Η ορθοδοξία ως γνήσια προέκταση της Εκκλησίας του Χριστού, αποτελεί βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της πολιτιστικής ταυτότητας και πνευματικής αυτοσυνειδησίας του βλαχόφωνου Ελληνισμού. Η προσήλωση των βλαχόφωνων στο ιστορικό και μεταφυσικό μέγεθος της Ορθοδοξίας συνιστά αναντίρρητη ιστορική πραγματικότητα, η οποία εκφράσθηκε διαχρονικά με τη δυναμική αντίθεση τους σε κάθε μορφής θρησκευτικής και εθνικής προπαγάνδας, με την ανάσχεση του κύματος του εξισλαμισμού, με την ανάδειξη Αγίων της Εκκλησίας και άλλων σημαντικών εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων και κυρίως με τον πλούσιο λαϊκό τους πολιτισμό, ο οποίος είναι έντονα διαποτισμένος από την ορθόδοξη πίστη και ζωή.
Το ορθόδοξο φρόνημα των βλαχοφώνων δοκιμάστηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν οι εξισλαμισμοί αποτέλεσαν διαρκή αφαίμαξη των Ελλήνων και σοβαρή απειλή εξαφανίσεως τους. Εξαιρουμένων ολίγων περιπτώσεων Φαρσαριωτών (Αρβανιτοβλάχων), η συντριπτική πλειοψηφία των βλαχοφώνων έμεινε σταθερή στην ορθόδοξη πίστη και αγωνίστηκε δυναμικά στην ανάσχεση του κύματος του εξισλαμισμού, που ήταν ταυτόχρονα ανάσχεση του εκτουρκισμού.
Από τους βλαχόφωνους που πρωτοστάτησαν εναντίον του εξισλαμισμού αναφέρουμε τον εκ Μοσχοπόλεως της Βορείου Ηπείρου Μιχαήλ Τέρπο, ηγούμενο της Μονής Αρδενίτσας και Διδάσκαλο του Γένους.
Η εμμονή των Βλαχοφώνων στην ορθοδοξία αποτελεί τον κυριότερο λόγο που παλαιότερα και σήμερα βρίσκονται διαρκώς στο στόχαστρο του παπισμού και της Ουνίας. Η ρωμαιοκαθολική εκκλησία, πρωτοστατούντων του ηγουμένου των Λαζαριστών Faverial, του Bonneti και του μίσθαρνου οργάνου της ρουμανικής προπαγάνδας Απόστολου Μαργαρίτη, αγωνίσθηκε να προσεταιριστεί θρησκευτικά και εθνικά τους Βλαχοφώνους των μητροπόλεων Πελαγονίας, Βελεγράδων, Ιωαννίνων, Γρεβενών και της Πατριαρχικής Εξαρχίας Μετσόβου.
Τα αποτελέσματα όμως ήσαν μηδαμινά, γιατί οι Βλαχόφωνοι έμειναν σταθεροί στην Ορθόδοξη πίστη και πάντοτε αναφέρονταν στο Σεπτό Οικουμενικό Πατριαρχείο, ως τη μόνη πνευματική και εθνική τους Αρχή. Χιλιάδες ορθοδόξων Βλαχοφώνων με αναφορές σφραγισμένες και νόμιμα κυρωμένες αναφέρονται στη Μητέρα Εκκλησία και δηλώνουν με συγκινητικές εκφράσεις την αφοσίωση τους σε αυτή.
Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά αποσπάσματα απο αυτές: «…Ελληνόβλαχοι Ορθόδοξοι Χριστιανοί Κρουσόβου κατηγορηματικώς και ακραδάντως διακηρύττομεν την μέχρις αίματος αφοσίωσην ημών εις την αγίαν του Χριστού Ορθόδοξην Εκκλησίαν εν η εφυμέν τε και ετράφημεν..» Και συνεχίζει: «Εν τη Ημετέρα Θειοτάτη Παναγιωτατη και τη περί Αυτήν Ιερά Συνόδω ευρήσομεν τον τεταγμένων υπό του ιερού νόμου μετ΄ αυταπαρνήσεως προστάτην των απαραγράπτων ημών δικαίων…».
Σε διαμαρτυρία των Βλαχοφώνων του Μοναστηρίου διαβάζουμε: «…Ουδίς πλούτος, ουδεμία δύναμις θ’ αποσπάση ποτέ ημάς από των αγκαλών της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, ήτις από αμνημονεύτων χρόνων εγαλούχησε και εξέθρεψεν ημάς πνευματικώς…».
Από το με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 1905, υπόμνημα, που έστειλε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ’ στους πρεσβευτές Αυστρίας, Ρωσίας, Αγγλίας, Γερμανίας, Γαλλίας και Ιταλίας:
«…οι Βλάχοι εισίν Έλληνες μη διακρίνοντες εαυτούς από των άλλων αδελφών αυτών Ελλήνων, μεθ’ ών ήσαν και εισίν αδιασπάστως συνδεδεμένοι δια της ορθοδόξου θρησκείας και ελληνικής γλώσσης, ής χρήσιν ποιούνται εν τη Εκκλησία και τω Σχολείω, υπαγόμενοι δε εις την πνευματικήν δικαιοδοσίαν της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως…».
(Από το με ημερομηνία 27 Ιουνίου 1905 πατριαρχικό τακρίριο του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ του Γ’ προς τον Υπουργό Παιδείας της Οθωμανικής Κυβερνήσεως Αβδουρραχμαίν).
«…οι Ελληνόβλαχοι ουδεμία εδέχθησαν ή δέχονται διάκρισιν μεταξύ αυτών και των Ελλήνων. Έλληνες και αυτοί όντες και έχουσαν γλώσσαν την Ελληνικήν, εν τε τω ιερώ ναώ, τω σχολείω, τη συναλλαγή και τω εμπορίω και εν αυτή έτι τη οικογενεία, καθόσον σπανίως ευρεθήσεταί και και εν ταις λαϊκαίς τοίξεσιν έτι ανήρ ή γυνή, μη γινώσκοντες και λαλούνταις Ελληνικά…»
Η διαχρονική σταθερή προσήλωση των Βλαχοφώνων στην Ορθοδοξία εξηγεί το γεγονός ότι από αυτούς αναδείχθηκαν νεομάρτυρες άγιοι της Εκκλησίας μας, η προσφορά των οποίων υπήρξε τεράστια σε βάθος και έκταση. Με την μαρτυρική θυσία της ζωής τους έγιναν σύμβολα αντιστάσεως του λαού, στέριωσαν την πίστη των ραγιάδων και έδωσαν ελπίδες καινούργιας ζωής. Το αξιοθαύμαστο παράδειγμα τους αποτέλεσε καινούρια πηγή πνευματικής ενδυναμώσεως των χριστιανών στον αγώνα τους για την διατήρηση της θρησκευτικής και εθνικής ελευθερίας.
Αναφορικά αναφέρουμε τους Βλαχοφώνους νεομάρτυρες Νικόλαο εκ Μετσόβου {+1617}, Νικόδημο τον εξ Ελμπασάν {+1722} και Δημήτριο τον εξ Σαμαρίνης {+1808}. Επίσης Βλαχόφωνοι ήσαν: ο εκ Κρουσόβου της Άνω Μακεδονίας Μέγας Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ’ ο Μεγαλοπρεπής, οι Οικουμενικοί Πατριάρχες Ματθαίος ο Β’ και Ιερεμίας ο Β’ , ο εκ Κλεινοβού Τρικάλων Πατριάρχης Αλεξανδρείας Ιερόθεος ο Α’, ο εκ Μοσχοπόλεως Αρχιεπίσκοπος Αχριδών Ιωάσαφ, οι εκ Μετσόβου Μητροπολίτες Δρυινουπόλεως Δοσίθεος και Κίτρους Παρθένιος Βαρδάκας, Δημητριάδος Δωρόθεος Σχολάριος, Παροναξίας Ιερόθεος και άλλοι. Αλλά και σήμερα οι Βλαχόφωνοι είναι βαθύτατα προσηλωμένοι στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Ακόμη και σε χώρες όπου ο αθεϊσμός ήταν συνταγματικά κατοχυρωμένος, όπως στην Αλβανία, το ορθόδοξο φρόνημα των εκεί Βλαχοφώνων παραμένει ισχυρό.
Αυτό φαίνεται και από μια συγκινητική επιστολή που έστειλαν στον μακαριστό Μητροπολίτη Δρυινουπόλεως, Πωγωνιανής και Κονίτσης Σεβαστιανό, όπου διατρανώνουν τη σταθερή εμμονή τους στην Ορθοδοξία και τον Ελληνισμό.
Τέλος ο λαϊκός πολιτισμός των Βλαχοφώνων είναι έντονα διαποτισμένος από τα γνήσια στοιχεία της ορθοδόξου παράδοσης κα ζωής. Συγκεκριμένα τα αγνά ήθη και έθιμα τους που καλύπτουν όλο τον ετήσιο εορταστικό κύκλο, οι παραδοσιακοί γάμοι, τα υπέροχα τραγούδια στην Ελληνική γλώσσα και το βλάχικο ιδίωμα, οι επικήδειες και επιμνημόσυνες τελετές έχουν ως κέντρο τον ορθόδοξο ναό και τη γνήσια χριστοκεντρική παράδοση του Γένους.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι οι Βλαχόφωνοι είναι μια γνήσια και παραδοσιακή ελληνική πληθυσμιακή ομάδα, η οποία έχει ως άξονα και κέντρο των δραστηριοτήτων της τη μοναδική και υπέρχρονη αλήθεια της Ορθοδοξίας.
Μιχαήλ Γ. Τρίτος
Επίκουρος καθηγητής Θεολογικής Σχολής
Αριστοτέλειου Παν/μίου Θεσ/νίκης
Μονή Παναγίας Κλεισούρας
Σε απόσταση 2 χλμ. από την Κλεισούρα, ανατολικά της αυχενοδιάβασης "Νταούλι" είναι κτισμένη η Μονή του ''Γεννέσιου της Παναγίας". Το Καθολικό βρίσκεται στο κέντρο ενός ορθογωνίου διωρόφου φρουριακού συγκροτήματος. Οι τέσσερις πτέρυγες του κτιριακού συνόλου στηρίζονται περιμετρικά σε στοές, Τις οποίες αποτελούν πεσσοί που ενώνονται μεταξύ τους με λίθινες τοξωτές κατασκευές.
Ως κτήτορας και ηγούμενος της Μονής φέρεται ο Κλεισουριώτης Ησαΐας Πίστας. Σε τοιχογραφίες της βόρειας πλευράς του γυναικωνίτη παριστάνεται ο Μοναχός Ησαΐας κρατώντας το ομοίωμα του Ναού της Παναγίας. Στη σχετική δε επιγραφή μπορούμε να διαβάσουμε:
«ΟΥΤΩΣ ΥΠΑΡΧΕΙ Ο ΚΤΗΤΩΡ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΗΣΑΙΑΣ Ο ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣ ΕΚ ΚΩΜΟΠΟΛΕΩΣ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑΣ»
Την αγιογράφηση του Ναού ανέλαβαν δύο Χιοναδίτες ζωγράφοι από την 'Ήπειρο το 1813. Υπάρχει σχετική επιγραφή ότι "το Εαοvοστάσιοv εχρυσώθη το έτος 1772". Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας χαρακτηριστική είναι η συμβολή της Μονής στην Παιδεία του υπόδουλου έθνους. Από τα εισοδήματα της Μονής που έφταναν τις 400 τουρκικές λίρες, το 1/8 παραχωρείτο ετησίως για τα Ελληνικά σχολεία της Κλεισούρας. Την περίοδο 1904 - 1908 το μοναστήρι υπήρξε ορμητήριο του Μακεδονικού αγώνα και απετέλεσε κέντρο ανεφοδιασμού και κρυσφήγετο διωκόμενων Μακεδονομάχων.
Περιβόλι Γρεβενών: Μοναστήρι Αγίου Νικολάου
Βρίσκεται 6 χιλιόμετρα ανατολικά απο το Περιβόλι και περιβάλλεται απο πυκνό δάσος. Δίπλα απο το Μοναστήρι περνούσε η Βασιλική Στράτα και σήμερα ο δρόμος Γρεβενά-Περιβόλι-Ιωάννινα. Ως την εποχή του Μεσοπολέμου το Μοναστήρι ήταν σε άριστη κατάσταση. Είναι ξυλόγλυπτο, εξαιρετικής τέχνης, επίχρυσο, παρόμοιο με αυτό του Αγίου Γεωργίου. ο τελευταίος καλόγηρος απο όσους εμόναζαν εκεί πέθανε το 1907. Απο τότε το μοναστήρι δεν λειτουργεί. Άλλοτε υπήρχαν μια περιβολή απο διάφορα κτίρια, κελία, ξενώνες αποθήκες, σταύλους και άλλους βοηθητικούς χώρους. Στο κέντρο ήταν το καθολικό του Αγίου Νικολάου.
Σήμερα το Μοναστήρι ανοικοδομήθηκε με επιχορήγηση του Υπουργέιου Πολιτισμού. Έχει δύο τρούλους και είναι βυζαντινού ρυθμού. Γιορτάζεται μονοεκκλησιά στις 16 Αυγούστου και οι πιστοί επισκέπτονται απο το βράδυ το μοναστήρι για τον εσπερινό και κοιμούνται μέσα και έξω απο αυτόν. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο της εκκλησίας είναι εργο μοναδικό σε αξία και ομορφιά, πραγματικός θησαυρός που δίνει μια διαφορετική εικόνα στο εσωτερικό της εκκλησίας. Η κατασκευή του υπολογίζεται τον 18ο αιώνα απο μετσοβίτες τεχνίτες.Σε εντοιχισμένη πλάκα έξω απο το Ιερό της Μονής του Αγίου Νικολάου, μπορούμε να διαβάσουμε:
* Ε.Τ. Κ.Τ. *
1603
"ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ του μοναχού Παρθενίου της Ιεράς Μονής του Αγίου Νικολάου - Περιβολίου σε Πεντηκοστάριον του Γεωργίου Ιεροδιακόνου Σουγδούρη του εξ Ιωαννίνων. Έκδοσις Νικ. Σάρου. Εν Ενετίαν 1745.
*1771 ΣΕΠΤ>16*
Ο ταπινός και αρματολός δούλος σου/ /κυριε παρθένιος μοναχος από βοσκοπολι/ μοκρα γιοργι μπονδα γραφο....
Χαρα περιβολι γιγοργι μπενδο κτιμα ικονομα/ γιοργι ναστο κε... Ζια μουσιου/ ας πε σοντε... Ισμενι πορζιλιδες/ αδαμι σαραντι από βθκουκι χορα περιβολι/ ......κεεδοσι/ σπιτι μαχαλα εφορλα χορα περιβολι/ κε εβγομονουμι ις τους εονας αμιν."
Συρράκο, Άγιος Νικόλαος
Το Συρράκο έχει έξι εκκλησίες, από τις οποίες οι δύο είναι ξωκλήσια. Προστάτης του χωριού είναι ο Άγιος Νικόλαος, στο κέντρο του χωριού, με αριστουργηματικό τέμπλο, ωραίους τρούλους, με θόλο κι έναν χρυσοκέντητο επιτάφιο δωρεά του ευεργέτη Σπ. Μπαλτατζή, ρωσικής τεχνοτροπίας.
Υπάρχει η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (19ος αιών.), της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία (19ος αιών.), η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (1817) στην είσοδο της έκτασης του χωριού, η οποία ήταν ο τόπος που γινόταν η υποδοχή των ξενιτεμένων και το ξεπροβόδισμα εκείνων που έφευγαν.
Επίσης υπάρχει ο ναός των Αγίων Αποστόλων στην κορυφή Πρίζα (2048μ. υψόμετρο) πάνω από το χωριό, είναι ο προστάτης των βοσκών και χρησίμευε και ως καταφύγιο στις πολύ άσχημες καιρικές συνθήκες, γι' αυτό λόγω των ισχυρών ανέμων είναι σκαλισμένος σε βράχο. Είναι μοναδικό σημείο αφού από εκεί μπορεί κάποιος να απολαύσει το μεγαλύτερο μέρος του λεκανοπεδίου των Ιωαννίνων, συμπεριλαμβανομένης της λίμνης και της πόλης των Ιωαννίνων.
Κρανιά (Τζούρτζια) Ασπροποτάμου Τρικάλων
Οι εκκλησίες και τα μοναστήρια του Λιβαδιού Ολύμπου
Στο Λιβάδι Ολύμπου υπάρχουν αξιόλογες Εκκλησίες και Μοναστήρια, οι σπουδαιότερες των οποίων είναι:
Η Εκκλησία των Αγίων Αναργύρων, που κτίσθηκε το 1760 και έχει αριστουργηματικό ξυλόγλυπτο τέμπλο, με σπάνιες Βυζαντινές εικόνες και σκεύη, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει το παλιό Ευαγγέλιο της.
Η Εκκλησία της Παναγίας, που κτίσθηκε το 1886 και έχει θαυμάσιο τέμπλο με σπάνιες εικόνες.
Η Εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, η οποία κτίσθηκε το 1884. Εκτός από το πρωτότυπο τέμπλο της, ενδιαφέρον παρουσιάζει το πολύτιμο Ευαγγέλιο έργο του Καλαρυτινού Χρυσικού Νικολάου Τζημπούρη που κατασκευάσθηκε το 1816.
Το Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία. Παλιά ήταν σημαντικό μοναστήρι με πολλά κελιά. Σε εντοιχισμένη πλάκα υπάρχει η επιγραφή "Ο ένδοξος Προφήτης Ηλίας νόσους αποδιώκει και λεπρούς καθαρίζει". Ανακαινίσθηκε το 1776.
Το Μοναστήρι της Αγίας Τριάδας. Το Μοναστήρι και το Παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους είναι Βυζαντινά κτίσματα του 110υ αιώνος. Το παρεκκλήσι είναι το αρχαιότερο Βυζαντινό κτίσμα της Β. Θεσσαλίας.
Εκκλησίες και Μοναστήρια του Μετσόβου
Αγία Παρασκευή
Η Εκκλησία της Αγ. Παρασκευής βρίσκεται στο Μέτσοβο - στο κέντρο του οικισμού - και αποτελεί ίσως τον πιο αξιόλογο ναό του. Για την αρχική του ανέγερση δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες, ενώ ανακαινίσεις του ναού σημειώνονται στα 1511, 1705,1759 και στα 1894 με δαπάνη του Γεωργίου Αβέρωφ, καθώς επίσης και από το Ίδρυμα Τοσίτσα το 1959 και το 1991-4. Ο ναός στη σημερινή του μορφή είναι. κτισμένος στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής. Στο προαύλιό του υψώνεται κωδωνοστάσιο, που κτίστηκε στο διάστημα 1880 - 1885, με δαπάνη του Γεωργίου Αβέρωφ.
Στο εσωτερικό του ναού αξιόλογα είναι τα ξυλόγλυπτα (τέμπλο, δεσποτικός θρόνος, άμβωνες, προσκυνητάρι, χορός Αποστόλων) και το ταβάνι. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού (παλαιότερα επιχρυσωμένο) χρονολογείται στα 1730 και είναι έργο Μετσοβιτών τεχνιτών. Στο τέμπλο ενδιαφέρουσα είναι η εικόνα του Αγίου Νικολάου του εκ Μετσόβου" με χρονολογία 1755, ενώ οι υπόλοιπες χρονολογούνται στο α' μισό του 180υ αιώνα. Επίσης στο ναό υπάρχουν 1Ο μεγάλες εικόνες από τις οποίες οι περισσότερες χρονολογούνται στην περίοδο 1820-34 και είναι αφιερώματα
εύπορων Μετσοβιτών, εγκατεστημένων στη Ρωσία. Η εικόνα της Αγίας Παρασκευής φέρει τη χρονολογία 1753.
Η εκκλησία έχει δύο άμβωνες από τους οποίους ο μεγαλύτερος και ψηλότερος είναι έργο του Μετσοβίτη ταλιαδόρου (ξυλογλύπτη) Στεργίου Πέτρη. Ο ίδιος σκάλισε και τον μεγάλο άμβωνα του ναού του Αγίου Δημητρίου στο Μέτσοβο. Στην εκκλησία φυλάσσονται αρκετά κειμήλια, όπως το ρωσικής τέχνης επιχρυσωμένο Ευαγγέλιο, ασημένια δισκοπότηρα και ασημένιοι σταυροί, καθώς επίσης άμφια και αργυρά σκεύη, αφιερώματα του Γεωργίου Αβέρωφ.
Άγιος Χαράλαμπος
Η εκκλησία του Αγ. Χαραλάμπους βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του Μετσόβου. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική μεγάλων διαστάσεων, η οποία ανακαινίστηκε το 1834 από το Μετσοβίτη Ιωάννη Τσανάκα. Στην ανατολική πλευρά του ναού εξέχουν 3 πολυεδρικές αψίδες και στη νότια πλευρά υπάρχει νεότερο χαγιάτι. Στη δυτική πλευρά έχει προστεθεί ακαλαίσθητο νεότερο καμπαναριό.
Εσωτερικά ο ναός είναι τοιχογραφημένος, μόνο σε ορισμένα τμήματά του. Το ταβάνι του είναι ζωγραφιστό, ενώ αξιόλογα είναι τα ξυλόγλυπτα μέρη του (το τέμπλο, οι δύο άμβωνες, το κιβώριο και ο δεσποτικός θρόνος). Σήμερα ο ναός αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα λόγω των ρηγματώσεων που έχουν σημειωθεί κυρίως στην ανατολική πλευρά του.
Κοιμήσεως Θεοτόκου
Το Μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου βρίσκεται νοτιοδυτικά του Μετσόβου και συγκεκριμένα στο σημείο που διασταυρώνονται ο Μετσοβίτικος και ο Ανηλιάτικος, παραπόταμοι του Αράχθου. Η Μονή έχει φρουριακή όψη και περιβάλλεται από ψηλό τοίχο.
Το καθολικό της είναι μικρός μονόχωρος ναός, που χρονολογείται στα 1754. Ο νάρθηκας του ναού κτίστηκε το β' μισό του 19ου αιώνα από τον ηγούμενο Θεοδόσιο Μπαλτατζή. Στην ανατολική πλευρά υψώνεται το κωδωνοστάσιο, αρκετά ψηλό (περίπου 7 μ.), Που είναι το μισό λιθόκτιστο και το άλλο μισό ξύλινο, το οποίο φέρει την παλιά του καμπάνα, που έχει κατασκευαστεί στα Γιάννενα στα τέλη του 19ου αιώνα.
Το καθολικό, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, αγιογραφήθηκε στα 1754. Το εικονογραφικό πρόγραμμα διαμορφώνεται σε τρεις ζώνες (ολόσωμοι Άγιοι, στηθάρια Αγίων, σκηνές από τον Χριστολογικό κύκλο κ.α.). Ένα μέρος από το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού είναι παλαιό. Το επάνω και επιχρυσωμένο τμήμα ανήκει στον 180 αιώνα. Το κάτω όμως τμήμα του έγινε το 1978 και είναι έργο των Μετσοβιτών αδερφών Μερτζάνη. Το τέμπλο έχει εικόνες, από τις οποίες οι περισσότερες χρονολογούνται τον 18ο αιώνα. Στο μοναστήρι φυλάσσονται ασημένια δισκοπότηρα, ασημένιες λειψανοθήκες κ.α.
Η παναγιά της Γράμμουστας
Στο κέντρο της Γράμμουστας στέκει ακοίμητος φρουρός της συνείδησης της, η πέτρινη Βασιλική της Παναγίας. Μάρτυρας λαμπρός της ακμής της, με γεμισμένα τα "σπλάχνα" της από γκρεμισμένες πέτρες κομμάτια από κίονες και τα τόξα της. Γύρω - γύρω όλες οι πλευρές της είχαν μικρές πολεμίστρες στους τοίχους της οι οποίες μαρτυρούν για Τις δύσκολες μέρες, που πέρασε οι Γράμμουστα, τότε που οι κάτοικοι της ταμπουρωμένοι μέσα στην Παναγία αντιστέκονταν στους Τουρκαλβαvούς.
Δεξιά πάνω στο παμπάλαιο περίτεχνο σκαλωτό της στασίδι, στεκόταν η εικόνα της Παναγίας της ''Οδηγήτριας'', κειμήλιο της Γράμμουστας, οδηγήτρια των ψυχών και πρέσβειρα και παρηγορήτρια! Ζωγραφισμένη, κατά την παράδοση στην Βενετία, πριν από 400 Χρόνια, όπως και το πολύτιμο Ευαγγέλιο της, (Εν Ενετίησιν 1748), βρίσκονται σήμερα στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στο Άργος Ορεστικό, όπου έχει την έδρα της η Κοινότητα Γράμμου και κατοικεί η πολυπληθέστερη Γραμμουστιάνικη ομάδα. Κάθε χρόνο, οι Γραμμουστιάνοι την ανέβαζαν πάνω σε ειδικό άλογο ντυμένη σε κόκκινο βελούδο με χρυσά σιρίτια και την τοποθετούσαν στην εκκλησία της Παναγίας για όλο το καλοκαίρι και μετά με τον ίδιο τρόπο την κατέβαζαν όταν επέστρεφαν με τα κοπάδια τους για τα χειμάδια. Ανάβουμε ένα κερί στην χάρη της και προσκυνούμε ευλαβικά τη θαυματουργή εικόνα της.
ΙΩΑΚΕΙΜ Γ' ο επιλεγόμενος Μεγαλοπρεπής.
Κατάγονταν απο το Κρούσοβο απο όπου η οικογένεια του εγκαταστάθηκε στην πόλη με το επώνυμο Δερβεντζή και μετά Δημητριάδη. Το 1849 αποστέλλεται στο Βουκουρέστι όπου περατώνει τα εγκύκλια μαθήματα και το 1852 χειροτονείται διάκονος. Μεταξύ 1854-1860 υπηρετεί στη Βιέννη. Μητροπολίτης Βάρνης το 1864 σε ηλικία μόλις 30 ετών ποιμαίνει επι 10 χρόνια και μετα ανυψώνεται Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1874-1878) απο όπου εκλέγεται Οικουμενικός Πατριάρχης σε ηλικία μόλις 44 ετών.
Αναδιοργανώνει την Μεγάλη του Χριστύ Εκκλησία, ιδρύει νέες Μητροπόλεις στην Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια, επανασυστά το Πατριαρχικό Τυπογραφέιο, εκδίδει την μνημειώδη επιθεώρηση Εκκλησιαστική Αλήθεια και θεμελιώνει την Μεγάλη του Γένους Σχολή.
Αρνούμενος να δεχθεί περιστολή των πατριαρχικών προνομίων εξαναγκάζεται απο τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ σε παραίτηση το 1884, αλλά το 1901 επανεκλέγεται για δεύτερη φορά στον Οικουμενικό Θρόνο. Επανδρώνει τις εμπερίστατες Μητροπόλεις της Μακεδονίας (Καστοριάς, Πελαγονίας, Δράμας, Γρεβενών κ.α) Με φλογερούς μάχιμους Ιεράρχες και επικεφαλής του Γένους δίδει τον καλόν αγώνα της Μητέρας Εκκλησίας εναντίων των Βουλγάρων σχιματικών επιδρομέων και της ρουμάνικης προπαγάνδας στον βλαχόφωνο ελληνισμό.
Παρά ταύτα παραμένει πιστός στο αυτοκρατορικό όραμα ως κεφαλή της Οικουμενικής Ορθοδοξίας και ανθίσταται στις στείρες μικροελλαδίτικες αντιλήψεις της Ελλαδικής Εκκλησίας και στην συγκεντρωτική ελλαδίτικη πολιτική της Αθήνας. Είναι ο μοναδικός Πατριάρχης στην μακραίωνη Ιστορία του Οικουμενικού Θρόνου που εκτέλεσε τρείς φορές τον αγιασμό του Αγίου Μήρου (1879,1903,1912)
Τον Μάρτιο του 1912 αναγορεύεται επίτιμος διδάκτωρ Θεολογίας απο το Πανεπιστήμιο Αθηνών και μετά λίγους μήνες αποθνίσκει στην Κων/πολη όπου κηδεύεται στο πατριαρχικό κοιμητήριο του Βαλουκλή με πρωτοφανείς τιμές απο την Ορθοδοξία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ
Μέγας διδάσκαλος του Γένους. Κληρικός, Θεολόγος, φιλόλογος, φιλόσοφος και συγγραφέας. Κληρικός με το οφίκιο του οικονόμου στην Επισκοπή Ελλασόνος το 1806 ενισχύει την εξέγερση των βλαχόφωνων αρματολών υπο τον παπα-Θύμιο Βλαχάβα και φυλακίζεται απο τον Αλη Πασά αλλα διασώζεται και καταφεύγει στις Σέρρες και την Θεσσαλονίκη οπου διδάσκει. Με πρόσκληση του βλαχοφώνου, Μεγάλου Διδασκάλου του Γένους Κωνσταντίνου Κούμα μεταβαίνει στη Σμύρνη όπου επι δέκα έτη διδάσκει και διευθύνει το περίφημο Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης, φάρο του ελληνικού και ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Όταν οι έριδες μεταξύ των Ελλήνων κλείνουν το Γυμνάσιο, ο Εθνομάρτυς Οικουμενικός Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' τον ορίζει ο ιεροκήρυκα του Πατριαρχείου.
Το 1821, μετά τον απαγχονισμό του Παριάρχη, καταφεύγει στην Οδησσό και αργότερα εγκαθίσταται στην Αγία Πετρούπολη, όπου ανακηρύσσεται μόνιμο μέλος της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Επιστημών πασών των Ρωσιών και ανεπιστέλλον μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας του Βερολίνου. Το 1832 κατέρχεται διαδοχικά στο Βερολίνο, στη Βιέννη και στη Ρώμη τιμώμενος εξαιρετικά απο τον Βασιλέα της Πρωσίας, τον Αυτοκράτορα της Αυστροουγγαρίας και τον Πάπα. Το 1837 εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα όπου ζεί 20 χρόνια μ'εχρι τον θανατό του.
Έχει συγγράψει δεκάδες πολύτομα επιστημονικά έργα, θεολογικά, γλωσσολογικά, φιλοσοφικά κ.α. που επιρρέασαν βαθύτατα τον πνευματικό βίο και τον αυτοπροσδιορισμό του Ελληνισμού κατα την περίοδο της εθνικής παλιγγενεσίας.
ΜΑΤΘΑΙΟΣ Β'
Ως Μητροπολίτης εποίμανε επι δώδεκα έτη την Μητρόπολη Ιωαννίνων (1585-1596) και εν συνέχεια τρεις φορές τον Οικουμενικό Θρόνο το 1596, το 1598 και το 1603, οπότε απέθανε. Κατα την δεύτερη και ουσιαστική περίοδο της πατριαρχίας του μετέφερε την έδρα του Οικουμενικού θρόνου στο Φανάρι, στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου απο τον ναο του Αγίου Δημητρίου. Τέλος συνέδραμε αποφασιστικά με πατριαρχική Εξαρχία τον μέγα μεταρρυθμιστή-διαφωτιστή Κύριλλο Λούκαρι αγωνιζόμενο στην Πολωνία, όπου οι ουνίτες απεσταλμένοι του Πάπα απειλούσαν να ενώσουν την Ορθόδοξη Εκκλησία της Πολωνίας με την Ρωμαιοκαθολική.
Το 1600 αναγκάσθηκε να παραιτηθεί όταν ο επίσης βλαχόφωνος Μητροπολίτης Τρίκκης και Λαρίσης Διονύσιος Φιλόσοφος, ο επικαλούμενος "Σκυλόσοφος" απο τους εχθρούς του, εκύρηξε την πρώτη εθνική επανάσταση κατα των Οθωμανών καιμετά την αποτυχία της, υπεβλήθει σε μαρτυρικό θάνατο. Τότε, παρά τον κίνδυνο να θανατωθεί κι ο ίδιος, ο Πατριάρχης Ματθαίος περιορίστηκε να κυρήξει απλώς έκπτωτο τον αντάρτη Δεσπότη διαφυγόντα ήδη στην Ιταλία, ορίζοντας διάδοχο του τον πρωτοσύγκελο Θεωνά. Απήλθε στο γνώριμο του Άγιον 'Ορος ενδυόμενος "το μέγα σχήμα" επι τρία χρόνια οπότε εκλήθη εκ νέου στον Οικουμενικό Θρόνο αλλά λίγες μέρες μετα την άνοδό του απέθανε.
ΙΕΡΟΘΕΟΣ Α'
Διετέλεσε διαδοχικά Μητροπολίτης Ζητουνίου (Λαμίας), Παροναξίας και Νίκαιας. Ο προκάτοχος του Πατριάρχης Θεόφιλος είχε εγκαταλείψει τον θρόνο του και παρέμεινε στην γενέτειρα του Πάτμο, όταν το 1825 με απαίτησηΧεβίδη της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ, οι Πατριάρχες Κων/πόλεως και Ιεροσολύμων έπαυσαν τον Θεόφιλο και στην θέση του εξέλεξαν τον βλαχόφωνο Ιερόθεο. Άλλωστε, ο Μωχάμετ Άλυ διατηρούσε στενότατες σχέσεις με τους βλαχόφωνους Έλληνες όπως οι Μετσοβίτες Μιχαήλ και Θεόδωρος Τοσίτσας, Νικόλαος Στουρνάρης, Αναστάσιος και μετά Γεώργιος Αβέρωφ και ο Νιβεστιάνος Μίχας εφένδης Τσίρλης που ανεδείχθησαν μεγάλοι ευεργέτες.
Ο Ιερόθεος κατερχόμενος στην Αλεξάνδρεια βρήκε το Πατριαρχείο χειμαζόμενο, χρεωκοπημενο και ερημωμένο δίχως πλήρωμα ούτε ναούς. Στα επόμενα είκοσι έτη της φωτεινής πατριαρχίας του, το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας ανέκτησε την αίγλη του και το πλήρωμα του, ανοικοδόμησε νέους ναούς και σχολές, ανιστόρησε εγκαταλελημμένους, αντιμετώπισε στην Συρία την προσηλυτιστική προπαγάνδα των Ρωμαιοκαθολικών, ενίσχυσε τα ελληνικά γράμματα και ο αλεξανδρινός ελληνισμός άρχισε να λάμπει.
Χάρις στηνσυμβολή των ομογλώσσων του ο Ιερόθεος απο το Κλεινοβό αναγέννησε το ιστορικό πρεσβυγενές Πατριαρχείο της Αλεξάνδρειας και πάσης Αφρικής. Πλήρης ημερών ετελεύτησε το 1845 και ετάφη στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Νικολάου στο Κάιρο.
Μοσχόπολη
Μητροπολιτικός ναός του Αγίου Νικολάου, τέλη του 17ου αιώνα, ο Άγιος Γεώργιος φονεύει τον δράκοντα. Κάτω αριστερά διαφαίνεται στις όχθες μιας λίμνης η πριγκίπισσα Ελισάβετ ενώ άνω δεξιά στα τείχη ο πατέρας της Βασιλιάς Σέλβιος με την Βασίλισσά του και την συνοδεία του προσφέρει τα κλειδιά της πόλεως στον Άγιο ελευθερωτή εις ένδειξη πρoσχωρήσεως στον χριστιανισμό. Στα καπούλια του αλόγου ένας νεαρός σκλάβος που είχε απελευθερώσει ο Άγιος.
Η σκηνή εικονογραφεί το Συναξάρι και την παράδοση που επικρατούσε κατά τον 15ο αιώνα στην Άνω Μακεδονία. Την εικόνα, που φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο Μνημείων Πολιτισμού στην Κορυτσά, αγιογράφησε ο φημισμένος Βλάχος ζωγράφος Κωνσταντίνος ο Ιερομόναχος και δημοσίευσε το 1998 ο Κλείτος Καλαμάτας που προσέφερε τις πρωτότυπες διαφάνειες στην ανά χείρας έκδοση.
Μοσχόπολη, βασιλική του Αγιου Νικολάου.
Στην τοιχογραφία συνεχόμενοι ο Άγιος Νικόλαος ο Μυρέων και ο Άγιος Αθανάσιος ο Αλεξανδρείας, αγιογραφημένοι το 1726 απο τον Βλαχόφωνο Δαβίδ της Σελενίτσας.
Δεσποτικός Θρόνος απο τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου Μοσχόπολης.
Το περίτεχνο τέμπλο στο Ναό της Αγιας Παρασκεύης στη Μηλόβιστα.
Η τρίκλιτη Βασιλική της Αγίας, προστάτιδας των Βλαχοφώνων, ανεγερθείσα με δαπάνες των κατοίκων το 1856, είναι ένας από τους τρεις μεγαλύτερους ναούς στο σημερινό κράτος των Σκοπίων, που εγκατέλειψε στην καταστροφική φθορά του χρόνου.
Ανιστορήθηκε το 1998 με δαπάνες του Νίκου Παληγόρα, μεγαλοεπιχειρηματία εισαγωγής - εξαγωγής και επεξεργασίας μετάλλων. Σημειωτέων ότι η οικογένεια Παληγόρα, μετανάστευσε στην Μηλοβίστα από τη γειτονική Νέβεσκα - Νυμφαίο. πριν από διακόσια χρόνια.
Μοναστήρι. Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Δημητρίου
Το Ξυλόγλυπτο Τέμπλο είναι έργο Βλάχων ταλιαδώρων από τη Σαμαρίνα και το Μέτσοβο. Όλες οι εικόνες του είναι αφιερωμένες στην Ελληνική γλώσσα βεβαίως από Βλαχόφωνους Έλληνες του Μοναστηριού που ανέγειραν και εκόσμισαν το Ναό το έτος 1830.
Εδώ λειτούργησε και ως Αρχιδιάκος της Ελληνικής Μητροπόλεως ο μακαριστός μέγας Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας και ο Μητροπολίτης Πελαγονίας Ιωακείμ Φορόπουλος, πρωτεργάτης του Μακεδονικού αγώνα. Το 1999 με παρεμβάσεις δήθεν ανακαίνισης του Ναού, αφαιρέθησαν το πλακόστρωτο δάπεδο και οι βαρύτιμοι πολυέλαιοι τους οποίους είχαν αφιερώσει Βλαχόφωνοι Μοναστηριώτες της Βενετίας, της Βιέννης και της Πέστης πριν από 170χρόνια.
Ο Άγιος Νεομάρτυς Νικόλαος ο εκ Μετσόβου
Γεννήθηκε στα τέλη του 16ου αιώνα στο Μέτσοβο. Σε νεαρή ηλικία πηγαίνει στα Τρίκαλα για να εργαστεί σε Τούρκικο αρτοποιείο. Εκέι εξισλαμίζεται.
Με την επιστροφή του όμως στο Μέτσοβο παίρνει την μεγάλη απόφαση να μην ξανασυμβιβαστεί σε θέματα πίστεως. Με την ευχή του πνευματικού του πηγαίνει για άλλη μια φορά στα Τρίκαλα, για να δλωσει όμως τώρα "την μαρτυρίαν Ιησού Χριστού" (Αποκ. Α',2)
Εκέι συλλαμβάνεται απο τους Τούρκους και δικάζεται με βασική κατηγορία την αλλαξοπιστία. Στις απειλές των Τούρκων απαντάει: "Χριστιανός εγεννήθην, χριστιανός είμαι και χριστιανός θέλω να αποθάνω". Το Τούρκικο δικαστήριο παίρνει την τελική του απόφαση να τον ρίξουν στη φωτιά. Στις 17 Μαΐου 1617 ο Νικόλαος καίγεται πάνω στη φωτιά, στην κεντρική αγορά των Τρικάλων.
Η κάρα του, που σώθηκε με θαυμαστό τρόπο, παραδόθηκε στην Ιερά Μονή Βαρλαάμ Μετεώρων, όπου φυλάγεται μέχρι σήμερα, ευωδιάζουσα και θαυματουργούσα.
ΠΗΓΕΣ
1. Νικόλαος Μέρτζος "Αρμάνοι οι Βλάχοι"
2. Ελληνικό Πανόραμα, τεύχος 4ο, Δεκέμβριος 1996
Α. Εκκλησίες και Μοναστήρια του Λιβαδιού (Ν.Καραΐσκου)
Β. Η ιδιαιτερότητα των Τέμπλων των εκκλησιών του Λιβαδίου (Κ.Μακρή)
3. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ-ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ. Ήπειρος-Μέτσοβο
4. Ίδρυμα Ευαγγέλου Αβέρωφ-Τοσίτσα Φωτ.Αρχείο
5. Σύλλογος Απανταχού Πισεδεριτών Θεσσ/νίκης. Ημερολόγιο 2001.
6. Σύλλογος Περιβολιωτών Μαγνησίας. Φωτ.Αρχείο
7. Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου για την Κλεισούρα.
Η Μονή Παναγιάς και η συμβολή της στην διατήρηση της Ελληνορθόδοξης Παράδοσης στη Μακεδονία. Γλύκα Μιχ. Χατζούλη.
8. Σύλλογος Γραμμουστιάνων "Η Γράμμουστα" Άργους Ορεστικού. Φωτ.Αρχείο.
Το Διοικητικό Συμβούλιο της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πολιτιστικων Συλλόγων Βλάχων
Πρόεδρος: Δήμας Ιωάννης
Γεν. Γραμματέας: Αδαμ Κωνσταντίνος
Α' Αντιπρόεδρος: Κοκκώνης Ιωάννης
Β' Αντιπρόεδρος: Χασιώτης Ηρακλής
Ειδικός Γραμματέας: Φάφαλης Βασίλειος
Ταμίας: Σαμαρίνας Στέργιος
Μέλη:
Βέρος Ιωάννης
Βλάικος Βασίλειος
Γαργαλέτσος Απόστολος
Σαράντης Βασίλειος
Τσούτσας Αστέριος
Ευχαριστίες οφείλουμε για την πολυτιμη βοήθεια του στον Επικ.Καθηγητή Θεολογίας του Α.Π.Θ Κ.Μιχάλη Τρίτο και στον κύριο Γιώργο Μπεροπούλη για την βοήθεια του στην ηλεκτρονική καταγραφή των φωτογραφιών του Ημερολογίου. Η επιμέλεια του Ημερολογίου ήταν του Κωνσταντίνου Αδάμ, Γενικού Γραμματέα της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων.
