Ιστορίες - γεγονότα

Προλεγόμενα
*Το παρόν δεύτερο σημείωμα αποτελεί ουσιωδώς βελτιωμένη εκδοχή της περιγραφής της θρυλικής μάχης της Βήσσανης της οποίας η αρχική μορφή δημοσιοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2014 με την πολύτιμη συνδρομή του ιστορικού ερευνητή Αγαθοκλή Παναγούλια που πρώτος την ανήρτησε στον ιστότοπό του. Ο εμπλουτισμός αλλά και διόρθωση του αρχικού κειμένου κατέστη δυνατός με την άντληση συμπληρωματικών στοιχείων όπου ουσιώδης υπήρξε η συμβολή του ακούραστου περιπατητή των βουνών της Ηπείρου και επίμονου ερευνητή των στρατιωτικών αρχείων Απόστολου Μπρέντα από την Άρτα.
Το σκελετό του αφηγήματος αποτελεί το αρχείο που είχε συγκεντρώσει με προσπάθεια πολλών ετών ο πατέρας μου Μιχαήλ Βασιλείου Μέντζος με την προοπτική συγγραφής λευκώματος πεσόντων στη μάχη της Βήσσανης και σε άλλες συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή του Πωγωνίου.
Όπως αναφέρθηκε και στα προλεγόμενα του αρχικού σημειώματος δεν υπάρχουν στοιχεία προερχόμενα από υπηρετήσαντες στη διλοχία του ανεξάρτητου Τάγματος Πωγωνίου (Δελβινακίου) που είχε επωμιστεί το κύριο βάρος των επιχειρήσεων και θα επέτρεπαν περισσότερο ολοκληρωμένη αντίληψη των ηρωικών γεγονότων. Οι μοναδικές πηγές για την περιγραφή των επιχειρήσεων που εξιστορούνται από αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων είναι οι πολεμικές αναφορές του επικεφαλής του συνεργαζόμενου 1/40 Τάγματος Ευζώνων Άρτας Αλέξανδρου Χρυσοχόου και του διοικητή του προσκολληθέντος στο 1/40 Τάγμα 6^ου Λόχου του 15^ου Συντάγματος Πεζικού Δημητρίου Καραχάλιου, καθώς και ιδιόχειρες σημειώσεις του διμοιρίτη του ίδιου λόχου Αλέξανδρου Σίτα.

Αθήνα, Ιανουάριος 2015
Γεώργιος Μ. Μέντζος

Τα προηγηθέντα της μάχης της Βήσσανης
Η νικηφόρα μάχη της Βήσσανης εντάσσεται στις επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού για επανάκτηση των εδαφών της παραμεθορίου που είχαν καταληφθεί από τα ιταλικά στρατεύματα τις πρώτες ημέρες του πολέμου οπότε τα τμήματα προκαλύψεως της VIII Μεραρχίας εκτελούσαν υποχωρητικό ελιγμό παρασύροντας τον αντίπαλο μέχρι τη γραμμή Καλπάκι-Καλαμάς.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Την ηρεμία των πρώτων πρωινών ωρών της Δευτέρας 28^ης Οκτωβρίου διέκοψε στις 4:00 το ηχηρό κουδούνισμα του τηλεφώνου του αξιωματικού υπηρεσίας Ανθυπασπιστή Βασιλείου Ευφραιμίδη (τραυματίστηκε στη μάχη της Βήσσανης) του 3^ου Λόχου προκαλύψεως του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου. Τηλεφωνούσε ο Διοικητής του Υποτομέα Δελβινακίου Αντισυνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής που γνωστοποιούσε την είδηση για την επίδοση του ιταλικού τελεσιγράφου του Μουσολίνι και ότι την 6:00 πρωινή θα άρχιζε η επίθεση των Ιταλών. Ευθύς αμέσως ειδοποιήθηκε και το φυλάκιο «Ταμπούρι» που ήταν το πρώτο τμήμα κρούσης του Λόχου με οκτώ άνδρες με επικεφαλής τον Λοχία Μιχαήλ Μέντζο από τη Βήσσανη. Ως σήμα προειδοποιήσεως ορίστηκε η ρίψη δύο πυροβολισμών τυφεκίου όταν οι Ιταλοί θα διέρχονταν τις πυραμίδες. Τούτο έγινε περί ώρα 5:55 με τους Ιταλούς να φωνάζουν «Μεσημέρι στα Γιάννενα, μεσάνυχτα στην Αθήνα» (Mezzogiorno Giannina, mezzanote Atene) ενώ οι Αλβανοί σύμμαχοί τους εξέβαλαν άναρθρες κραυγές προς εκφοβισμό των Ελλήνων. Πέντε λεπτά νωρίτερα είχαν ακουστεί οι κρότοι από την ανατίναξη της γέφυρας της Κακαβιάς [1] .

Έτσι άρχισε ο πόλεμος και τις επόμενες τρεις ημέρες, δηλαδή μέχρι τις 30 Οκτωβρίου τα τμήματα προκαλύψεως αντιμετώπιζαν τους εισβολείς με απαράμιλλο ηρωισμό συμπτυσσόμενα προς την αμυντική τοποθεσία Καλπάκι-Καλαμάς σύμφωνα με το σχέδιο που είχε εκπονήσει ο διοικητής της VIII μεραρχίας Υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος (1886-1962). Το Γενικό Επιτελείο είχε καθορίσει εκ νέου την αποστολή της μεραρχίας, δηλαδή περαιτέρω υποχώρηση μέχρι την κάλυψη του Ζυγού Μετσόβου και της διόδου προς Αιτωλοακαρνανία. Το σχέδιο του Γενικού Επιτελείου ήταν ανεδαφικό αφού θα καθιστούσε αδύνατο ένα μείζονα ελιγμό για κύκλωση του αντιπάλου που θα είχε ήδη εισχωρήσει βαθειά στο ελληνικό έδαφος αφού κάτι τέτοιο προϋπέθετε ελληνικές δυνάμεις πολύ μεγαλύτερες από τις διατιθέμενες. Εξάλλου το σχέδιο αυτό αντέφασκε προς την ηττοπαθή αντίληψη του Aρχιστρατήγου Αλέξανδρου Παπάγου (1883-1955) για εμπλοκή με τον εχθρό απλώς για την τιμή των όπλων. Όμως, κατά τη γνώμη του Κατσιμήτρου οι ΄Ελληνες στρατιώτες κυρίως των παραμεθορίων περιοχών θα πολεμούσαν δυσκολότερα αφού θα είχαν εγκαταλείψει τους βωμούς και εστίες τους υποχωρούντες ενδεχομένως και άτακτα προκειμένου να πολεμησουν νοτιότερα. Για το λόγο αυτό ο μέραρχος εφήρμοσε το δικό του σχέδιο για άμυνα μέχρι εσχάτων στη γραμμή Καλπάκι-Καλαμάς και στη συνέχεια αντεπίθεση και καταδίωξη των ιταλών εντός του αλβανικού εδάφους. Παρά την ανεπάρκεια των κονδυλίων είχε κατορθώσει με τη βοήθεια των κατοίκων με ουσιαστική συμβολή των γυναικών να κατασκευάσει αξιόλογα οχυρωματικά έργα που εκπλήρωσαν το σκοπό τους.

Από την πλευρά τους οι Ιταλοί θα εφάρμοζαν το σχέδιο του αρχιστρατήγου Σεβαστιάνο Βισκόντι Πράσκα [2] (1883-1961) που προέβλεπε αφενός διάσπαση της αμυντικής διάταξης στη στενωπό Καλπακίου και αφετέρου υπερκερωτικό ελιγμό σε σχήμα λαβίδας με δυτικό σκέλος Κονίσπολη-Φιλιάτες-Παραμυθιά-Γλύκη-Φιλιππιάδα και ανατολικό σκέλος Λιασκοβίκι-Στράτσανη-Κεράσοβο-Βωβούσα-Μέτσοβο. Ο Ιταλός αρχιστράτηγος είχε παρασύρει τον Μουσολίνι στην αντίληψη ότι η εισβολή στην Ελλάδα θα συναντούσε μόνο συμβολική αντίσταση και βέβαια το πλήρωσε με την απαξιωτική αποπομπή του στις 9 Νοεμβρίου για να αντικατασταθεί από τον Ουμπάλντο Σοντού (1883-1949) που και αυτός δεν διατήρησε τη θέση του για περισσότερες από τέσσερεις εβδομάδες.

Στις 2 Νοεμβρίου τα ιταλικά στρατεύματα μετά καταιγισμό πυροβολικού και αεροπορική συνεργασία άσκησαν πίεση στον υποτομέα Σουδενών και Καλπακίου και το απόγευμα κατάφεραν να καταλάβουν το σημαντικό ύψωμα Γκραμπάλα (υψόμετρο 1201 μέτρα). Ωστόσο, την επόμενη ημέρα με σφοδρή αντεπίθεση του 15^ου Συντάγματος υπό τον ταγματάρχη Κωνσταντίνο Πανταζή έγινε ανακατάληψη του υψώματος. Την ίδια ημέρα οι ιταλοί επαναλαμβάνουν την πίεση στο υποτομέα αλλά οι επιθέσεις τους αποκρούονται. Ειδικότερα στις 3 το απόγευμα τάγμα Βερσαλλιέρων με γύρω στα 65 άρματα μάχης επιτίθεται στο ύψωμα Καλπακίου που υπεράσπιζε το 1^ο τάγμα του 40^ου Συντάγματος Ευζώνων με έδρα την Άρτα και επικεφαλής τον Tαγματάρχη Αλέξανδρο Χρυσοχόου. Μετά την αποτυχία τους τα επιστρέφοντα άρματα δέχονται ομοβροντίες από επτά πυροβολαρχίες εγκατεστημένες στη Γκρίμπιανη με διοικητή τον Tαγματάρχη Πυροβολικού Δημήτριο Κωστάκη [3] γνωστό για την ευστοχία του.

Στις 7 Νοεμβρίου οι Ιταλοί εξαπέλυσαν και νέα επίθεση κατά του υποτομέα Σουδενών και κατέλαβαν τη Γκραμπάλα που ωστόσο ανακαταλήφθηκε με κεραυνοβόλο αντεπίθεση των Ελλήνων. Στις 8 Νοεμβρίου η κατάσταση είχε σταθεροποιηθεί και ο Χ. Κατσιμήτρος διέταξε την διενέργεια αντεπιθέσεων ευρείας κλίμακας που θα άρχιζαν στις 14 του ίδιου μήνα και θα μετέτρεπαν τον αγώνα από αμυντικό σε επιθετικό για την εκδίωξη των εισβολέων πέραν των συνόρων αλλά και την καταδίωξη τους εντός του αλβανικού εδάφους. Ειδικότερα η μεραρχία ακολούθησε στο σύστημα της προσβολής των πλευρών και νότων του εχθρού μέσω ελιγμών από ελαφρά οπλισμένα και επομένως ευκίνητα τμήματα. Μια από τις κατευθύνσεις ήταν αυτή του άξονα Δολιανά-Κουτσόκρανο που προϋπέθετε την εκκαθάριση της περιοχής Βήσσανης-Ρονίτσας-Δελβινακίου. Η Ρονίτσα είναι ύψωμα νοτιοδυτικά της Βήσσανης (βλ. χάρτη). Η Βήσσανη είχε καταληφθεί από ύλη ιππικού με επικεφαλής τον Συνταγματάρχη Πράσκα, (συνονόματο του Ιταλού Αρχιστρατήγου) που στη συνέχεια εφονεύθη στη Μάχη του Καλπακίου.

Σύνθεση δυνάμεων που έλαβαν μέρος στη μάχη της Βήσσανης
Διοικητής της διλοχίας του Ανεξάρτητου Τάγματος προκαλύψεως Δελβινακίου ήταν ο ταγματάρχης Τζανής Αλιβιζάτος. Ο 3^ος λόχος είχε επικεφαλής τον Λοχαγό Χρήστο Παπακώστα [4] και διέθετε διμοιρία πολυβόλων στο Σταυροσκιάδι και φυλάκια στους Δρυμάδες και Μακρύκαμπο. Διοικητής του 2^ου λόχου ήταν ο λοχαγός Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος και διέθετε διμοιρία πολυβόλων στους Ποντικάτες και φυλάκια στο Ορεινό, Σκίπη, Παναγιά, Κακαβιά και Κατούνα. Για άγνωστους λόγους ο 1^ος λόχος με επικεφαλής τον υπολοχαγό Κωνσταντίνο Παπαδήμα με διμοιρία πολύβόλων στην Καστάνιανη και φυλάκια από την Αγία Μαρίνα μέχρι τη Βάλτιστα (ανατολικά της Μουργκάνας) δεν ενεπλάκη στη μάχη της Βήσσανης.

Στη μάχη της Βησσάνης έλαβαν μέρος εκτός από την προαναφερόμενη διλοχία δυνάμεως περίπου 270 ανδρών, οι ακόλουθες συνεργαζόμενες μονάδες:

Α) Μέρος της δυνάμεως του 1/40 Τάγματος Ευζώνων με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Αλέξανδρο Χρυσοχόου [5] και συγκεκριμένα η ομάδα διοίκησης του τάγματος, τα μεταγωγικά, δύο διμοιρίες πολυβόλων, ο 2^ος Λόχος δυνάμεως 150 μαχητών με επικεφαλής τον Υπολοχαγό Ματθαίο Καραμπούλα και ο 3^ου Λόχος δυνάμεως περίπου 150 ανδρών υπό τον Λοχαγό Λέανδρο Δασκαλόπουλο. Ωστόσο κατά την εξέλιξη της μάχης ουλαμός του εν λόγω λόχου δυνάμεως 50-60 ανδρών ενίσχυε τον προσκολληθέντα 6^ο Λόχο του 15^ου Συντάγματος Πεζικού όπως αναφέρεται στη συνέχεια. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο 1^ος Λόχος του 1/40 Τάγματος με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Κυριάκο Μαλεύρη είχε αποσπαστεί από τις 18 Νοεμβρίου από την VIII στη ΙΙ Μεραρχία και δεν έλαβε μέρος στη μάχη της Βήσσανης [6] .

Β) Ο προσκολληθείς στο 1/40 Τάγμα και διαδραματίσας κρίσιμο ρόλο 6^ος Λόχος του 15^ου Συντάγματος Πεζικού με έδρα τα Γιάννενα και επικεφαλής τον Λοχαγό Δημήτριο Καραχάλιο [7] δυνάμεως περίπου 150 ανδρών. Ο Λόχος αυτός παραχωρήθηκε, όπως προαναφέρθηκε, για αντιστάθμιση της απόσπασης του 1^ου Λόχου του 1/40 Τάγματος στη ΙΙ Μεραρχία.

Κατά συνέπεια η συνολική δύναμη του σχηματισμού ανερχόταν περίπου σε 700 μαχητές [8] . Στο τέλος του παρόντος σημειώματος παρατίθεται κατάλογος με το όνομα, το βαθμό και τον τόπο προέλευσης όλων των μαχητών της Διλοχίας του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου.

Με εξαίρεση τους φονευθέντες, για τα ονόματα και τους τόπους προέλευσης των ανδρών του 2^ου και 3^ου Λόχου του 1/40 Τάγματος Ευζώνων και του 6^ου λόχου του 15^ου Συντάγματος δεν υπάρχουν πλήρη στοιχεία.

Η ιταλική δύναμη πρέπει να ήταν αναλόγου μεγέθους αφού φαίνεται ότι ο εχθρός δεν είχε λάβει απόφαση παραμονής στα καταληφθέντα υψώματα αλλά μάλλον να επιδοθεί σε επιβραδυντικό ελιγμό φθοράς των αντεπιτιθεμένων ελληνικών δυνάμεων.

Οι επιχειρήσεις της Μάχης Βησσάνης
Η Βήσσανη και τα γύρω υψώματα είχαν καταληφθεί από ιταλικά στρατεύματα δυνάμεως Τάγματος κατά της πρώτες ημέρες υποχωρητικών ελιγμών των ελληνικών τμημάτων προκαλύψεως που διήρκεσαν από τις 28 Οκτωβρίου μέχρι τις 13 Νοεμβρίου 1940 δεδομένου ότι την επόμενη μέρα άρχισε η νικηφόρα αντεπίθεση των ελληνικών δυνάμεων. Τα ιταλικά τμήματα ανήκαν στην 23^η Ορεινή Μεραρχία Πεζικού «Φερράρα» με επικεφαλής τον Στρατηγό Λυκούργο Ζανίνι και επίστρατους κυρίως από το Μπάρι και τη γειτονική περιοχή του οροπεδίου Murge. Η Μεραρχία είχε δύναμη 16.000 ανδρών από τους οποίους 3.500 αλβανοί και είχε υπαχθεί σε ευρύτερο στρατιωτικό σχηματισμό που για προπαγανδιστικούς λόγους είχε ονομαστεί Σώμα Στρατού Τσαμουριάς. Στο σχολείο, το παρθεναγωγείο και τη στέρνα δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου της Βήσσανης οι Ιταλοί είχαν εγκαταστήσει μονάδες ορεινού πυροβολικού και πολυβόλων για τον έλεγχο της ευρύτερης περιοχής.

Στις 19 Νοεμβρίου και περί ώρα 2:00 πρωινή η διλοχία του ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου, ο 3^ος Λόχος του 1/40 Τάγματος και ο 6 ^ος λόχος του 15^ου Συντάγματος Πεζικού διατάχθηκαν από τον Αντισυνταγματάρχη Μαρδοχαίο Φριζή [9] που είχε την ευθύνη όλων τμημάτων πεζικού και πυροβολικού της περιοχής Δελβινακίου να διέλθουν τον ποταμό Γορμό [10] και να ανακαταλάβουν τη Βήσσανη και τα γύρω υψώματα. Στο πλαίσιο αυτής της διαταγής αποφασίστηκε η διέλευση του ποταμού από ανατολικά προς δυτικά. Ο 2 ^ος Λόχος του 1/40 Τάγματος ασχολήθηκε αποκλειστικά με την κατάληψη του χωριού Λίμνη και συνέχισε την πορεία του μέχρι το χωριό Φαράγγι χωρίς να εκτραπεί προς βορρά για την ανακατάληψη των υψωμάτων της Βήσσανης.

Έτσι ο 6^ος Λόχος του 15^ου Συντάγματος με προπορευόμενες την 1^η και 2^η διμοιρία υπό τους Ανθυπολοχαγούς Αλέξανδρο Σίτα και Ελευθέριο Οικονόμου και ακολουθούσες την 3^η και 4^η διμοιρία, καθώς και διμοιρία πολυβόλων διήλθε με το πρώτο φως της ημέρας τον ποταμό σε σημείο όπου το βάθος δεν υπερέβαινε το ένα μέτρο. Παρά τις ριπές πολυβόλων και άλλων όπλων ο 6^ος Λόχος κατέλαβε υψώματα δεσπόζοντα της δυτικής όχθης του ποταμού μπροστά από τη Βήσσανη και όχι μόνο δεν υπέστη καμία απώλεια αλλά συνέλαβε και ομάδα 15 Ιταλών που απεστάλησαν προς κράτηση στο Σταθμό Διοίκησης του Λόχου προκειμένου να προωθηθούν στο Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνθηκε η διάβαση και της υπόλοιπης δύναμης του 1/40 Τάγματος Ευζώνων.

Ταυτόχρονα στο δεξιό του 6^ου Λόχου εκδηλώθηκε επίθεση από τη διλοχία του Ανεξαρτήτου Τάγματος Δελβινακίου με επικεφαλής τον Ταγματάρχη Τζανή Αλιβιζάτο. Η κατάληψη δεν αποτέλεσε ευχερή επιχείρηση αφού στο ύψωμα Ψηλή Ράχη και στο χωριό υπήρχαν ιταλικές δυνάμεις. Πράγματι κατά δύο προσπάθειες διάβασης το Τάγμα είχε απώλειες τέσσερις νεκρούς και περί τους 20 τραυματίες. Ωστόσο η Διοίκηση Πεζικού της VIII Μεραρχίας αρνήθηκε να επιτρέψει στο υπόλοιπο του Τάγματος να διέλθει από άλλη διάβαση καλυμμένη από βλάστηση και ως εκ τούτου μη προσβαλλόμενη ευχερώς από τον εχθρό [11] . Κατόπιν τούτου μέρος του τάγματος είχε καθηλωθεί ανατολικά του ποταμού ενώ το τμήμα που είχε διέλθει παρέμενε στις θέσεις του σφυροκοπούμενο από πυρά πυροβολικού, όλμων και αυτομάτων οπλών των ιταλικών δυνάμεων που βρίσκονταν στο ύψωμα Ψηλή Ράχη.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο 6^ος Λόχος αντί να διέλθει τον ποταμό στο σημείο για το οποίο είχε διαταχθεί, παρεξέκλινε λόγω εσφαλμένου προσανατολισμού του οπλίτη από τη Βήσσανη που είχε ζητήσει από το Τάγμα Δελβινακίου ως οδηγό και τούτο εξαιτίας του σκότους.

Η απόκλιση αυτή προκάλεσε αραίωση των ελληνικών δυνάμεων και δυσχέρανε την ανακατάληψη της Βήσσανης. Συγκεκριμένα η διέλευση έγινε δύο χιλιόμετρα βορειότερα και όταν τούτο έγινε αντιληπτό ο 6^ος λόχος έκανε λοξή στροφή αριστερά προς την κατεύθυνση του υψώματος Κουγιούνενα οπότε όμως δέχθηκε πλευρικά πυρά αντεπίθεσης από εχθρική δύναμη ενός Τάγματος. Την 8:30 πρωινή ώρα ο λόχος κατέλαβε το εν λόγω ύψωμα που βρίσκεται βόρειο-ανατολικά της Βήσσανης όπου ακολούθησε συμπλοκή με δύναμη του εχθρού αποτελούμενη από δύο λόχους που εκδιώχθηκαν από την τοποθεσία αυτή. Έτσι διευκολύνθηκε η διάβαση του ποταμού από τις υπόλοιπες δυνάμεις του ανεξαρτήτου Τάγματος που κατέλαβε και άλλα υψώματα βορειότερα αυτού που βρίσκεται κοντά στο εξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου.

Οι απώλειες του 6^ου Λόχου ήταν μόνο ένας ελαφρά τραυματισμένος και τούτο οφείλεται μάλλον στην ταχύτητα της πορείας και τον αιφνιδιασμό του εχθρού που κατά τη φάση αυτή είχε 20 νεκρούς από τους οποίους δύο αξιωματικοί και 30 αιχμάλωτοι που παραδόθηκαν προς φύλαξη στο Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου.

Στη συνέχεια ο Λόχος απέκρουσε βέβαια την αντεπίθεση των Ιταλών αλλά καθηλώθηκε στη θέση αφού υφίστατο αρκετές απώλειες δεδομένου ότι τραυματίστηκε ο διοικητής του Δ. Καραχάλιος, δύο αξιωματικοί διμοιρίτες και 40 οπλίτες από τους οποίους τέσσερις θανάσιμα. Δύναμη 40 ανδρών συνόδευσε τους τραυματίες προς νοσηλεία. Ωστόσο, το αίτημα του 6^ου Λόχου προς το ανεξάρτητο Τάγμα που εκείνη τη στιγμή δεν υφίστατο πίεση, για ενίσχυση των νώτων του δεν φαίνεται να βρήκε ανταπόκριση αλλά μόνο παρότρυνση για παραμονή στα καταληφθέντα υψώματα. Και ναι μεν οι εχθρικές επιθέσεις αποκρούονταν αλλά οι απώλειες του λόχου αυξάνονταν και τα πυρομαχικά εξαντλούνταν χωρίς και πάλι ανταπόκριση από το ανεξάρτητο Τάγμα με συνέπεια ο διοικητής του Λόχου να συστήσει οικονομία και εκδίωξη του εχθρού με τη φωνή «εφ’ όπλου λόγχη – Αέρα».

Η θέση εξακολούθησε να κατέχεται μέχρι το απόγευμα και σ’ αυτό συνέτεινε η παραμονή στο πεδίο της μάχης του τραυματισμένου Λοχαγού Δ. Καραχάλιου που δήλωσε στους στρατιώτες του ότι δεν εννοεί να εγκαταλείψει το ύψωμα λέγοντας επί λέξει «εγώ θα μείνω εδώ και αν θέλετε να αφήσετε τον λοχαγό σας να τον συλλάβουν αιχμάλωτο φύγετε». Η απάντηση των στρατιωτών ήταν με μια κραυγή «Όχι δεν θα τον εγκαταλείψουμε, εδώ θα πεθάνουμε όλοι» και πυροβολούσαν όρθιοι [12] .

Όταν τελικά ο διοικητής του Ανεξαρτήτου Τάγματος Δελβινακίου ήλθε αυτοπροσώπως στο ύψωμα συνειδητοποίησε τη δυσχερή θέση στην οποία είχε περιέλθει ο 6^ος Λόχος και διέταξε την ενίσχυσή του με πυρομαχικά που απέμειναν από τη μάχη της ημέρας και δύο οπλοπολυβόλα, οπλοβομβίδες, χειροβομβίδες κλπ. Επίσης διέταξε τον διοικητή του 3^ου Λόχου του 1/40 Τάγματος Ευζώνων Λοχαγό Λέανδρο Δασκαλόπουλο προκειμένου με ένα ουλαμό του Λόχου του να διαβεί τον ποταμό και να προστρέξει προς ενίσχυση του 6^ου Λόχου στο δεξιό του οποίου ο ουλαμός πράγματι έφθασε γύρω στα μεσάνυχτα και έτσι κατέστη δυνατή η απόκρουση της επίθεση ιταλικού τάγματος που είχε εκδηλωθεί την 4^η πρωινή ώρα. Έτσι ο 6^ος Λόχος όχι μόνο απέφυγε να συμπτυχθεί λόγω των απωλειών από τις συχνές επιθέσεις των Ιταλών αλλά και να συγκρατηθεί στις θέσεις του επιφέροντας σοβαρές απώλειες στον εχθρό.

Τελικά παρά την άρνηση της Μεραρχίας και προκειμένου να ανακουφιστεί η δύναμη που είχε ήδη διέλθει τον Γορμό, έγινε διάβαση και της υπόλοιπης δύναμης από το μη χαρτογραφημένο σημείο με ευθύνη του διοικητή του 1/40 Τάγματος Ευζώνων και περί την 1:00 πρωινή ώρα της 20^ης Νοεμβρίου άρχισε η κατάληψη των υψωμάτων νότια της Βήσσανης.

Οι συγκρούσεις αυτής της δεύτερης αυτής ημέρας της μάχης της Βήσσανης προκάλεσαν αυξημένες ελληνικές απώλειες. Για το λόγο αυτό εκδόθηκε διαταγή για την ταφή των νεκρών ελλήνων και ιταλών. Στη συνέχεια μετά από διαταγή του Αποσπάσματος έγινε συνένωση της εναπομείνασας δύναμης του 6^ου Λόχου με το ΙΙ Τάγμα του 15^ου Συντάγματος επικεφαλής του οποίου ήταν ο Ταγματάρχης Μάρκος Καραμαλέγκος και με τη βοήθεια του οποίου συμπληρώθηκαν ορισμένες ελλείψεις σε υλικά, τρόφιμα και πυρομαχικά. Παράλληλα ο 6^ος Λόχος διατάχτηκε να καλύψει το δεξιό πλευρό του Ανεξαρτήτου Τάγματος Δελβινακίου και του 3^ου Λόχου του 1/40 Τάγματος Ευζώνων που διοικούσε ο Λ. Δασκαλόπουλος [13] . Στις 2 μετά το μεσημέρι εφονεύθη ο διοικητής του Ανεξαρτήτου Τάγματος Δελβινακίου κοντά στο εξωκλήσι Άγιοι Απόστολοι της Βήσσανης τη στιγμή που ακάλυπτος παρακολουθούσε με διόπτρες τις κινήσεις των ιταλικών δυνάμεων. Τη διοίκηση του Tάγματος ανέλαβε προσωρινά παρά τον τραυματισμό του ο επικεφαλής του 3^ου Λόχου Λοχαγός Χρήστος Παπακώστας.

Με τη συνεργασία του ουλαμού του 3^ου Λόχου Ευζώνων συνεχίστηκε η επίθεση και καταλήφθηκε η Βήσσανη και Λίμνη και τα γύρω υψώματα ενώ το Τάγμα κατέλαβε τα υψώματα Κουγιούνενα, Προφήτης Ηλίας και την περιοχή νότια της Βήσσανης. Συνελήφθησαν πολλοί αιχμάλωτοι και κυριεύθηκε άφθονο πολεμικό υλικό. Οι εναπομείναντες Ιταλοί για να αποφύγουν περικύκλωση και επωφελούμενοι από το εν τω μεταξύ επελθόν σκότος κατέφυγαν στους Ποντικάτες αφήνοντας πίσω τους τμήματα θυσίας. Επίσης καθ’ όλη τη διάρκεια της νύχτας το πυροβολικό τους έβαλε κατά τακτά χρονικά διαστήματα προς κάλυψη της υποχώρησης των φίλιων δυνάμεων και έτσι έλαβε τέλος η θρυλική μάχη Βησσάνης.

Ο ουλαμός υπό τον Λ. Δασκαλόπουλο κατέλαβε και τα αντερείσματα βόρεια του χωριού Λίμνη, καθώς και το χωριό όπου συνέλαβε περισσότερους από 100 Ιταλούς αιχμαλώτους.

Απώλειες μάχης
Στους νεκρούς της μάχης της Βήσσανης εξέχουσα θέση κατέχει ο επικεφαλής Ταγματάρχης Τζαννής Αλιβιζάτος που είχε γεννηθεί στα Δαμολιανάτα της Κεφαλλονιάς το 1899 και από μικρή ηλικία είχε την επιθυμία να καταταγεί στο στράτευμα. Έτσι μετά τις γυμνασιακές σπουδές του εισήλθε στο Πολυτεχνείο, το οποίο εγκατέλειψε για να καταταγεί ως εθελοντής στο Στρατό της Εθνικής Άμυνας το 1917. Μετά από εξάμηνο ονομάστηκε έφεδρος ανθυπολοχαγός και τραυματίστηκε στη μάχη του Σκρα με διαμπερές τραύμα δεξιού μηρού από θραύσμα οβίδας. Προτού αναρρώσει πλήρως επανήλθε στο Λόχο του και τοποθετήθηκε στο τμήμα στρατού κατοχής Κωνσταντινουπόλεως. Στη συνέχεια ως Υπολοχαγός τοποθετήθηκε στη Μεραρχία Αρχιπελάγους και πολέμησε σχεδόν σε όλες τις μάχες της Μικράς Ασίας όπου τραυματίστηκε τρεις φορές. Το 1924 προήχθη σε λοχαγό και μονιμοποιήθηκε. Φοίτησε στη Σχολή Εφαρμογής Πεζικού και κατόπιν στην Ακαδημία Πολέμου. Τον Αύγουστο του 1940 τοποθετήθηκε από το επιτελείο του Α΄ Σώματος Στρατού όπου είχε υπηρετήσει επί σειρά ετών ως επικεφαλής του Ανεξάρτητου Τάγματος Δελβινακίου υπαγόμενου στην VIII Μεραρχία. Έλαβε μέρος στη μάχη Καλπακίου και του υψώματος Προφήτης Ηλίας Δολιανών. Εφονεύθη στο εξωκλήσι Άγιοι Απόστολοι γύρω στις 2:00 το μεσημέρι στις 20 Νοεμβρίου τη στιγμή που παρακολουθούσε με διόπτρα Zeiss Ikon τις κινήσεις των ιταλικών δυνάμεων στο ύψωμα απέναντι από το εξωκλήσι Αγίου Κοσμά δεχθείς σφαίρα από ριπή πολυβόλου στον αριστερό οφθαλμό που διήλθε πρώτα από τον αριστερό αντικειμενικό φακό της διόπτρας από παρακείμενη ακατοίκητη οικία όπου ενέδρευαν τρεις Ιταλοί στρατιώτες. Ενταφιάστηκε στο χωριό Δολιανά. 

Ο 2^ος Λόχος είχε δέκα νεκρούς από τους οποίους ο διμοιρίτης ανθυπολοχαγός Κωνσταντίνος Παπαγεώργης της τάξης 1940 της Σχολής Ευελπίδων από τα Γαϊτανάκια Ζακύνθου που έπεσε στο ύψωμα του Αγίου Αθανασίου στις 19 Νοεμβρίου. Στο ύψωμα Άγιος Σπυρίδων έπεσε στις 20 Νοεμβρίου ο μόνιμος επιλοχίας Θεμιστοκλής Βαβουράκης από το χωριό Βισταγή Ρεθύμνου.

Επίσης εφονεύθησαν, προερχόμενοι από άλλα χωριά του Πωγωνίου και διάφορες περιοχές της χώρας, οι μαχητές Σπυρίδων Δάκας από Αγία Μαρίνα, τραυματιστείς θανάσιμα στη θέση Μαντριά του υψώματος ΄Αγιος Αθανάσιος, Νικόλαος Χαρίσης από Σιταριά, τραυματισθείς θανάσιμα στο ύψωμα Άγιος Κοσμάς και αποβιώσας στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων στις 25 Νοεμβρίου, Χρήστος Καρράς από Στρατινίστα, στα υψώματα Βήσσανης, Γεώργιος Παπαγιάννης από Λάβδανη, στο άλσος της Μονής ‘Αβελ, Ευάγγελος Λάππας από Μουκοβίνα Λάκκας Σουλίου, στο ύψωμα Αγίου Κοσμά, Πέτρος Κεφαλάς από Πετροβούνι Δωδώνης, στα υψώματα Βήσσανης, Βασίλειος Ράμμος από Καστάνιανη, στο ύψωμα Άγιος Σπυρίδων και Δημήτριος Παπαγρηγορίου από Καστρί Ηγουμενίτσας, στα υψώματα Βήσσανης.

Ο 3^ος Λόχος είχε εννέα νεκρούς μεταξύ των οποίων ο Βησσανιώτης οπλίτης Όμηρος Παπαγεωργίου [14] που εφονεύθη στη θέση Μαντριά του υψώματος Αγίου Αθανασίου στις 19 Νοεμβρίου. Από άλλα χωριά του Πωγωνίου και διάφορες περιοχές της χώρας εφονεύθησαν οι Παναγιώτης Κολίτας, δεκανέας από το Περιστέρι, στα υψώματα Βήσσανης, Κωνσταντίνος Νταβέλης από Μαυρονόρος, στα υψώματα Βήσσανης, Βασίλειος Δελάρης δεκανέας από Άγιο Κοσμά,στη θέση Μαντριά του υψώματος ΄Αγιος Αθανάσιος, Γρηγόριος Ζυγούνας από το Κεφαλόβρυσο, στη θέση Μαντριά του υψώματος Αγίου Αθανασίου, Μιλάνος Φωτιάδης από Φαράγγι, στο ύψωμα ΄Αγιος Αθανασιος, Λεβής Σαμουήλ από Κέρκυρα, στη θέση Μέγα Δένδρο, Θεοφάνης Τσατής από Αγία Μαρίνα, στο ύψωμα Άγιος Κωνσταντίνος και Θωμάς Σκέρλος από Λάβδανη, στο ύψωμα Άγιος Κωνσταν τίνος.

Σ’ αυτούς θα πρέπει να προστεθούν και οι φονευθέντες στη σύγκρουση στα υψώματα Αγίας Τριάδας καιι υπηρετούντες στον 3^ο Λόχο του 1/40 Τάγματος Ευζώνων στρατιώτες Απόστολος Ζαρμακούπης του Φωτίου από το χωριό Σύντεκνο (Πατιόπουλο), Χρήστος Κακοχρήστος του Σωτηρίου από Μαρκινάδα Άρτας, Αγαθοκλής Τσάκας του Παναγιώτη από Τετράκωμο Άρτας, καθώς και ο υπηρετών στον 1^ο Λόχο στρατιώτης Κωνσταντίνος Δάσκαλος του Δημητρίου από Μεσόπυργο Άρτας. Επίσης από τους 14 τραυματισθέντες απεβίωσαν λίγες ημέρες αργότερα στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων όπου διακομίστηκαν ο στρατιώτης του 1^ου Λόχου πολυβόλων Ευστράτιος Καραγκούνης του Νικολάου από το χωριό Συκιές Άρτας που απεβίωσε στις 21 Νοεμβρίου και ο στρατιώτης Χρήστος Ματζανάς του Κωνσταντίνου από το χωριό Αλευράδα Βάλτου Αιτωλοακαρνανίας που απεβίωσε στις 29 Νοεμβρίου [15] .

Επίσης, όπως προαναφέρθηκε, έπεσαν στο ύψωμα Αγίου Αθανασίου τέσσερις στρατιώτες από τον 6^ο λόχο του 15^ου Συντάγματος Πεζικού. Πρόκειται για τους Τιμολέοντα Βάρδα από Δίλοφο Ζαγορίου, Γεώργιο Ευθυμίου από Κυραβγένα Τριχωνίδας, Νικόλαο Καλογιάννη από Βαρνάδες Δωδώνης και Δημήτριο Μέγγουλη από Λίππα Δωδώνης.

Ο Ανθυπολοχαγός Στέφανος Βοσινάκης απεβίωσε στις 12 Δεκεμβρίου 1942 στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών συνεπεία κακουχιών του πολέμου.

Οι τραυματίες αξιωματικοί ήταν εκτός από τον Χρήστο Παπακώστα που δεν δέχθηκε να διακομιστεί προς νοσηλεία αλλά παρέμεινε πολεμώντας αναλαμβάνοντας ως αρχαιότερος Λοχαγός τη Διοίκηση του Τάγματος, οι Λοχαγοί Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος [16] και Δημήτριος Καραχάλιος, ο υπολοχαγός Βασίλειος Μπουζάνας, οι Ανθυπολοχαγοί Θεόδωρος Καλλικάντζαρος και Ελευθέριος Οικονόμου και οι Ανθυπασπιστές Βασίλειος Ευφραιμίδης και Στασινόπουλος. Οι οπλίτες τραυματίες ανήλθαν σε 97 από τους οποίους οι 36 ανήκαν στο Ανεξάρτητο Τάγμα Δελβινακίου.

Από τους αμάχους η Άννα Χανδάνου του Χρήστου, 18 ετών, εφονεύθη στις 20 Νοεμβρίου εντός της οικίας της από οβίδα που εβλήθη από τις ελληνικές δυνάμεις.

Εκτός των αναφερομένων στον ανωτέρω πίνακα, στους τραυματισμένους με μη διευκρινιζόμενο τόπο καταγωγής περιλαμβάνονται και ο λοχίας Λιολάκης Ανδρέας του Νικολάου και οι στρατιώτες Αναστασίου Παναγιώτης του Πέτρου, Εμμανουήλ Αθανάσιος του Στυλιανού, Λιάκος Κωνσταντίνος του Αθανασίου, Παπάς Σπυρίδων του Δημητρίου, Πεσματζανίδης, Στέλιος Χαράλαμπος του Κων/νου και Τζαταλμπασίδης Νικόλαος.