα, ἅπερ εἰς ξένην διάλεκτον καί μετά πολλοῦ κόπου καί χρόνου μακροῦ δύνανται νά μάθωσι. Ἀπό πολλοῦ οὐχί μόνον ἡ γλώσσα ἡμῶν, ἀλλά καί τά δόγματα τῆς πίστεως ἔχουσι λησμονηθῆ, ὡς λέγει ὁ Δαβίδ· «ἐμίγησαν τοῖς ἔθνεσι καί ἔμαθον τά ἔργα αὐτῶν. Τούτου ἕνεκα μεγάλως ἐμοχθήσαμεν, ἵνα εἰς φῶς φέρωμεν τόδε τό Ἀλφαβητάριον μετά τῶν ἐκ τῆς ἑλληνικῆς μεταφράσεων καί ἰδιαιτέρως διά τήν πιστήν ἀπόδοσιν τῶν τε συλλαβῶν καί φράσεων, ἕως καταστήσωμεν ταύτας ἱκανάς πρός ἐκτύπωσιν καί καταλλήλους πρός ἀνάγνωσιν διά τά τέκνα ἡμῶν. Ἑπειδή ὅμως πᾶσα ἀρχή δύσκολος. ἀρκεῖ ὁ Χριστιανός νά γνωρίζῃ νά προσφέρῃ τἠν ὀφειλομένην λατρείαν εἰς τόν Κύριον αὐτοῦ εἰς τήν μητρικήν αὐτοῦ γλῶσσαν· διότι γράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος εἰς τήν πρός Κορινθίους Α' ἐπιστολήν κεφ. 14, στ. 14 : «ἐάν γάρ προσεύχωμαι γλώσσῃ, τό πνεύμά μου προσεύχεται, ὁ δέ νοῦς μου ἄκαρπός ἐστι» καί στ. 15 «προσεύξομαι τῷ πνεύματι, προσεύξομαι δέ καί τῷ νοΐ ψαλῶ τό πνεῦματι, ψαλῶ δέ καί τῷ νοΐ». Διά ταῦτα τά τέκνα πρέπει τοὐλάχιστον τά στοιχεῖα τῆς πίστεως νά γνωρίζωσι, καί οὐχί μόνον ταῦτα τά ἀμαθή, ἀλλά καί ὅσοι γνωρίζουσι πρέπει νά μελετήσωσι τόν ἀνωτέρω στίχον 13: «διόπερ ὁ λαλῶν γλώσσῃ, προσευχέσθω, ἵνα διερμηνεύῃ, (ὁ ἀναγινώσκων εἰς ξένην γλῶσσαν, ἄς παρακαλῇ τόν θεόν, ἵνα φωτίσῃ αὐτόν, ἵνα αναγινώσκῃ εἰς τήν ἰδίαν γλῶσσαν). Οὕτω καί ἡμεῖς παρακαλοῦμεν τόν Κύριον νά φωτίσῃ ἡμᾶς, ἵνα προσεύχωμαι αὐτῷ εἰς τήν ἡμετέραν γλῶσσαν. Παρά ταῦτα ὅμως, ἐάν εἰς τήν ἔναρξιν ταύτην τῆς γλώσσης εὑρεθῶσι σφάλματα εἴτε εἰς τόν καταρτισμόν τῆς γλώσσης, εἴτε ἐξ ἀπροσεξίας, ἄς ἔχωμεν συγγνώμην διότι δέν πράττομεν τοῦτο πρός βλασφημίαν, ἀλλά πρός δόξαν θεοῦ. Νά μή θεωρήσητε δέ ὡς ἐντροπήν, διότι ἐδανείσθημεν ἐξ ἄλλης γλώσσης· διότι πᾶσαι αἱ γλῶσσαι, αἵτινες πολιτεύονται εἰς τόν κόσμον, δανείζονται ἀλλήλας. ἀπό τῶν Ἑλλήνων καί ἐντεῦθεν ὅλα τά ἔθνη δανείζονται καί τά στοιχεῖα καί τάς λέξεις· οὐδείς δέ δύναται νά ἀρνηθῇ τοῦτο, διότι καί τά γράμματα φαίνονται καί αἱ λέξεις, καθώς εἰς ἡμᾶς συμβάινει.
Ἕκαστος ἡμῶν ἅμα ἐξέλθη ἐκ τῆς ἑαυτοῦ πατρίδος, θα συναναστραφῆ πρός ἄλλα ἔθνη καί θά μεταβάλῃ καί γράμματα καί ἀναλόγως τῆς χώρας, ὅπου ἀποκατασταθῇ. ‘Ιδού τά γράμματα εἶναι 24. εἰς ταῦτα σύνδυάζομεν μερικά σύμφωνα, ὅπως συμπληρωθῆ ἡ Κουτσοβλαχική. τάς δέ λέξεις θά μεταφράζωμεν εἰς τήν ἡμετέραν διάλεκτον, καθώς φαίνονται γεγραμμένα εἰς τήν ἔναντι σελίδα, ἵνα ἕκαστος καί ἄνευ ὁδηγοῦ μελετήση αὐτά. Οὕτω δύναται ἕκαστος νά προσεύχηται ἐν ἰδία διαλέκτω, ὡς ή ἐκκλησία διακηρύττει, ἡλίου λαμπρότερον, ἥτις βλέπει ἐκείθεν, ὕθεν λάμπει ὁ ἥλιος τῆς ἀληθείας χριστός ὁ θεός ἡμῶν ὁ πάντας ἡμᾶς φωτίζων.
Η Νέα Παιδαγωγία είναι γραμμένη σύμφωνα με το σύστημα των ελληνικών αναγνωσματαρίων της εποχής που συνήθως περιελάμβαναν προσευχές και τροπάρια της εκκλησιαστικής ακολουθίας. Ο Ουκούτας αμέσως μετά τον πρόλογο μας παρουσιάζει τα σημεία στίξης και το Αλφάβητο καθώς και οδηγίες για την γραφή και προφορά των φθόγγων (σελ. 5-15). Στην ίδια σελίδα περιγράφει πως θα πρέπει ο χριστιανός να κάνει το σταυρό του και στη συνέχεια μέχρι το τέλος του βιβλίου περιλαμβάνει ολόκληρο σχεδόν το πρώτο μέρος του ελληνικού Ωρολογίου μεταφρασμένο στα βλάχικα. Έτσι ο αναγνώστης διαβάζει κείμενα όπως το σύμβολο της πίστεως, τις δέκα εντολές και άλλους ύμνους.
Το «Πάτερ Ημών»
Τάτᾳ ανόστρου τζη έσστη τρου τζέρουρἠ·
λα σε σεαγησεάσϰᾳ νούμα ατά.
λα σε γήνᾳ αμηρᾳρήλλεα ατά.
λα σε σὴ φάϰᾳ θέλημα ατὰ.
δε ϰᾳϰουμ ν' τζέρὀυ, ασσοιτζε σσοι πρε λόϰὀυ.
πᾴνεα ανωάστρᾳ ατζεὰ ντε ϰάθε ντζούᾳ ντᾴ νᾳ ο άστᾳντζὀι·
σσοι λλεάρτᾳ νᾳ στεάψηλε ανώαστρε,
ντε ϰᾳϰουμ σσόι νοἠ λλυρτᾴμὀυ ατζελόρὀυ τζηνᾳ στηψέσϰου·
σσοι σε νού νᾳ α ντουτζἠ πρεπηραζμό
μα σϰάπᾳ νᾳ ντε έχτουρρου. αμὴν·
Κᾳ ατά εστε αμηρᾳρήλλεα, σσοι βᾳρτούτεα, σσοι δόξα,
α τάτᾳλουἠ, σσοι α χήλλλουἠ, σσοι α ἄγηλουἠ ντούχὀυ,
τόρα, σσοι ϰᾳντζηντό, σσοι τρου έτελε α έτελορὀυ. αμήν
(σελ. 16-17. μερική απόδοση των σημείων στίξης)
Η Νέα Παιδαγωγία αποτελεί το πρώτο βλάχικο αλφαβητάριο γραμμένο με καθαρά διδακτική πρόθεση -κάτι που προϋποθέτει, ίσως, και ειδικά οργανωμένα μαθήματα βλάχικης γλώσσας, αν όχι και σχολείο- εκδόθηκε, πολύ μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης, το 1797. Το αλφαβητάριο αυτό, που απευθύνεται κυρίως στις βλάχικες κοινότητες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, περιέχει ένα αναλυτικό και μελετημένο σύστημα μεταγραφής της βλάχικης γλώσσας, πάντα με βάση το ελληνικό αλφάβητο, πολύ περισσότερο προωθημένο από το σύστημα του Καβαλλιώτη. Περιέχει ακόμα μετάφραση στα βλάχικα εκκλησιαστικών και λειτουργικών κειμένων, καθώς και μιαν εισαγωγή, στα βλάχικα, όπου γίνεται η απολογία της βλάχικης γλώσσας -σε αντίθεση με τον Καβαλλιώτη και τον Δανιήλ- εξαίρεται η ανάγκη για τους Βλάχους, ιδιαίτερα στην ξενιτειά, να προσεύχονται και να γνωρίζουν τις θείες γραφές στη γλώσσα τους, διατηρώντας την καθαρότητα της. Πάντως είναι χαρακτηριστικό πως αποφεύγει τη σύγκρουση και την πολεμική με τους οπαδούς της διδασκαλίας στην ελληνική γλώσσα, και δεν προβάλλεται στο κείμενό του κανένα σύνθημα εθνικού τύπου.
Είναι άξιο ιδιαίτερης προσοχής το γεγονός ότι ο Κ. Ουκούτας παραμένει στη διεκδίκηση για την υπεράσπιση, προώθηση, διδασκαλία και σεβασμό της βλάχικης γλώσσας, καθώς και για την αναγνώριση της ιδιαιτερότητας των Βλάχων, χωρίς να επεκτείνεται και σε διεκδικήσεις εθνικές. Και το σύστημα που προτείνει και εφαρμόζει για τον εγγραμματισμό της γλώσσας βασίζεται πάντα, όπως και στους πριν απ' αυτόν Μοσχοπολίτες, στο ελληνικό αλφάβητο. Η γραφή που υιοθετεί συμβάλλει και τονίζει την εμμονή του Κ. Ουκούτα να εντάξει το κίνημά του στο ευρύτερο ελληνικό κίνημα. Μπορούμε να πούμε πως μένει μέσα στα ιδεολογικά πλαίσια του κινήματος (και του κηρύγματος) του Ρήγα Φεραίου. Μπορεί να μην είναι εντελώς χωρίς σημασία το γεγονός πως το βιβλίο του Κ. Ουκούτα τυπώθηκε στη Βιέννη, στο τυπογραφείο των Μαρκιδών Πούλιου είναι ίσως μάλιστα το τελευταίο ή από τα τελευταία βιβλία που τύπωσαν οι Μαρκίδες.
Έχει ιδιαίτερη σημασία πως η επιμονή του Κ. Ουκούτα στη χρήση του ελληνικού αλφαβήτου και, ενδεχόμενα, στην ιδεολογία του Ρήγα εκδηλώνεται μετά την εποχή που το εχθρικό απέναντι στις μη ελληνικές γλώσσες κίνημα με λαϊκό χαρακτήρα του Κοσμά του Αιτωλού θα μπορούσε να είχε προκαλέσει έντονες αντιελληνικές αντιδράσεις από μέρος των μη ελληνόφωνων πληθυσμών. Ή ακόμα, μετά τις κινήσεις των Βλάχων στο εξωτερικό (ιδιαίτερα στην παροικία της Βουδαπέστης γύρω στα 1807) μα και στις περιοχές της νότιας Βαλκανικής, για την εισαγωγή της βλάχικης γλώσσας στην Εκκλησία, που προκάλεσαν αργότερα φανατικές αντιδράσεις των λογίων οπαδών της ελληνικής παιδείας και γλώσσας. Αρκεί να αναφέρει κανείς, χαρακτηριστικά, τον υβριστικό λίβελλο κατά της κίνησης αυτής και ιδιαίτερα κατά της βλάχικης γλώσσας, που δημοσίευσε στα 1810 ο Νεόφυτος Δούκας .
Αν η κίνηση του Κ. Ούκούτα, μέσα στις παροικίες του εξωτερικού πια, προωθούσε, και στο εθνικό επίπεδο, την προσέγγιση με τους Ρουμάνους και την κατά κάποιον τρόπο προσχώρηση προς τη ρουμανική εθνική ιδεολογία, τότε και το σύστημα μεταγραφής, που θα πρότεινε, θα έπρεπε λογικά να βασίζεται στο κυριλλικό αλφάβητο, που με αυτό γράφανε τότε τη ρουμάνικη γλώσσα . Ή τουλάχιστον, θα πρότεινε το λατινικό αλφάβητο που προωθούνταν τότε μέσα στο ρουμάνικο εθνικό κίνημα στην Τρανσυλβανία, και που θα υιοθετηθεί λίγο αργότερα από άλλους Βλάχους εθνικιστές διανοούμενους.
Γιατί η στενότερη επαφή ανάμεσα στους Κουτσοβλάχους των παροικιών και τους ρουμανόφωνους πληθυσμούς στις ρουμάνικες χώρες και την Τρανσυλβανία, ιδιαίτερα μέσα στην Ουγγαρία, στάθηκε ισχυρό ερέθισμα για την προσέγγιση μερίδας των Κουτσοβλάχων προς τη ρουμανική ή ρουμανίζουσα εθνική ιδεολογία. Μέσα στα πλαίσια της κίνησης για την προώθηση και τον εγγραμματισμό της βλάχικης γλώσσας, αυτή η τάση εκφράστηκε κυρίως με την υιοθέτηση ενός αλφαβήτου με βάση το λατινικό αλφάβητο.
Η Νέα Παιδαγωγία ανατυπώθηκε από τον Pericle Papahagi το 1909 (Scriitori aromâni în secolul al XVIII) ενώ αντίτυπο της υπάρχει στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι.
ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Ευλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης, Νέα Ακαδημεία Μοσχοπόλεως. Ο ιδιάζων αυτής χαρακτήρ και οι ευρύτεροι σκοποί, Αθήνα 1935
Μίλτος Γαρίδης, «Ο μητροπολίτης Παΐσιος και η βλάχικη επιγραφή του Κλεινοβοΰ: αλφάβητο και εθνικό πρόβλημα», Τα Ιστορικά 3, 1985
Αχιλλέας Λαζάρου, Η Αρωμουνική και αι μετα της ελληνικής σχέσεις αυτής, Αθήνα 1976
Pericle Papahagi, Scriitori aromâni în secolul al XVIII (CAVALIOTI, UCUTA, DANIIL), București 1909
Κωνσταντίνος Ουκούτας, Νέα Παιδαγωγία, Βιέννη 1797. Ψηφιακή βιβλιοθήκη της Μητροπολιτικής Βιβλιοθήκης Βουκουρεστίου (Biblioteca Metropolitană Bucureşti)