Κάθε Ελληνική φορεσιά είναι ένα σύνολο ενδυμάτων που χαρακτηρίζει μία ομάδα ανθρώπων που ζουν μέσα στον ελληνικό χώρο. Μέσα στην αυστηρή κοινωνία του χωριού και της μικρής πόλης, η σιγουριά και η άνεση επιτυγχάνονται με την ομοιομορφία που προσφέρει μία "στολή". 'Ή στολή" στηρίζεται στην παράδοση που έχει διαμορφωθεί στην κοινωνία αυτή, με το πέρασμα του χρόνου.
Πανέμορφες φορεσιές, γυναικείες ή ανδρικές, γεμάτες πολύχρωμα πλουμίσματα και παραδοσιακά κοσμήματα, όλα φτιαγμένα στο χέρι από λαϊκούς τεχνίτες, παραπέμπουν σε άλλες εποχές της Ελληνικής κοινωνίας. Κάθε μία από τις παραδοσιακές Βλάχικες φορεσιές, έχει τη δικής της ιστορία να διηγηθεί, που συμπλέει βέβαιο με τις τοπικές παραδόσεις αλλά και ποικίλα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα.
Οι φορεσιές των Ελληνόβλαχων, δεν είναι στατικές, με την έννοια ότι παρουσιάζουν μία έστω και βραδεία εξέλιξη. Για παράδειγμα με το πέρασμα του χρόνου τα υφαντά μάλλινα ρούχα αντικαθίστανται από υφάσματα που έρχονται από την Δύση ή την Ανατολή μέσω των Αρμάνων πραματευτάδων και κυρατζήδων, τα κεντητά μοτίβα εμπλουτίζονται από άλλα εισαγόμενα, δείγμα και αυτό της οικονομικής ευμάρειας και κοινωνικής ανύψωσης των Αρμάνων, που από κτηνοτροφική κοινωνία διαμορφώνονται σταδιακά σε αστική τάξη των μεγάλων Ελληνικών, Βαλκανικών αλλά και Ευρωπαϊκών ακόμη πόλεων.
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της γυναικείας φορεσιά είναι η ποδιά. Η σημασία της διπλή: η μεγάλη της επιφάνεια προσφέρεται για διακόσμηση ενώ συμβολικά καλύπτει την πιο ευαίσθητη περιοχή του γυναικείου σώματος. Τ α περίπλοκα και πολύχρωμα κεφαλοκαλύμματα, διαφορετικά κατά περιοχή, είναι απαραίτητα, και τονίζονται με συνδυασμούς χρυσών και ασημένιων κοσμημάτων.
Αντίθετα θα λέγαμε, ότι οι ανδρικές φορεσιές των Αρμανών είναι αυστηρές στη γραμμή και το χρώμα και λιτές στη διακοσμήσει τους, εάν εξαιρέσουμε τις Γραμμουστιάνικες φορεσιές και κυρίως την γαμπριάτικη, η οποία εμφανίζει ένα ιδιαίτερο πλούσιο διάκοσμο. Οι Αρμάνοι, κάτοικοι βασικά των ορεινών περιοχών, ντύνονταν με βαριές μεταξοβάμβακες στόφες γιο τα φορέματα (Υφαντές, σεγκούνια. φοκάτα, ντουλαμάδες) ρούχα κατάλληλα για την αντιμετώπιση των κλιματολογικών συνθηκών στους τόπους διαβίωσής τους.
Οι βλάχικες φορεσιές αποτέλεσαν έργα κατ' εξοχήν ανδρικών χεριών των "Bλαχoραυτάδων", που συνέχισαν την Βυζαντινή παράδοση ράβοντας και στολίζοντας γαμπριάτικες, νυφιάτικες και γιορτινές φορεσιές, περιζήτητοι για την τέχνη τους σε όλο τον Ελλαδικό και Βαλκανικό χώρο.
Εξίσου σπουδαίοι υπήρξαν και οι χρυσικοί που συμπλήρωναν τον στολισμό των γυναικείων κυρίως φορεσιών, με λεπτοδουλεμένα κοσμήματα (τεπελίκια, διαδήματα, σκουλαρίκια. περιδέραια, σταυρούς, πόρπες κιουστέκια, εγκόλπια) άλλα φουσκωτά, χυτά, σμαλτάτα και συρματερά συνδυασμένα με φυσικές σκληρές πέτρες.
Ένα ιδιαiτερo επίσης χαρακτηριστικό της γυναικείας φορεσιάς είναι το σιγκούνι - σιγκούνα – σαγιάκι – σιάρκα – φλοκοτό που συναντιέται σε παραλλαγές κατά περιοχή, αλλά και κατά κοινωνική ομάδα, ως προς την έκταση και τον πλούτο των κεντημάτων του.
Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι το σεγκούνι φοριέται ακόμη και όταν έχουν υιοθετηθεί στοιχειά από την ευρωπαϊκή μόδα, όπως τα πτυχωτά μεταξωτά φουστάνια.
Παρατηρήσεις με κοινωνικές αναφορές μπορούν να γίνουν, για τις ανδρικές φορεσιές, καθώς οι επικοινωνίες των Αρμάνων με την Βαλκανική ενδοχώρα και τον Ευρωπαϊκό κόσμο, εκφράστηκαν και στην ενδυματολογική συμπεριφορά και την ανέδειξαν σε μέσο εικαστικό της κοινωνικής διάκρισης.
Στο Συρράκο για παράδειγμα, οι άνδρες ήταν χωρισμένοι σε δύο κοινωνικές ομάδες: τους ραφτάδες, κατασκευαστές και μεγαλέμπορους της κάπας και βιοτέχνες, και στους κτηνοτρόφους (τσελιγκάδες και τσομπάνους). Η πρώτη ομάδα επιβεβαίωνε την υπεροχή της, φορώντας ακριβά Ευρωπαϊκά ρούχα σε αντίθεση με την δεύτερη που περιοριζόταν στην φουστανέλα.
Οι Αρμάνοι της Ανατ. Μακεδονίας φορούσαν λευκό βαμβακερό σώβρακο με κεντητές παρδαλές ως το γόνατο κάλτσες, και από πάνω λευκό πουκάμισο με πολλά λαγκιόλια που έφτανε ως το γόνατο, ενώ στη μέση έσφιγγαν μάλλινο ζωνάρι. Τo χειμώνα φορούσαν σταυρωτό γιλέκο, και από πάνω κουντούσια λευκή από σαγιάκι, πτυχωτό στα νώτα, αμάνικο πανωφόρι. ενώ στον λαιμό τύλιγαν σιάλι.
Από τον 180 αιώνα παρακολουθούμε τις ορεινές και αποκομμένες κτηνοτροφικές κοινωνίες να εγκαταλείπουν σιγά - σιγά την απλή, γυναικεία φορεσιά τους με την πουκαμίσα και το σεγκούνι, και να υιοθετούν, παράλληλα με τα Βαλκανικά αστικά κέντρα, τα νέα ανατολίτικης λογικής "αστικά αντεριά". Αλλά θα πρέπει να τονίσουμε ότι κάθε ενδυματολογική αλλαγή οι Ελληνόβλαχοι την προσαρμόζουν στους αυστηρούς κανόνες της συντηρητικής τους αισθητικής και παράδοσης.
Σημαντικό είναι επίσης να αναφερθεί το γεγονός ότι οι Ελληνόβλαχες δεν φόρεσαν ποτέ το εσωτερικό παραδοσιακό σαλβάρι που είχε επικρατήσει στα αστικά Βαλκανικά κέντρα. Στα τέλη του 19ου αιώνα πολλές Ελληνόβλαχες αποδέχθηκαν το "Γιαννιώτικου" τύπου φορέματα με τις φαρδιές φούστες, που υιοθέτησε και η Αμαλία. Με τέτοιες π.χ. ντύθηκαν οι Μετσοβίτισσες και το διατηρούν μέχρι σήμερα.
Τέλος πρέπει να αναφερθεί ότι οι Ελληνόβλαχες καθιέρωσαν για νυφικό τους μαυρομπλέ ή μαυρομώβ στόφες, διακοσμημένες με φίνα σχέδια της εποχής. Καθιερώνουν επίσης καινούρια κοπή και καταλήγουν σε ένα "φόρεμα" ευρωπαϊκού ύφους που μαζί με προγενέστερα γιλέκα η σεγκούνια αποτελεί την τελευταία φάση της εξέλιξης της γυναικείας Βλάχικης παραδοσιακής φορεσιάς.
Οι φωτογραφίες με τις αντρικές και γυναικείες φορεσίες, είναι αντιπροσωπευτικές της αστικής τάξης της Βλαχο-Κλεισούρας.Χαρακτηριστικό δείγμα της οικονομικής ευμάρειας, επιρρεασμένες αρκετά απο την Ευρωπαϊκή ραπτική της εποχής. Η αντρική φορεσιά είναι τα "Πουντούρια", προσομοιάζουν λίγο στην νησιώτικη βράκα (σιαλβάρι ή πουντούρι) , κατάσαρκλου (μάλλινη φανέλλα με μανίκια, Μακιάσια (πουκάμισο), Τζιαμαντάνι (αμάνικο σταυρωτό γιλέκο), γιλέκο με μανίκια, μπρένου (ζωνάρι ριγωτό), φέσι με μαύρη φούντα επι Τουρκοκρατίας. Η γυναικεία ήταν φορεμα απο στόφα, συνήθως ανοιχτόχρωμη, γιλέκο χρυσοκέντητο, ζωνάρι (μπρέντου) μεταξωτό με κρόσια, πολλά χρυσαφικά, ομπρέλλα στο χέρι και στο κεφάλι η κοτσίδα των μαλλιών στολισμένη με φλουρί και καρφίτσα. Είναι χαρακτηριστικό οτι η αστή Κλεισουριώτισσα δεν φορούσε μαντήλι στο κεφάλι, μόνο οι ηλικιωμένες φορούσαν την "Ντράμνα", μαντήλι δεμένο σαν καπέλο.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέταση των δύο φωτογραφιών προκειμένου να μελετήσει κάποιος την εξέλιξη της γαμπριάτικής και της γυναικείας φορεσιάς της Σαμαρίνας σε διάστημα δύο δεκαετιών περίπου.
Στην πρώτη παρουσιάζεται Αρμάνος - Βλάχος βοσκός κρατώντας την αγκλίτσα του "Καρλίγκου". Φωτογραφία του 1907.
Στη δεύτερη απεικονίζεται Αρμάνος - Βλάχος αρματολός (Αρματούλου) φύλακας των διαβάσεων και του χωριού του. Φωτογραφία του 1906.
Στην τρίτη απεικονίζεται Σαμαρινιώτης Κυρατζής ντυμένος με την επαγγελματική του στολή (κυρατζήδικη). Φωτογραφία πριν από το 1912.
Γυναίκες του Μετσόβου με τις παραδοσιακές Μετσοβίτικες στολές χορεύουν
στο προαύλιο της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής μετά την πανηγυρική Θεία Λειτουργία
της Πολιούχου του Μετσόβου Αγίας Παρασκεύης.
Φωτογραφία απο βλάχικο γάμο απο την Πρώτη Σερρών το 1944. Η φορεσιά της Νύφης αποτελεί την πληρέστερη και πιο αντιπροσωπευτική μορφή Βλάχικης γυναικείας φορεσιάς της Ανατολικής Μακεδονίας. Ο διάκοσμος του καπέλου της μόνο θα μπορούσε να αποτελέσει αντικέιμενο μελέτης. Οι κάλτσες του γαμπρού είναι χρυσοκεντημένες αλλά σκουρόχρωμες κάτι που συνηθιζόταν μόνο απο τους Γραμμουστιάνους. Είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα του τεράστιου λαογραφικού πλούτου αλλα και παράλληλα μια ενδυματολογική ιδιαιτερότητα των ελληνόβλαχων της Ανατ. Μακεδονίας. Οι Βλάχοι της περιοχής αυτής, ουσιαστικά απομονωμένοι και αποκομμένοι για εκατονταετίες απο τους συμπαγείς Βλαχόφωνους πληθυσμούς της οροσειράς της πίνδου, διατήρησαν μέχρι σήμερα την φορεσιά τους.
Μάλλινα γυναικεία ρούχα (λιμπαντές, καντούσια, σκουρτάκια, κάλτσες).
Τι το θέλεις το γαϊτάνι ;
Λιμπαντέ θέλω να φιάσω,
λιμπαντέ και κοντογούνι.
Μάλλινη γαμπριάτικη φορεσιά
Σα αντάρου καντούσια ντι γαμπρό
κου πατρουτζάτσ΄ ντι κλίνι
Καντούσια να ράψω στον γαμπρό
να χει σαράντα κλίνες (δίπλες)
Η Νυφιάτικη στολή της Βλάστης περιλαμβάνει χρυσαφένια στόφα και κουραζιέ, ασημένια συρματερή ζώνη (παντίκα) και χρυσά φλουριά στο στήθος. Στην κεντημένη της ποδιά δεσπόζει ο δικέφολος αετός. Στη φορεσιά της νεαρής γυναίκας βλέπουμε βαθύ γαλάζιο βελούδο (κατηφές) φόρεμα και επίσης στην κεντημένη της ποδιά τον δικέφαλο αετό. Στην μεγάλη φωτογραφία, στα λιβάδια της Βλάστης, τον Δεκαπενταύγουστο, όμορφα κορίτσια με τις φορεσιές τους λίγο πριν μπουν στον 'Τρανό Χορό".
Φωτογραφία οικογένειας Γραμμoυστιανών (οικ. Apχιτσέλιγκα Νικολάου Πισιώτα) στο Άργος Oρεστικό στις αρχές του 200υ αιώνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ενδυματολογική ποικιλία φορεσιών, ιδιαίτερα των νεότερων μελών της οικογένειας, (η οποία, όπως και πολλές άλλες Γραμμoυστιάνικες έχoυv εγκατασταθεί στo Άργος Oρεστικό) αφού χρονικά βρισκόμαστε στην εποχή που έχει επέλθει η αστικoπoίηση των Αρμάνων - Βλάχων και η υιοθέτηση του "Ευρωπαϊκού ύφους" της ενδυμασίας τους. Πάντως οι γεροντότεροι διατηρούν την παραδοσιακή τους φορεσιά και θα την διατηρήσουν και για τις επόμενες δεκαετίες.
Στην 1η φωτογραφία: Βλάχα της Παλαιομάνινας με την παραδοσιακή της φορεσιά.
Στην 2η φωτογραφία: Βλάχα της Παλαιομάνινας με την νυφική παραδοσιακή φορεσιά. Στην νύφη οι συγγενείς προσέφεραν στολίδια (αρμαλί) και η νύφη ανταπέδιδε δωρίζοντας πετσέτες (αμπόλιες).
Στην 3η φωτογραφία: Αντρική και γυναικεία γαμπριάτικη και νυφιάτικη παραδοσιακή φορεσιά των Βλάχων της Παλαιομάνινας.
Η Περιβολιώτικη Φορεσιά.
Η αντρική αποτελείται απο:Τσαρούχια, Φούντες, Καλτσον "Χολέβα", Πουκάμισο, Φουστανέλα, Γιλέκο,
Τσιπούνι κεντητό χειροποίητο, Ζωνάρι , Κούκος και τα ονομαζόμενα "Άρματα" στο στήθος.
Η Γυναικεία αποτελείται από : Φόρεμα κεντητό, Γιλέκο, Ζώνη, Ποδιά κεντητή, Κοκάκι (μανδήλι) κεντητό και
Φλουριά στο "Φεσάκι" (στήθος) που φορούσαν οι νύφες.
Πηγές:
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ • Επτά ημέρες (Η ενδυμασία στην Νεότερη Ελλάδα) Κυριακή 14 Μαϊου 2000
1. Πέγκυ Κουναλάκη • Ελληνικές τοπικές ενδυμασίες.
2. Μαρίνα Βρέλλη - Ζάχου. Ήπειρος Αιτωλοακαρνανία Επτάνησα.
3. Νέλλη Μελίδου - Κεφάλα. Μακεδονία - Θράκη
4. Χρήστος Μπρούφας • Η Βλάχικη φορεσιά
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ • Επτά ημέρες (Ελληνικές Ενδυμασίες)
1. Πέγκυ Κουναλάκη • Η Ιστορία του ενδύματος.
Η Ελληνική παραδοσιακή φορεσιά. Εκδόσεις "Μέλισσα" Σύλλογος Βλάχων Νομού Σερρών "Γεωργάκης Ολύμπιος" Αρειμάνιων Βλάχων Φωτογένεια.
Αρμάνοι - Οι Βλάχοι. Νικολάου Μέρτζου.
Ο Βλάχικος γάμος της Παλαιομάνινας. Δημήτριος Στεργίου.
Φωτογραφικό Αρχείο Αδερφών Μανάκια.
Ευχαριστίες
Ευχαριστίες οφείλουμε για την παραχώρηση φωτογραφιών από το αρχείο τους, στον Σύλλογο ΒλάχωνΝομ. Σερρών "Γεωργάκης Ολύμπιος", στον Σύλλογο Περιβολιωτών Μαγνησίας, στον Λαογραφικό Σύλλογο Βλάχων Βέροιας, στον Πολιτιστικό Σύλλογο Γραμμουστιανών 'Ή Γράμμουστα" Άργους Ορεστικού, στον Σύλλογο Κλεισουριέων Πτολεμαϊδας "ο Άγιος Μάρκος" και στο Πνευματικό Κέντρο Μετσόβου. Επίσης στον φίλο Γιώργο Μπεροπούλη για την σημαντική του βοήθεια στην ηλεκτρονική αναπαραγωγη των φωτογραφιών.
ΤΟ ΔIΟIΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ Π.Ε.Π.Σ. ΒΛΑΧΩΝ:
Πρόεδρος: Δήμας Ιωάννης
Γεν. Γρομμοτέος: Αδάμ Κωνσταντίνος
Α' Αντιπρόεδρος: Κοκκώνης Ιωάννης
Β' Αντιπρόεδρος: Χασιώτης Ηρακλής
Τομίος: Σαμαρίνας Στέργιος
Ειδ. Γρομμοτέος: Φάφαλης Βασίλειος
Μέλη: Βέρρος Ιωάννης,
Βλαίκος Βασίλειος, Γαργαλέτσος Απόστολος,
Σαράντης Βασίλειος, Τσούτσιας Αστέριος
Η επιμέλεια του ημερολογίου ήταν του Κωνσταντίνου Αδάμ, Γεν. Γραμματέα της Π.Ε.Π.Σ. Βλάχων.