Το δεύτερο βιβλίο του Γεώργιου Κωνσταντίνου Ρόζια δημοσιεύθηκε το 1809, μόλις έναν χρόνο μετά τις «Εξετάσεις περί των Ρωμαίων», αυτή τη φορά στη Βούδα. Τυπώθηκε στο βασιλικό τυπογραφείο του Πανεπιστημίου της Ουγγαρίας και είναι γραμμένο επίσης σε δύο γλώσσες, στα ρουμάνικα με κυριλλική γραφή και στα ελληνικά. Το εξώφυλλο του βιβλίου γραμμένο με λατινική και ελληνική γραφή:
MAESTRIA
GHIOVASIRII ROMANEȘTI.
Cu litere latinești, care sânt literele
Românilor ceale vechi,
spre
polirea a toată Ghinta Românească ceii din
coace și ceii din colo de Dunăre,
lucrată de
GHEORGHIE CONSTANTIN ROJA
cetățeanul academicesc, și candidatul
clinicesc doftor în Spitalul Universității
Ungurești din Peșta.
ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΚΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΩΣ
μέ Λατινικά γράμματα, τά ὁποῖα εἶναι τά παλαιά
γράμματα τῶν Ρωμάνων, πρός καλλωπισμόν
παντίς τοῦ ἐπί τάδε, κ' ἀντιπέραν τοῦ Δουνάβεως
κατοικοῦντος Ρωμανικοῦ Γένους
πεπονημένη παρά
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΡΩΖΑ
Πολίτου Ἀκαδημικοῦ, καί Φιλιατροῦ Κλινηκοῦ ἐν τῷ
Νοσοκομείῳ τοῦ ἐν Πέστῃ τῆς Οὐγγαρίας
κειμένου Πανδιδακτηρίου.
În Buda,
la Crăiasca Tipografie a Universității
Ungurești. Anul 1809.
Στη τρίτη σελίδα ο συγγραφέας αφιερώνει το βιβλίο του στον Γεώργιο Σουλιόβσκυ από τη Πέστη, «Ρωμάνῳ Φλογενῇ καί ἄκρῳ Ζηλοτῇ τῆς προκοπῆς τῶν Ρωμάνων». Πιθανόν αυτός να είναι και ο χορηγός της έκδοσης καθώς σε αυτή δεν υπάρχει κατάλογος συνδρομητών, όπως στο πρώτο έργο του, μέσα στον οποίο ο Σουλιόβσκυ εμφανιζόταν στη σελ. 151 ως Γεώργιος Σουλιόφσκυ έχοντας εξασφαλίσει πέντε αντίτυπα.
Στη πέμπτη σελίδα ο συγγραφέας απευθύνει τον Λόγο του προς Ρωμάνους. Και σε αυτό το έργο ταυτίζει τους Βλάχους με τους Ρουμάνους των παραδουνάβιων ηγεμονιών. Εντύπωση, όμως, προκαλεί το γεγονός πως ενώ στις Εξετάσεις ο Ρόζια χρησιμοποιεί τον όρο Ρωμαίοι, εδώ, για να απευθυνθεί στο γένος του χρησιμοποιεί πλέον τον όρο Ρωμάνοι, «νουθετηθεῖς παρά τινός πεπαιδευμένου Ανδρός». Με αυτό το τρόπο θέλει να διαφοροποιήσει τους πληθυσμούς αυτούς από τους Γραικούς. Γι αυτό το λόγο, πλέον, όπως αναφέρει, «δέν ὀνομάζω τούς Βλάχους Ρωμαίους, τό ὁποῖον σημαίνει Γραῖκον (ρωμιός), ἀλλά Ρωμάνους».
«Εἰς τᾶς Ἐξετάσεις μου ἀπό ἔτους 1808 τούς Βλάχους, οἱ ὁποῖοι εἰς τήν γλώσσαν τούς ὀνομάζονται Ρωμάνοι, ὀνόμασα Ρωμαίους, ἐπειδή ἐδόξαζον, ὅτι Ρωμαῖος σημαίνει Ρωμάνον δήλ. πολίτην τῆς παλαιᾶς Ρώμης, τώρα ὅμως νουθετηθεῖς παρά τινός πεπαιδευμένου Ανδρός ὅτι τό ὄνομα Ρωμαῖος, (τό ὁποῖον εὑρέθη εἰς τόν μέσον αἰώνα, διά νά γένη διαφορά μεταξύ τῶν Γραικῶν, οἱ ὁποῖοι ὁμοίως τό πάλαι Ρωμάνοι δήλ. πολίται τεῖς Ρωμανικής Βασιλείας ὀνομάζοντο καί τῶν δυτικῶν Ρωμάνων), ἐτέθη ἀντί τῆς λέξεως Ρωμάνσω, δέν ὀνομάζω τούς Βλάχους Ρωμαίους, τό ὁποῖον σημαίνει Γραῖκον, ἀλλά Ρωμάνους. [σελ. 5]».
Μέσα από τις σελίδες της Τέχνης ο Ρόζια θέλει να εφαρμόσει το γλωσσικό του σχέδιο που δεν είναι τίποτα άλλο από την ενοποίηση των διαλέκτων της Ρωμανικής γλώσσας. Θεωρεί την κουτσοβλαχική, ή απλά βλαχική, και την δακορουμανική ως διαλέκτους αυτής της μίας και μόνης γλώσσας η οποία «εἴναι μεμιγμένη αὐτή μέ γραίκικας, ἐκείνη δέ μέ σλαβονικᾶς λέξεις». Μάλιστα, παραθέτει τα επιμέρους ιδιώματα αυτών των διαλέκτων (σημείο με μεγάλο ενδιαφέρον για τους μελετητές της βλαχικής), και επισημαίνει πως αν μια λέξη σε ένα ιδίωμα είναι δάνειο γειτονικής της γλώσσας, η ίδια λέξη αλλού διατηρείται «καθαράν», δηλαδή λατινογενής, και η συνάθροιση όλων αυτών των λέξεων θα δημιουργήσει «μία καθαρωτάτη Ρωμανική γλώσσα».
«Οὕτως εἶναι καί μέ τήν Ρωμανικήν μας ἤ οὕτω λεγομένην Βλαχικήν διάλεκτον, αὐτή γενικῶς, καθώς εἰς τά Ἐξετάσεις μου ἐπί παλαιῶν μαρτυριῶν τεθελιωμένας ἐν ἔτει 1808 εἶπον, διαιρεῖται εἰς δύω διαλέκτους εἰς τήν τῶν ἐπί τάδε καί ἀντιπέραν τοῦ Δουνάβεως κατοικούντων, αὐτή μέ γραίκικας, ἐκείνη δέ μέ σλαβονικᾶς λέξεις εἴναι μεμιγμένη διά τήν συνοίκησιν μέ τοῦτα τά γένη, ἀλλά καί αἵ δύω αὖται διάλεκτοι πάλιν ἔχουσι διαλέκτους μέρος μέν διά τήν διαφοράν μερικῶν λέξεων, μέρος μέ διά τήν διαφέρουσαν προφοράν αὐτῶν, οὕτως εἶναι ἡ Βοσκοπολιτάνικη, ἡ Γραμποβένικη, ἡ Γραμοστένικη, ἡ Γοπιστένικη, ἡ Μετζοβίτικη, ἤτοι ἡ Ἠπιρότικη, ἡ Μαλαβιστένικη, ἡ Ὀρεινή ἤτοι τῆς Βλαχῖας, ἡ Μολδοβική, ἡ Τρανσυλβάνικη, ἡ Μπανάτικη, ἡ τῶν περί τοῦ Κρισίου τῆς Οὐγγαρίας ποταμοῦ κατοικούντων, καί ἄλλαι πολλαί. Τοῦτο ὅμως εἶναι ξεχωριστόν εἰς τήν γλώσσαν μας, ὅτι δήλ ἐκείνην τήν λέξιν, τήν ὁποίαν μία διάλεκτος αὐτῆς ἔχει διαφθαρμένην, ἄλλη φυλάττει καθαράν, τόσον, ὥστε, ἐάν συνάζωνται ἀπό κάθε μίαν διάλεκτον τῆς γλώσσης μας ὄλαι αἵ καθαραί λέξεις, βέβαια γίνεται μία καθαρωτάτη Ρωμανική γλώσσα. [σελ. 7, 9]».
Συμπληρώνει πως για να καθαρθή, λοιπόν, η γλώσσα θα πρέπει, πρωτίστως, να εκδοθεί ένα λεξικό από γνώστες της Λατινικής, της Ιταλικής και των λοιπών διαλέκτων της Ρωμανικής γλώσσας που θα περιέχει τα οχτώ μέρη του λόγου και σε αυτό θα εξετάζονται οι ρίζες (η ετυμολογία) κάθε μίας λέξης με σκοπό να αποβάλλονται οι ξένες (σλάβικες, ελληνικές κ.α.) και να αντικαθίστανται από "γνήσιες" λέξεις των λοιπών διαλέκτων ή με δάνεια από τις άλλες λατινογενείς γλώσσες.
Πίστευε πως με την έκδοση ενός λεξικού, μιας γραμματικής και άλλων αναγκαίων βιβλίων θα επιτευχθεί η κάθαρση της γλώσσας. Πρωτίστως, όμως, αυτή θα πρέπει να γράφεται με το κατάλληλο αλφάβητο. Ο Ρόζια προτείνει μέσα από το έργο του τον εγγραμματισμό της με το λατινικό αλφάβητο σε αντίθεση με τους Μοσχοπολίτες λόγιους (Καββαλιώτης, Δανιήλ, Ουκούτας) που είχαν χρησιμοποιήσει το ελληνικό και την κυριλλική γραφή της δακορουμανικής. Τελικά, προτρέπει στους αναγνώστες του να γράφουν με τα λατινικά γράμματα την ρωμανική διάλεκτο στα πολιτικά βιβλία ενώ στα θρησκευτικά (εκκλησιαστικά) να προτιμούν τη κυριλλική γραφή. Για τον λόγο αυτό τα παιδιά θα πρέπει από μικρά να διδάσκονται και τα δύο αλφάβητα, τόσο το λατινικό όσο και το κυριλλικό.
«Εἶπον, ὅτι διά τοῦ λεξικοῦ, διά τῆς Γραμματικῆς, καί διά ἄλλων τινῶν ἀναγκαίων βιβλίων θέλει καλλωπισθῇ ἡ Ρωμανική γλῶσσα. τοῦτα ὅμως Ρωμάνοι! χωρίς τῶν ἰδίων μας γραμμάτων δέν γίνεται παντελῶς. Διά τοῦτο, ἐπειδή ἔχω μεγάλην ἀγάπην πρός τήν καλητέρευσιν τῆς γλώσσης μας, κ' ἐπειδή εἰς τήν τελειώτητα τῆς Ρωμανικῆς διαλέκτου ἀνήκουν μόνον τά Ρωμανικᾶ γράμματα, ὄχι τά ἑλληνικά, μήτε τά κυριλλικά, τά ὁποῖα μεταχειρίζουν οἱ Σέρβοι, ἐκδίδω τοῦτο τό Βιβλιάριον, τό ὁποῖον περιέχει τά τῶν ἀρχαίων Ρωμάνων δήλ. τῶν προπατόρων ἠμῶν γράμματα, μέ τά ὁποῖα μόνον τά πολιτικά βιβλία νά συνθέτωσι. [σελ. 15, 17]».
Ὅταν ὅμως προσφέρω τά λατινικά γράμματα, μή ὑπολάβετε, ὅτι ἔχω σκοπόν νά ἀποβάλλω τά κυριλλικά. Ὄχι. Ἀλλά τά μέν κυριλλικά νά μεταχειρίζωνται εἰς τά ἐκκλησιαστικά βιβλία, τά δέ λατινικά (τά ὁποῖα εἶναι ἐδικά μας) προσφέρω ὡς ἐπογελέστατα ὄργανα διά νά καθαρισθῆ ἡ γλώσσα μας, κ' διά νά γράφωνται μέ αὐτά τά πολιτικά βιβλία. Τά τέκνα μας λοιπόν νά μανθάνωσιν νά γράφωσι τᾶς θέσεις τῆς Ρωμανικῆς διαλέκτου μέ τά κυριλλικά κ' μέ τά λατινικά γράμματα. [σελ. 19]».
Με την έκδοση του βιβλίου αυτού ο Ρόζια παρουσιάζεται να θέλει να ενοποιήσει τις διαλέκτους της ρωμανικής γλώσσας, να διδάξει την λατινική γραφή της, την προφορά της και τις διαφορές της με τις λοιπές λατινογενείς γλώσσες με σκοπό τον καλλωπισμό της. Για τον λόγο αυτό παραδίδει το λατινικό αλφάβητο που χρησιμοποιεί και κάποιες χρήσιμες σημειώσεις γραμματικής και της προφοράς.
Λάβετε λοιπόν Ρωμάνοι! αὐτό τό ἔργον, τό ὁποῖον διά καλλωπισμόν τῆς Ρωμανικῆς μας διαλέκτου ως ὄργανον συνέγραψα. [σελ. 23]
Τά Ρωμανικά μας γράμματα εἶναι 24. γράφωνται, καί προφέρωνται κατ' αὐτόν τόν τρόπον [σελ. 24]».
A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. L. M.
a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. l. m.
α. μπέ. τζέ. ντέ. ε. εφ. γγέ. χα. ι. - ελ. εμ.
N. O. P. Q. R. S. T. U. V. X. Y. Z.
n. o. p. q. r. s. t. u. v. x. y. z.
εν. ο. πε. κου. ερ. ες. τε. ου. βε. ιξ. υ. ζε.
Προτείνει επίσης την απλοποίηση του συστήματος τονισμού με την απαλοιφή των γραμμάτων à, è, ì, ò, ù, που τα θωρεί βάρβαρα, και την αντικατάσταση τους με τα a, e, i, o, u . Εντύπωση επίσης προκαλεί η απουσία του γράμματος K, k καθώς και η αντικατάσταση του ελληνικού φθόγγου γ με το λατινικό v.
«ἐγώ συμβουλεύω εἰς ὄλον τό Ρωμανικόν Γένος διά νά ἀφανίζωνται τά φωνήεντα à, è, ì, ò, ù, κ' τά ἄλλα, τά ὁποία εἶναι βάρβαρα, κ' προσοθίζοσαν διά τήν διαφθοράν τῆς γλώσσης μας, κ' ἀντί αὐτῶν νά προφέρωνται τά φωνήεντα a, e, i, o, u, π.χ ἀντί pane νά λέγωμεν pane κ.τ.λ. [σελ. 29]».
«Σημείωσε ἀ'. Τό γράμμα Κ καθώς μήτε εἰς τούς Λατίνους, μήτε εἰς τούς Ἰταλούς, οὔτε μήτε εἰς ἠμᾶς εἶναι ἀναγκαῖον.
β') Εἰς τᾶς τῶν ἀντιπέραν τοῦ Δουνάβεως κατοικούντων Ρωμάνων λέξεις διά τοῦ γραικικοῦ γ. γεγραμμένας ἀντί τοῦ γ. τίθεται τό v. ἐάν εἰς αὐτᾶς τᾶς λέξεις καί οἱ Λατίνοι ἔχουσι τό v. π.χ ἀντί τοῦ γίνου, γιάσπε, γῖου, γράψε vinu, viaspe, viu, διότι αὐταί αἵ λέξεις προέρχωνται ἀπό τό vinum, vespa, vinus [σελ. 37]».
Στη συνέχεια, για να παρουσιάσει με παραδείγματα την χρήση του λατινικού συστήματος εγγραματισμού που προτείνει μας παραθέτει στις σελίδες 40 έως 56 την Ορθογραφία του, όπως αναφέρει. Αυτή αποτελείται από φράσεις, αποφθέγματα επιφανών προσώπων, ανέκδοτα και παραμύθια ενώ στις υποσημειώσεις κάθε σελίδας κάνει ετυμολογικές αναφορές επί των λέξεων.
Ο Ρόζια φέρεται να πήρε την ιδέα για την ενοποίηση της βλαχικής και της δακορουμανικής από τον Petru Maior. O Petru Maior (ρουμάνος ιστορικός, φιλόλογος, φιλόσοφος, ιερέας και θεολόγος) εργάστηκε από το 1809 έως το τέλος της ζωής του, το 1821, στο Τυπογραφείο του Πανεπιστημίου της Ουγγαρίας στη Βούδα ως επιμελητής και διορθωτής. Εκεί εξέδωσε σχεδόν όλα τα έργα του. Θεωρείτε ως ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της Τρανσυλβανικής Σχολής (Şcoala Ardeleană) και είναι σχεδόν βέβαιο πως επιμελήθηκε την έκδοση της Τέχνης της ρωμανικής αναγνώσεως του Ρόζια. Ίσως να είναι ο Maior αυτός στον οποίο αναφέρεται ο Ρόζια στον πρόλογο του όταν δηλώνει πως συμβουλεύθηκε από μορφωμένο άνδρα σχετικά με την ονομασία των Ρωμάνων.
Το εγχείρημα της ενοποίησης των δύο γλωσσών δεν σταμάτησε με την έκδοση του Ρόζια. Μερικά χρόνια αργότερα ο Petru Maior και μετά ο Ion Heliade-Rădulescu είχαν την ιδέα να εμπλουτίσουν το λεξικό της Δακορουμανικής με λέξεις από το βλάχικο γλωσσικό ιδίωμα στην προσπάθεια τους να εκκαθαρίσουν τη γλώσσα από σλαβικές λέξεις. Η προσπάθεια αυτή συνεχίστηκε αργότερα από τον Τρανσυλβανό August Treboniu Laurian (1810-1892) και τον Ion C. Massimu (1825-1877), οι οποίοι συνέταξαν το 1871 και το 1876 λεξικό της ρουμανικής υπό την αιγίδα της Ρουμανικής Ακαδημίας με τη χορηγία του Ευαγγέλη Ζάππα. Το αποτέλεσμα του επιστημονικού αυτού διαβήματος του λατινικού ρεύματος βρέθηκε έκθετο σε έντονες κριτικές. Η αντίδραση των διανοουμένων ήταν τόσο σφοδρή ώστε ματαιώθηκε κάθε προσπάθεια κατασκευής λόγιας γλώσσας που δεν θα είχε καμιά σχέση με την ομιλουμένη. Εκτιμάται πως για ανάλογους λόγους αυτό το έργο του Ρόζια θεωρείται ξεπερασμένο και μοιάζει να έχει περισσότερο ιστορικό ενδιαφέρον παρά γλωσσολογικό, καθώς εισηγούταν ξένες επιδράσεις και πρότεινε αλλοίωσης της βλαχικής με χρήση νεολογισμών και με απευθείας εισαγωγές λέξεων από την δακορουμάνικη, τη λατινική και την ιταλική.
ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Kopitar Bartholomæus, Walachische Literatur, Annalen für Literatur und Kunst. Jahrg. 1812. II., στο Barth. Kopitars Kleinere Schriften. Sprachswissenschaftlichen, geschichtlichen, ethnographischen und rechtshistorischen Inhalts (Herausgegeben von Fr. Miklosich), Βιέννη, 1857
Lesicon romanescu-latinescu-ungurescu-nemţescu quare de mai multi autori, în cursul a trideci si mai multoru ani au lucratu, Budae 1825
Ion Heliade Rădulescu, Gramatică românească, Sibiu, 1828
August Treboniu Laurian - Ion Constantin Massimu, Dicţionarul limbii române, Bucuresti1871 & 1876
Αχιλλέας Λαζάρου, Η Αρωμουνική και αι μετα της ελληνικής σχέσεις αυτής, Αθήνα 1976
Maria Berényi, Personalităţi marcante în istoria şi cultura românilor din Ungaria (Secolul XIX), Giula 2013
Ştefan Petrescu, Οι Έλληνες ως «Άλλοι» στη Ρουμανία, Θεσσαλονίκη 2014
Ρήγκος Ματθαίος, Από “natio tolerata” σε “nation accepta”. Οι εθνικοί και κοινωνικοί αγώνες των Ρουμάνων της Τρανσυλβανίας κατά τον 18ο αιώνα. Θεσσαλονίκη 2015
Γεώργιος Ρόζια, Τέχνη της Ρωμανικής αναγνώσεως, Βούδα 1809. Ψηφιακή βιβλιοθήκη της Μητροπολιτικής Βιβλιοθήκης Βουκουρεστίου (Biblioteca Metropolitană Bucureşti)