Η εσωτερική οικοδόμηση του ρουμανικού έθνους/κράτους κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και οι Έλληνες
Το αντικείμενο του βιβλίου είναι οι Έλληνες και η κοινωνική και πολιτική τους ενσωμάτωση στο έθνος-κράτος των Ρουμάνων. Η μετακίνηση και η εγκατάσταση των απόδημων ορθόδοξων χριστιανών από τις νότιες περιοχές του Δούναβη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες είναι μια ιστορία πολλών αιώνων. Όμως, με την είσοδο στον δέκατο ένατο αιώνα, και την ανάδυση των εθνών – κρατών στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, η ορθόδοξη πίστη και η ελληνική παιδεία, συνεκτικά στοιχεία του βυζαντινού πολιτισμού άρχισαν να αποτελούν πεδίο ιδεολογικών συγκρούσεων και αντιπαραθέσεων. Το βιβλίο εξετάζει τον αντίποδα του λεγόμενου "κουτσοβλαχικού" ζητήματος καθώς ασχολείται με τις ελληνικές κοινότητες στη Ρουμανία! Μέσα από τη διαπραγμάτευση και τη διαλεκτική σχέση με τον «άλλο», οι διανοούμενοι οραματιστές της εθνικής αυτοδιάθεσης έλεγαν ότι η παρουσία του Έλληνα στο ιστορικό γίγνεσθαι του ρουμανικού έθνους είχε ως αποτέλεσμα να αποκοπεί η οργανική και γραμμική πορεία του από αρχαιοτάτων χρόνων έως την εποχή της προόδου και της εθνικής αναγέννησης.
Στην νεώτερη εποχή, οι Έλληνες αποτελούσαν συγκροτημένες εγγράμματες κοινωνίες στις πόλεις της σύγχρονης Ρουμανίας, κυρίως στις παραδουνάβιες και παραθαλάσσιες περιοχές της.
Μεγάλο μέρος του βιβλίου στηρίζεται στη μελέτη ενός εξαιρετικά ογκώδους αρχειακού υλικού. Επίσης, σημαντικό μέρος της έρευνας έχει αφιερωθεί στην ιδεολογική παραγωγή των ρουμάνων και ελλήνων διανοουμένων: ιστορικά έργα, εφημερίδες του ρουμανικού και ελληνόγλωσσου τύπου, φυλλάδια, και άλλα επιστημονικά ή λιγότερο επιστημονικά κείμενα της εποχής. Έτσι ο αναγνώστης μαθαίνει περισσότερο για τις αντιλήψεις και τα βιώματα των δύο λαών στην κρίσιμη στιγμή της διαμόρφωσης των νέων συλλογικών πολιτικών ταυτοτήτων.
Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε εισαγωγή και πέντε κεφάλαια. Στο εισαγωγικό μέρος γίνεται μια σύντομη αναφορά στην πολιτική ιστορία της Ρουμανίας και στις πολιτικές και κοινωνικές εκφάνσεις του μεταναστευτικού φαινομένου στη σύγχρονη εποχή. Η έκδοση των Οργανικών Κανονισμών, του πρώτου «συνταγματικού χάρτη» της Βλαχίας και της Μολδαβίας (1831-1832), η ένωση των δυο ηγεμονιών (1859), η κήρυξη της ανεξαρτησίας (1877) και του βασιλείου (1881) αποτελούν βασικούς άξονες γύρω από τους οποίους γίνεται η λεπτομερής αξιολόγηση της παρουσίας και της συνεισφοράς των απόδημων Ελλήνων στη διαδικασία οικοδόμησης του έθνους – κράτους.
Το πρώτο κεφάλαιο πραγματεύεται την αλληλένδετη σχέση μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας και της πολιτικής. Η εθνική ιστοριογραφία δημιουργεί τις ιδεολογικές προϋποθέσεις για την οικοδόμηση του ρουμανικού έθνους – κράτους. Μέσα από αφηγήσεις του παρελθόντος, προβλήθηκε η ιδέα ότι κάθε έθνος έχει τον δικό του χαρακτήρα, ο οποίος το κάνει διαφορετικό απ’ όλα τα άλλα, άρα έχει το δικαίωμα της πολιτικής αυτοδιάθεσης και της επιβίωσης. Στην περίπτωση των Φαναριωτών ηγεμόνων του δέκατου ένατου αιώνα τονίστηκε υπερβολικά ο ξενικός χαρακτήρας της εξουσίας και η δουλοπρεπής στάση τους απέναντι στους Οθωμανούς. Η ιδέα της συνέχειας και της ενότητας του έθνους στον χώρο και στον χρόνο έγινε σημείο αναφοράς όλων των ιστορικών. Σύμφωνα με την εθνική ιδεολογία, οι περιοχές όπου κατοικούσαν οι ελεύθεροι και οι αλύτρωτοι Ρουμάνοι, υπήρξαν αδιάσπαστα μέρη του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Το σχήμα της συνέχειας προκαλούσε προβληματισμό γύρω από τη θέση του Βυζαντίου στην πολιτισμική υποδομή του σύγχρονου έθνους. Η μελέτη θέτει το ερώτημα κατά πόσο το Βυζάντιο αποτέλεσε μέρος της συνέχειας ή της ασυνέχειας στην ιστορική εξέλιξη των λαών των Βαλκανίων.
Στο δεύτερο κεφάλαιο αναπτύσσεται το θέμα των σχέσεων του κράτους με τους αλλοδαπούς ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι το σύγχρονο κράτος ως νόμιμος φορέας της άσκησης βίας επιβάλλει ένα σύστημα νόμων και αξιών σ’ όλους τους κατοίκους που ζουν εντός της εδαφικής επικράτειάς του ανεξάρτητα από την πολιτική ταυτότητά τους. Η πολιτική χειραφέτηση του έθνους – κράτους από κάθε μορφή εξωτερικής εξάρτησης αποκτήθηκε βήμα προς βήμα. Με τη σταδιακή κατάργηση της προξενικής δικαιοδοσίας, δηλαδή του συστήματος προνομίων που χορηγούσε το καθεστώς των διομολογήσεων στους ξένους υπηκόους, δρομολογήθηκε η χώρα προς την Ανεξαρτησία. Ενδιαφέρουσα είναι και η συζήτηση γύρω από την υπηκοότητα των Ελλήνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που αφορά τις δωρεές και τα κληροδοτήματα προς το ελληνικό δημόσιο. Το κεφάλαιο κλείνει με σύντομη αναφορά στη συμμετοχή των ελλήνων υπηκόων στην ανάδειξη της Εθνοσυνέλευσης του 1862-1863. Η ευρεία και θερμή συμμετοχή τους στις εκλογικές διαδικασίες είναι ίσως η πιο σαφής μαρτυρία για τη μαζική δήλωση των συναισθημάτων τους προς το ελληνικό κράτος.
Το τρίτο κεφάλαιο πραγματεύεται το θέμα της σχέσης του κράτους με τους πολίτες. Η πράξη της πολιτογράφησης και κυρίως η απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη συνδέονται άμεσα με την άσκηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Ενώ ο θεσμός της πολιτογράφησης αφορά τα κριτήρια εισόδου των ξένων στην εθνική κοινότητα, η ιδιότητα του πολίτη αφορά την άσκηση του δικαιώματος συμμετοχής στα κοινά από τους πολιτογραφημένους και τη σταδιακή διεύρυνση των πολιτικών δικαιωμάτων προς τους κοινωνικά κατώτερους. Στη ρουμανική περίπτωση η επιδίωξη του κράτους για τη δημιουργία της κοινότητας των πολιτών βρέθηκε αντιμέτωπη με την πεποίθηση ότι η συνοχή του κοινωνικού συνόλου εξαρτιόταν από τις φυλετικές καταβολές του ρουμανικού έθνους. Η θεωρία αυτή στηριζόταν στο γεγονός ότι μεγάλο μέρος του γηγενούς πληθυσμού, που αποτελείτο από ακτήμονες αγρότες, ήταν αποκλεισμένο από την άσκηση της ιδιότητας του πολίτη. Με τη διαπίστωση ότι η σύγχρονη κοινωνία στηρίζεται στη συμμετοχή του μεσαίου πολίτη στα πολιτικά δρώμενα, τεκμηριώνεται η άποψη ότι η ενσωμάτωση των ξένων αστών, κυρίως των ορθόδοξων χριστιανών απόδημων από τις νότιες περιοχές του Δούναβη στην εγχώρια κοινωνία, ήταν ωφέλιμη και αναγκαία για την εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Σε σύγκριση με τους Εβραίους, οι Ρουμάνοι αντιμετώπιζαν καλύτερα τους ομόδοξους, αν και ο νόμος της πολιτογράφησης, τουλάχιστον από το 1879 και μετά, δεν έκανε καμία θρησκευτική ή άλλη διάκριση.
Με το τέταρτο κεφάλαιο ο αναγνώστης εισέρχεται στον φαντασιακό κόσμο του «άλλου». Εδώ συνδέεται η εικόνα του Φαναριώτη με κοινωνικές και πολιτικές πραγματικότητες της σύγχρονης εποχής. Η εξύμνηση του «γνήσιου» χαρακτήρα του αγροτικού κόσμου σε αντίθεση προς την κοσμοπολίτικη πόλη συνδεόταν με την εξίσου κοινά αποδεκτή πεποίθηση ότι η μετανάστευση ήταν πηγή του εκφυλισμού. Η τοποθέτηση του αγροτικού ζητήματος από τους πολιτικούς και διανοουμένους σε στενά εθνοτικά πλαίσια κινδύνευε να δημιουργήσει ένα αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στην πόλη και τον αγροτικό κόσμο που θα δυσκόλευε την διαδικασία της εθνικής ολοκλήρωσης, δηλαδή την διαμόρφωση του πολιτισμικά ομοιογενούς έθνους. Το κεφάλαιο εξετάζει τις συγκρουσιακές σχέσεις μεταξύ Ρουμάνων και Ελλήνων σε τρεις διαδοχικές εποχές: της ίδρυσης του σύγχρονου κράτους, της κρατικοποίησης των εκκλησιαστικών κτημάτων των Αγίων Τόπων, και του αλυτρωτισμού, που αφορά την πολιτική του ρουμανικού κράτους στη Μακεδονία. Οι Ρουμάνοι έβλεπαν τους Έλληνες ως φιλικούς προς τη Ρωσία, η οποία τους φαινόταν αντίθετη προς τις εθνικές επιδιώξεις των Ρουμάνων, ως υποστηρικτές της ιδέας της οικουμενικότητας της Εκκλησίας, που ερχόταν σε σύγκρουση με την ιδέα της εθνικής Εκκλησίας, και ως οπαδούς της ελληνικής ιδέας στη Μακεδονία, η οποία ήταν αντίθεση προς τις ρουμανικές επιδιώξεις που στόχευαν στην «αφύπνιση» της εθνικής συνείδησης των Αρωμούνων, των λατινογενών Βλάχων των Βαλκανίων. Πρόκειται στην ουσία για τη διαδικασία διαμόρφωσης της εικόνας του «εσωτερικού εχθρού». Από την άλλη, με την ανάδειξη της πολιτικής δράσης μερικών πολιτογραφημένων Ρουμάνων, η μελέτη φωτίζει τη συνεισφορά των απόδημων Ελλήνων στη δημιουργία της σύγχρονης Ρουμανίας.
Το πέμπτο κεφάλαιο αφορά τη συγκρότηση και τη λειτουργία των ελληνικών κοινοτήτων. Από τη δεκαετία του 1860 και μετά, οι Έλληνες ανέπτυξαν τους δικούς τους κοινοτικούς θεσμούς, την εκκλησία, το σχολείο και τον τύπο, που λειτουργούσαν παράλληλα με τους αντίστοιχους του κράτους και της κοινωνίας υποδοχής, και είχαν ως πρότυπα ανάλογα ιδρύματα των παροικιών του εξωτερικού. Το κεφάλαιο δεν περιορίζεται στην απλή περιγραφή των κοινοτικών ιδρυμάτων και του πλαισίου λειτουργίας τους αλλά παρουσιάζει το βιογραφικό και τη δράση μερικών Ελλήνων κληρικών, εκπαιδευτικών και δημοσιογράφων, αναδεικνύοντας έτσι τις περίπλοκες σχέσεις που αυτοί ανέπτυξαν με τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα της κοινωνίας υποδοχής.
Ştefan Petrescu,
Οι Έλληνες ως «Άλλοι» στη Ρουμανία.
Η εσωτερική οικοδόμηση του ρουμανικού έθνους/κράτους κατά τον δέκατο ένατο αιώνα και οι Έλληνες,
Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2014, σελ. 402
[Πρόλογος: Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης] (ISBN: 978-960-458-395-9).
βιλιοπωλείο Πολιτεία
Περιεχόμενα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
Συντομογραφίες
ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ
Η συγκρότηση του έθνους ως πολιτικής κοινότητας
Μεταναστευτικό φαινόμενο και κρατική εξουσία
Σύντομη επισκόπηση των κεφαλαίων
ΤΟ ΕΘΝΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ. Η ΕΘΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
- Η σκιά του "δεσποτισμού": ο φαναριωτισμός στα ρομαντικά χρόνια
Αναζητώντας τη "χρυσή εποχή": οι "συνταγματικοί" βογιάροι
Η νεολαία ανακαλύπτει την ιδέα του σύγχρονου έθνους
"Εθνική χειραφέτηση" ως αντίδραση στην ελληνική παιδεία: Η συγκρότηση του γλωσσικού έθνους
Η αναπαραγωγή του λόγου περί Φαναριωτών: "Εθνικός αγώνας" κατά της "ξενοκρατίας"
Απόψεις για τη ζαβέρα του 1821: Η διαμόρφωση του θεμελιώδους μύθου του σύγχρονου έθνους
- Πώς οι Φαναριώτες γίνονται ιστορία: ιδεολογικές αναθεωρήσεις μετά το 1800
Ο A. D. Xenopol (1847 - 1920): "πολιτισμική καταπίεση" / "εθνική επιβίωση"
Ο Constantin Erbiceanu (1838 - 1913): έκδοση ελληνόγλωσσων πηγών
Ο V. A. Urechia (1843 - 1901): διλήμματα ενός πολιτευόμενου ιστορικού
Ο Θεόδωρος Αθανασίου (1852 - 1927), Ρουμάνος σπουδαστής στην Αθήνα γράφει στα ελληνικά για τους Φαναριώτες
Τι λένε οι Έλληνες: φαναριωτισμός και ελληνισμός
- Η χαρτογράφηση του έθνους: από τον (παν)ρουμανισμό στον δακορουμανισμό
Ιστορικές απόψεις και πολιτικά σχέδια για τους Αρωμούνους. Από την πολυεθνική και ενιαία δημοκρατία του Ρήγα στην ομοσπονδία των εθνών του Balcescu
Διλήμματα Ρουμάνων: γλώσσα και φυλετική καταβολή έναντι θρησκεύματος και αισθήματος
Αντιλήψεις για τους Αρωμούνους (Κουτσόβλαχους) στα πρώτα χρόνια του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Φυλετικές συγγένειες με άλλους βαλκανικούς λαούς;
Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος και η εθνική ταυτότητα των Ελλήνων
Αναίρεση της θεωρίας της φυλετικής συγγένειας: Ελληνόβλαχοι ή Μακεδορωμούνοι;
Η πολυμορφία του ρουμανισμού: ο θρίαμβος του δακορουμανισμού / αυτοχθονισμού
Οι λαογράφοι τεκμηριώνουν τις απόψεις των ιστορικών
- Ο εικοστός αιώνας: οι Ρουμάνοι, η βυζαντινή κληρονομιά και η Ορθοδοξία. Η εποχή του Nicolae Iorga (1872 - 1940)
Εθνική αυτογνωσία διαμέσου του "άλλου"
Ήταν οι Φαναριώτες "μεταρρυθμιστές";
"Κράτος" και "κοινωνία" στην ιστορική και την πολιτική σκέψη του Nicolae Iorga
"Ανατολική Ρωμανία": η Ορθοδοξία και η θέση των Ρουμάνων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη
Συμπεράσματα
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΛΟΔΑΠΟΙ. Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΩΝ ΔΙΟΜΟΛΟΓΗΣΕΩΝ, Η ΠΡΟΞΕΝΙΚΗ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ
Η ίδρυση των ελληνικών προξενείων
Η κατάργηση της ετεροδικίας
Το κράτος και η αρχή της κυριαρχίας
Η στάση των Ελλήνων: Η Προστασία χορηγεί μόνο δικαιώματα και όχι καθήκοντα;
Ο δρόμος προς την Ανεξαρτησία. Η δράση του κράτους, η στάση της Ελλάδας και η θέση των Ελλήνων υπηκόων
Η κατάργηση της φοροαπαλλαγής: και οι ξένοι πληρώνουν φόρους
Το φορολογικό σύστημα. Ο φόρος του επιτηδεύματος
Η φορολόγηση των μοναστηριακών κτημάτων
Τα προξενικά τέλη
- Το θέμα της ελληνικής υπηκοότητας
Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ελληνική υπηκοότητα
Το θέμα των Ελλήνων Εβραίων
Το θέμα της στρατολόγησης
Η ελληνική υπηκοότητα στην περίπτωση της Δοβρουτσάς
- Οι Έλληνες υπήκοοι ως Έλληνες πολίτες στην Εθνοσυνέλευση του 1862 - 1864
Συμπεράσματα
ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ, Η ΠΟΛΙΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΚΑΙ Η ΙΔΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΡΟΥΜΑΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
Το θρήσκευμα
Ο γάμος: οι γυναίκες και η ιδιότητα του πολίτη
Η μικρή πολιτογράφηση: η εξέλιξη και η κατάργηση του θεσμού. Από έναν "αριστοκρατικό" σ' έναν "δημοκρατικό" ορισμό της ιδιότητας του πολίτη
Από έναν "δημοκρατικό" σ' έναν "φυλετικό" ορισμό της ιδιότητας του πολίτη
Η φρόνιμη συμπεριφορά, ο χρόνος διαμονής και η νομοθετική διαδικασία μετά το 1879
"Υποχρεώσεις χωρίς δικαιώματα": η στρατιωτική θητεία. Μια άλλη κατηγορία "πολιτογραφημένων": "οι ξένοι χωρίς ξένη προστασία"
Οι "ανεπιθύμητοι" ξένοι: το ακραίο μέτρο της απέλασης
Τα "προνόμια" των Ρουμάνων και ο "αποκλεισμός" των ξένων
Τα πολιτικά δικαιώματα