Η παρούσα προσπάθεια εντοπισμού και καταγραφής λατινογενών λέξεων και όρων, είναι το απόσταγμα μίας πολύ παλιάς σκέψης που πρωτοδημιουργήθηκε μέσα μου όταν άρχισα τα μαθήματα γαλλικών στην Α’ Γυμνασίου.
Καθώς στην Κούπα, το χωριό που γεννήθηκα και μεγάλωσα μέχρι την ηλικία των 11 ετών, μιλούσαμε μόνον τη βλάχικη γλώσσα μεταξύ μας και η ελληνική γλώσσα ήταν υπόθεση του Δημοτικού Σχολείου (ο δάσκαλός μου ήταν πόντιος και για συνεννοούμαστε τις πρώτες μέρες είχε αναγκαστεί να μάθει βλάχικες λέξεις και εκφράσεις), ο προβληματισμός μας γύρω από το γλωσσικό αυτό ιδίωμα ήταν ανύπαρκτος. Εξ άλλου στην ευρύτερη περιοχή οι διάλεκτοι που ομιλούνταν ήταν αρκετές λόγω της μετακίνησης πληθυσμών από διαφορετικές περιοχές, ειδικά στις αρχές του 20ού αιώνα. Στην πορεία των πρώτων τάξεων του γυμνασίου γνώρισα και άλλους φίλους από τα γύρω βλαχοχώρια και εκεί άρχισα να προβληματίζομαι για την προέλευση της γλώσσας, τις διαφορές σε λέξεις και προφορά μεταξύ μας, τα τοπωνύμια που υπάρχουν στην Κούπα καθώς και λέξεις που οι παππούδες μου χρησιμοποιούσαν (λίγες βέβαια) και που δεν ήταν συνηθισμένες στο χωριό (αργότερα “ανακάλυψα” ότι ο παππούς του δικού μου παππού είχε έρθει με τον αδελφό του και τα κοπάδια τους από τη βόρεια Πίνδο τη δεκαετία του 1850 και εγκαταστάθηκαν μόνιμα πλέον στην περιοχή).
Ο προβληματισμός μου γύρω από την εξέλιξη της γλώσσας αλλά και τις διάφορες θεωρίες περί της καταγωγής των βλάχικων πληθυσμών συνεχίζεται ακόμη. Ωστόσο παρατηρώντας το λεξιλόγιο και καταγράφοντας τις διάφορες λέξεις που εντοπίζονται και αποδεικνύονται ως λατινογενείς, υπάρχει πληθώρα λέξεων που μας δείχνουν τον λατινογενή χαρακτήρα τους αλλά για την επιβεβαίωση αυτήν χρειάζεται εμπεριστατωμένη μελέτη που θεωρώ ότι ήταν και είναι θέμα έρευνας από ειδικούς και δεν εμπίπτει στην περιοχή της δικής μου προσπάθειας και των σχετικών γνώσεων.
Η αρχική μου σκέψη ήταν να καταγράψω απλώς τις βλάχικες λέξεις εν είδει λεξικού. Αυτό δεν ήταν δύσκολη υπόθεση καθώς ανήκω στην προτελευταία γενιά των Κουπιωτών που γνωρίζει αρκετά καλά τη γλώσσα και μάλιστα σε αυτούς που απέκτησαν και ακαδημαϊκή μόρφωση. Επίσης εκπρόσωπος της τελευταίας γενιάς με πολύ καλή γνώση της γλώσσας και συνεργάτης στην εύρεση και ταυτοποίηση εκφράσεων και λέξεων που μόλις προλάβαμε είναι ο Ιωάννης Κίτης, εξάδελφος και πρώην περιφερειάρχης Ηπείρου. Αν και γεννήθηκε όταν πρωτοπήγα γυμνάσιο, ο χειρισμός της γλώσσας από μέρους του είναι εντυπωσιακός παρά το γεγονός ότι μεγάλωσε σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που είχε συρρικνωθεί πληθυσμιακά δραματικά λόγω της μετανάστευσης ειδικά προς τη Γερμανία).
Η προσπάθεια καταγραφής του λεξιλογίου σύντομα ατόνησε καθώς διαπίστωσα ότι πολλές λέξεις δεν είναι λατινογενείς και οι επιρροές από άλλες γλώσσες και διαλέκτους εμφανής. Η θεωρία κάποιων ότι οι βλάχοι είναι γηγενείς ελληνικοί πληθυσμοί που σταδιακά μεγάλο μέρος του καθημερινού τους λεξιλογίου αντικαταστάθηκε με λατινικές λέξεις (και όχι ρουμάνικες όπως η σχετική προπαγάνδα το ήθελε) άρχισε να με κερδίζει. Εντυπωσιάστηκα πολύ περισσότερο όταν έπεσε στα χέρια μου η εργασία του Δημ. Στεργίου με το βιβλίο-λεξικό «4.500 μυκηναϊκές, ομηρικές, βυζαντινές και νεοελληνικές λέξεις στο βλάχικο λόγο»: Λέξεις που θεωρούσα λατινικές ή δάνειες από τη σλαβική ή τούρκικη γλώσσα ήταν ατόφιες ή με μικρή διαφοροποίηση λέξεις ελληνικότατες! Μετά τα παραπάνω, το ενδιαφέρον μου στράφηκε στον εντοπισμό και καταγραφή των λέξεων λατινικής προέλευσης που χρησιμοποιήθηκαν και θα χρησιμοποιούνται για λίγο ακόμη στη διάλεκτο που είχαμε καθώς η γλώσσα είναι υπό εξαφάνιση πλέον και οι νεότεροι γνωρίζουν ελάχιστες μόνο λέξεις. Η προσπάθεια της εργασίας που άρχισα προ ετών, πέρασε από πολλά στάδια. Τα πιο πρόσφατα λεξικά δεν βοηθούσαν τόσο όσο φανταζόμουν. Αργότερα εντόπισα πως αυτά που χρησιμοποιούσαμε εκτός του ότι πολλές λέξεις δεν είχαν την απόλυτη έννοια ή είχαν μεγάλη διαφοροποίηση σε σχέση με την αρχική, ήταν τελικά όπως θα ήταν άλλωστε αναμενόμενο τμήμα της λαϊκής διαλέκτου!
Προκειμένου να διευκολυνθώ, χρησιμοποίησα εγχειρίδια και λεξικά από πολύ παλιές εκδόσεις. Επιπρόσθετα καθώς αρκετές λέξεις είχαν πιο γρήγορη ταυτοποίηση στην ιταλική καθομιλουμένη, υπάρχει και η στήλη για λέξεις που εντοπίσθηκαν στην ιταλική γλώσσα ή λατινικές λέξεις με παράλληλη καταγραφή της αντίστοιχης ιταλικής που είναι πλησιέστερη στην προφορά προς τη δική μας. Βέβαια σε αρκετές από τις λατινικές λέξεις του παρόντος θα έπρεπε να υπάρχει επεξήγηση σχετική με την προέλευσή τους καθώς φαίνεται ότι είναι δάνειες από την αρχαία ελληνική γλώσσα, ωστόσο αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει σε επόμενη φάση αντικείμενο άλλων ειδικών σε τέτοια θέματα.
Η εργασία που ακολουθεί αποτελεί μια αρχική προσέγγιση καταγραφής λατινογενών λέξεων για τις οποίες έχω τα ακούσματα από τους προγόνους και πιστεύω πως μπορεί να αποτελέσει την πρώτη βαθμίδα ενημέρωσης των παιδιών μας για το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούσαν οι γονείς και οι πρόγονοί τους. Ακόμη μέσα από αυτό (όπως και από άλλη προσπάθεια που έχει γίνει για την καταγραφή των τοπωνυμίων του χωριού) θα μπορούν να εντοπίζουν τις περιοχές που υπάρχουν και αναφέρονται στις διάφορες ιστορίες ή ακόμη και στις διαθήκες που άφησαν οι πρόγονοί τους.
Τέλος, ελπίζω πως μέσα από την παρούσα προσπάθεια θα έχω την τύχη να κεντρίσω το ενδιαφέρον κάποιου τουλάχιστον νεώτερου να εμβαθύνει τη μελέτη για εντοπισμό και επιβεβαίωση μέσα από την ετυμολογία για πολλές ακόμη λέξεις καθώς θεωρώ πως μέχρι στιγμής έχουν καταγραφεί γύρω στο 30% με 40% των λέξεων που χρησιμοποιούσαμε.
Δημήτριος Πέτρου Μπουτμπάρας
Διπλ. Μηχανολόγος Μηχανικός
Κούπα, Οκτώβριος 2020
Λεξικό Λατινο-Βλάχικων όρων ΚΟΥΠΑΣ – Μπουτμπάρας Δημήτριος