ελαγονία, περιοχή που εκτείνεται ανάμεσα στη Λυγκιστίδα (κάμπος της Φλώρινας ) και την λίμνη της Αχρίδας (Λυχνίτιδα λίμνη). Την περιοχή πρωτοκατοίκησαν οι πανάρχαιοι Πελαγόνες, λαός Πελασγικός, όνομα που πήραν από τον Πελαγόνα γιό του Αξιού τον οποίο μνημονεύει ο Όμηρος στους παρακάτω στίχους: Τον δ' αυ Πηλεγόνος προσεφώνει Φαίδιμος υιός: Ειμ' εκ Παιονίης εριβώλου, τηλοθ’ εούσης, Παίονας άνδρας άγων δολιχεγχέας…..αυτάρ εμοί γενεή εξ Αξιού ευρύ ρέοντος, ος τέκε Πελαγόνα κλυτόν έγχει ...
Ο Φίλιππος ο Β' της Μακεδονίας ιδρύει την Ηράκλεια που την καθιστά και πρωτεύουσα της περιοχής. Δύο χιλιόμετρα βορειότερα της αρχαίας πόλης βρίσκεται το Μοναστήρι, ή Βιτώλια, ή Μπίτολα. Πρωτοαναφέρεται από τους βυζαντινούς σαν Βουτέλιο. Διοικητικό κέντρο στη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας καθίσταται το σημαντικότερο οικονομικό, πνευματικό και εθνικό κέντρο του βορείου ελληνισμού στη δύσκολη περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα.Το ελληνικό στοιχείο στην περιοχή (Μοναστήρι, Αχρίδα, Κρούσεβο, Περλεπέ. Μηλόβιστα, Νιζόπολη, Γκόπεσι, Μπεάλα, Ρέσνα, Στρούγγα, Μεγάροβο, Τύρνοβο) αντιπροσωπεύεται κυρίως από τους βλαχόφωνους, οι οποίοι στηρίζουν το Πατριαρχείο στην περιοχή. «Οι Βλάχοι αυτοί κατά πλειοψηφία φανατικοί γραικομάνοι βαθμιαίως καθίστανται η κύρια δύναμις παρά το πλευρόν της Μητροπόλεως Πελαγονίας για την προώθηση της Μεγάλης Ελληνικής ιδέας»
(Krste Bitoski”Dejnosta na Pela- goniska Metropolija 1878-1912. Skopje 1968).
ρούσεβο: Έδρα Μητρόπολης Αχριδών και Πρεσπών. Σαράντα πέντε χιλιόμετρα βόρεια του Μοναστηρίου βρίσκεται το Κρουσεβο το προπύργιο του Ελληνισμού κατά τον Μακεδονικό Αγώνα. Στις αρχές του αιώνα είχε 14.000 κατοίκους, οι περισσότεροι βλαχόφωνοι. Μεγάλη η προσφορά του στους αγώνες του Γένους. Πυρπολήθηκε τον Ιούλιο του 1903 από τους Βουλγάρους. Ο μύθος του έχει περάσει σε τοπικά τραγούδια όπως αυτό της περιοχής Demir hisar «...Στο Κρούσεβο, φωτιά καίει, στο Κρούσεβο, στον ελληνικό το μαχαλά ...»
Ονομαστές οικογένειες Κρουσοβιτών ήταν των Βοσνιακού, Νιτσιώτα, Κριάστα, Κράλλη, Κόκκου, Βαβούσκου, Κατσουγιάννη, Νάλτσα, Κύρου, Μπασδραβέλη, Σβώλου, Νούσια, Τάσκου, Γιωτούση.
αναγιώτατε Δέσποτα βαθυσεβάστως υπογεγραμμένοι, αποτελούντες την Ορθόδοξον Ελληνικήν Κοινότητα Κρουσόβου της θεοσώστου επαρχίας Πρεσπών και Αχριδών, αυτοβούλως και αυτοποαιρέτως κηρύττομεν δια της παρούσης ημών ταπεινής εγγράφου δηλώσεων ότι εσμέν Έλληνες την καταγωγήν ως τούτο πολλαχώς και πάλαι και νυν διετρανώσαμεν επιδειξάμενοι και εν τοις εσχάτοις δεινοπαθήμασι την εμμονήν ημών εις τα πάτρια, και ομολογούμεν ανεπηρεάστως ότι ως μόνην υπάτην πνευματικήν αρχήν της Εκκλησίας και του Γένους αναγνωρίζομεν το Οικουμενικόν Πατριαρχείο εσμέν τέκνα πιστά και αφωσιομένα Αυτώ. «Επί τούτοις διατελούμεν μετά βαθύτατου σεβασμού, κατασπαζόμενοι την χαριτόβρυτον δεξιάν της Υμετέρας Παναγιότητος τέκνα πιστά και αφοσιωμένα της μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Εν Κρουσόβω τη 24η Δεκεμβρίου 1903. Οι ιερείς: Οικον(όμος) Πα(πα) Κωνσταντίνος, Πρωτόπαπας Νικόλαος, Παπά Σπυρίδων Ιωακείμ, Παπά Αναστάσιος Ν. Κορνέτη, Παπα Σπυρίδων Δημητρίου.
Τα σωματεία: Τάσκος Κ. Κόκος, Νικόλαος Κ. Τσαπάνου, Ν. Δ. Κριάστας, Ε. Ν. Γόρδος, Κωνσταντίνος Παπαϊωάννου, Στέργιος Νικ. Πούσκας, Νάσκου Βαγγέλ(ης), Θωμάς Κ. Δόγου, Γιώργι Σ. Μπανδαβίλας, Γεώργης Στεφ. Βούττης, Κ. Ματσάλης, Στέργιος Ναούμ Πούσκας, Νικ. Γ. Ταχιάος, Κ. Κατσου-γάννης, Γ. Ζωγράφος, Ν. Μπάλλας, ΚύργιοςΒαγγέλλι, Α. Νάλτσας. Ενορία Παπα Γιαννάκη: Μουχτάρης Κ. Ζ. Μπουκοβάλλας, Μιχαήλ Ι. Ζήση, Μιχαήλ παπα Θεοχάρη, Νικόλαος Τέζιου, Θωμάς πούκλε, Στέργιος κόσσας, Μιχαήλ Κ. Σιάσκου, Κωνσταντίνος Δ. Ματάκου, Βάντσος Δ. Έφου, Ναούμ Ναλτσα, Θεόδωρος Ιωάννου, Εμμανουήλ Δ. Κριάστα, Γιαννάκης Ν. Νάλτζα, Αδελφοί Ν. Χρήστου, Ιωάννης Ν. Νούσια, Μουχ(τάρης) Χρήστου Αδάμ, μουχτάρης Θωμά Αποργιάρη (;) ... ενορία Αρναούτ ... Μουχτάρης χάσας την σφραγίδα ώστε το υπογράφω Κώστας Αργύρης. Αι σφραγίδες άπασαι των ενοριών Κρουσόβου πλην της Βουλγαρικής. Τρεις απωλέσθησαν κατά τα τελευταία γεγονότα δυο υπογράφουν οι οικείοι μουχτάρηδες».
Μηλόβιστα: Στη στατιστική του Πατριαρχείου το 1906 η Μηλόβίστα έχει 304 σπίτια. Βρίσκεται στη διάβαση που συνδέει το Μοναστήρι με το βόρειο τμήμα της λεκάνης της Πρέσπας. Μηλοβιστιάνοι έμποροι αναφέρονται στα Βενετικά αρχεία του προξένου της Βενετίας στο Δυρράχιο ΡίβΙΐο Κοζα (1700) όπου συνεργάζονται εμπορικά με Μοσχοπολίτες εμπόρους. Η Μηλόβίστα αποτέλεσε γενέτειρα του ενός εκ των ιδρυτών της Νέας Φιλικής Εταιρείας Νικολάου Φιλιππίδη, ο οποίος εξορισθηκε από τους Τούρκους στο Φεζάν της Αλγερίας. Στα τέλη του περασμένου αιώνα διέθετε τρία σχολεία εκ των οποίων το ένα Παρθεναγωγείο. Ονομαστές οικογένειες Μηλοβιστιανων ήταν των Πισογιάννη, Αίου, Νάνου, Γρουϊου, Λίτσια. Γάσιου, Τσήντσου.
εγάροβο: Ονομαστό βλαχοχώρι στην βορειοανατολική πλευρά του Περιστερίου. Κατοικήθηκε μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης (1769), της Γράμμοστας, του Λινοτοπίου, της Νικολίτσας, και της γύρω περιοχής. Πλήρες ελληνικό σχολείο λειτουργούσε από το 1845 και Παρθεναγωγείο από το 1860. Το 1873 ιδρύθηκε αδελφότητα με το όνομα "Ελπίς" η οποία από το 1890 άρχισε να διογανώνει και θεατρικές παραστάσεις.
Το Μεγάροβο είχε τον δικό του ευεργέτη. Τον Στέργιο Στυλείδη, ο οποίος εγκατεστημένος από χρόνια στη Ρουμανία ανεγείρει με δαπάνες του το 1893 το "Νηπιαγωγείον Μεγαρόβου" καταθέτει δέ στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος 100.000 δρχ. όπως από τους τόκους συντηρείται το Νηπιαγωγείο και Παρθεναγωγείο. Το Μεγάροβο ήταν πατρίδα του μεγάλου μουσουργού Δημητρίου Στέργιου Λάλα, μαθητή του Βάγκνερ, ο οποίος πέθανε στη Θεσσαλονίκη και του οποίου δυστυχώς τα μουσικά του έργα δεν διασώθηκαν. Ονομαστοί Μεγαροβίτες ήταν ο Σάπκας Μιχαήλ (1867-1956) μέλος της Νέας Φιλικής Εταιρείας του Αναστασίου Πηχεώνα και για πολλά χρόνια δήμαρχος Λάρισας, ο Μάλτος Αλκιβιάδης (1871-1945) ο οποίος σπούδασε στο Γυμνάσιο Μοναστηρίου και αργότερα σαν γιατρός εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Υπήρξε το 1908 ιδρυτής του Σωματείου "Ηρακλής" στη Θεσσαλονίκη (πρώην "Όμιλος Φιλόμουσων" που είχε ιδρυθεί το 1899). Ονομαστές οικογένειες Μεγαροβιτών με σημαντική παρουσία ήταν των Λάλλα, Βίστα, Λίτσα, Τόσιου, Ζιούζιου, Βα-ρζάκου, Κήζια, Βαγγέλη, Νικήτα, Μάλτου, Σιουπίλλα, Κουρίννα, Γαρδίκη, Δόβα, Σαμαρά, Ζιώγα, Κουφονι-κόλα, Τσιαπάνου, Πάλλα, Μάλτου, Τσιαλιαμάκη, Παπαμιχαήλ, Λιάλτα.
ιζόπολη: Κυρίως κτηνοτροφική κωμόπολη με χειμαδιά στη Θεσσαλία. Διέθετε Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο, δωρεά του Νιζοπολίτη ευεργέτη Κωνσταντίνου Μπέμπη, ο οποίος διέθετε μεγάλη περιουσία στη Ρουμανία. Ονομαστές οικογένειες Νιζοπολιτών ήταν των Ζήση Γεωργάκη, Ζήση και Νάκου Στέρπου, Πάπου Χρυσικού, Γουλη Ψαρικού, Στέργιου Νάστου, Δημητρίου Σέρρου, Δημητρίου Γιαννικοτα, Δημητρίου Παπαζηση, Θεοδώρου Αδάμ. Νιζοπολίτες στην Ελλάδα ζούνε σήμερα στο Αργυροπουλι Λάρισας και στην Κατερίνη.
ύρνοβο: Χωρίζεται από το Μεγάροβο με τον ποταμό Υδραγόρα. Στα τέλη του περασμένου αιώνα διέθετε ελληνικό σχολείο και φιλόπτωχο αδελφότητα. Γνωστές οικογένειες Τυρνοβιτών ήταν των Ζιώγου, Μαρούλη, Ρόμπη, Αλτιπαρμάκη, Θάνου, Τάχου, Δεληνούση, Γραικού, Μπέλλα, Μπλίζνάκου, Καραμηνά, Καλίτση, Γκαϊδου, Γκουσα, Κουνία, Σιτζιμηκου. Στό Τυρνοβο υπήρχε και το μοναστήρι της Παναγίας.
«...Οι βλάχοι από τους αρχαιότατους χρόνους έχουν διαμορφώσει ελληνική συνείδηση. Τη διαμόρφωσαν με τρόπο αυθόρμητο και ελεύθερο σαν παράγωγο συνήθειας αιώνων. Όπως στο παρελθόν από το Βυζάντιο μέχρι την εποχή των Μουσουλμάνων, οι βλάχοι της Πίνδου, της Αχρίδος και της Θεσσαλίας, υιοθέτησαν όλα τα χαρακτηριστικά του ελληνικού πολιτισμού, έτσι και τώρα ασπάσθηκαν την ελληνική εθνική συνείδηση, τελευταίο προϊόν του ελληνικού πολιτισμού...»
Giovani Amadori-Virgili. Αρχεία Ιταλικού Υπουργείου Εξωτερικών "La questione Rumeliota: (Macedonia, Vecchia Serbia, Albania, Epiros) et la politica italiana". Roma 1908.
ι Αδελφοί Μανάκια, βλάχοι από την Αβδέλα Γρεβενών, υπήρξαν οι πρωτοπόροι κινηματογραφιστές των Βαλκανίων. Ο Γιάννης Μανάκια πέθανε στη Θεσσαλονίκη τον Μάιο του 1954 και ο Μιλτιάδης στο Μοναστήρι τον Μάρτιο του 1964. 0ι φωτογραφικές και κινηματογραφικές δραστηριότητες τους από το 1895 έως και το 1950 είχαν παμβαλκανική εμβέλεια. Με έδρα το Μοναστήρι δημιούργησαν ένα μεγάλο φωτογραφικό και κινηματογραφικό αρχείο, το μεγαλύτερο τμήμα του οποίου βρίσκεται σήμερα στα Σκόπια. Οι προσπάθειες του Μιλτιάδη Μανάκια προς το τέλος της ζωής του να στείλει όλο το αρχείο του στην Ελλάδα δεν καρποφόρησαν.
(Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύσουσας της Ευρώπης: Θεσσαλονίκη 1997. "Οι Αδελφοί Μανάκια: Οι Έλληνες πρωτοπόροι του Βαλκανικού Κινηματογράφου". Έκδοση στα αγγλικά, 1996.)
"...Ο Βαρώνος Σίνας είναι Βλάχος απο τη Μοσχόπολη, ο Δούμπας είναι Βλάχος απο την Νικολίτσα, ο Τοσίτσας, ο Στουρνάρας, ο Αβέρωφ είναι Βλάχοι απο το Μέτσοβο. Εστερημένος του Βλάχιικου χρήματος ο Ελληνισμός θα έχανε επι πλέον τας πόλεις της Δυτικής Μακεδονίας, το Κρούσοβο, την Μηλόβιστα, αυτό τούτο το Μοναστήρι όπου οι ελληνικές διεκδηκήσεις δεν προβάλονται παρα μόνον απο τους Βλάχους ..."
Victor Berard, La Mecedoine, Paris 1897.
ναστάσιος Ηλία Πήχεων 1836-1913. Η οικογένεια του Βλάχοι από τη Σίπισχα της Μοσχόπολης εγκαθίστανται στην Αχρίδα μετά την καταστροφή του 1769, όπου γεννιέται το 1836 ο Αναστάσιος. Το 1867 μαζί με άλλους Βλαχόφωνους από το Μοναστήρι, τη Κλεισούρα και την Ήπειρο ιδρύει τη Νέα Φιλική Εταιρεία, μυστική οργάνωση για την υπεράσπιση των δικαίων του Γένους. Το 1887 μαζί με άλλους προκρίτους οι περισσότεροι Βλάχοι από το Μεγάροβο, Κλεισούρα, Νέβεσκα, Τύρνοβο, Μηλόβιστα, Βλάστη, Χρούπιστα, Καστοριά και Αχρίδα, συλλαμβάνεται και καταδικάζεται στο Μοναστήρι για τις δραστηριότητές του, και εκτοπίζεται στην Πτολεμαίδα της Συρίας. Δραπετεύει και επιστρέφει στη Δυτική Μακεδονία να συνεχίσει τους αγώνες του. Πέθανε στις 24 Μαρτίου 1913 στη Καστοριά.
Βιβλιογραφία
Κωνσταντίνου Αναστ. Βαβούσκου, Καθηγητού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Προέδρου Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, "Η συμβολή του Ελληνισμού της Πελαγονίας εις την ιστορίαν της Νεωτέρας Ελλάδος". Θεσσαλονίκη 1959
Σωκράτη Ν. Λιάκου, "Τα 150 ονόματα των οικισμών της Λύγκου" (περιοχή Φλώρινας-Μοναστηρίου).Θεσσαλονίκη 1961.
Παντελή Γ. Τσάλλη, "Ιστορία της πατριωτικής δράσεως της πόλεως Μοναστηρίου και των περιχώρων, από του έτους 1830 μέχρι του 1903."
Θεσσαλονίκη 1932
Krste Bitoski, "Dejnosta na Pelagoniska Mitropolija 1878-1912", Skopje 1968
Victor Berard, "La Turquie et l' Hellenisme contemporain", Paris 1896 "La Macedoine", Paris 1897
Giovani Amadori-Virgili, αξιωματούχου. Αρχείου Ιταλικού Υπουργείου εξωτερικών "La questione Rumeliota (Macedonia, Vecchia-Serbia, Albania, Epiro) et la politica italiana". Roma 1908
Νικολάου Νικαρούση, από το Κρούσοβο. Δημοσιευμένα έγγραφα σε άρθρο του με τίτλο "Η απάντηση των Μακεδόνων στην πρόκληση του 'Ηλιντεν". Περιοδικό "Μακεδoνική Ζωή". Θεσσαλονίκη 1993.
Michel Paillares, "L' imbroglio Mecedonien", Paris 1907.
Αναστασίου Ηλία Πηχεώνα, "Απομνημονεύματα" Αρχείο Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου. Φάκελλος ΣΤ65. Θεσσαλονίκη 1996.
Αναστασίου Τοπάλη, "Τα χωριά Άνω και Κάτω Μπεάλα, Λιμνολεκάνη Στρούγγας-Αχρίδος", Μακεδόνικα 12 (1972).
Τηλεμάχου Κατσουγιάννη, "Περί των Βλάχων των Ελληνικών Χωρών", Β' τόμος, Εταιρεία Μακεδόνικων Σπουδών. Θεσσαλονίκη 1966.
Αθανασίου Α. Αγγελόπουλου, Καθηγητή Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. "Κριτική της διατριβής του Krste Bitoski, Η δράση της Μητροπόλεως Πελαγονίας 1878-1942, Σκόπια 1968" Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου. Θεσσαλονίκη 1968.
Blaze Ristovski, "Makedonska Kniga" Institut da Folklor, Skopje 1974