Εξ Ιωαννίνων 2 Φεβρουαρίου 1893 (Τακτική ανταπόκρισης)
Το εν Ιωαννίνοις Ρωμουνικόν σχολείον. - Ιστορία αυτού. - Διατί, πως και πότε ιδρύθη. Οι πρώτοι διδάσκαλοι. - Περιπέτειαι και επιτυχίαι του. - Κλείσιμον και ανασύστασις του. - Η σημερινή του κατάστασις. - Διδάσκαλοι, μαθηταί, δαπάναι.
Ως γνωρίζετε, εις την πόλιν μας κατέρχονται τον χειμώνα εκ των ορέων του Πίνδου αρκεταί κουτσοβλαχικαί οικογένειαι, των οποίων οι άνδρες ασχολούνται εις το εμπόριον, την κατασκευήν μαχαίρων, την βιομηχανίαν μάλλινων υφασμάτων και το κερατζιλίκι. Εκ τούτου λαβών αφορμήν προ τινών ετών ο Απόστολος Μαργαρίτης έγραψεν εις εν βιβλίον που εξέδωκεν εν Βουκουρεστίων γαλλιστί υπό το ψευδώνυμον Εις Βλάχος του Πίνδου, ότι τα Ιωάννινα κατοικούνται ως επί το πλείστον υπό Κουτσοβλάχων, οίτινες εξασκούσι την μεγαλειτέραν εμπορικήν και βιομηχανικήν κίνησιν της πρωτευούσης της Ηπείρου.
Ο πρώτος ρωμούνος διδάσκαλος μας απεστάλη εκ Βουκουρεστίου περί τας αρχάς του έτους 1886, συνοδευόμενος και υπό βοηθού. Ονομάζετο ούτος Ιωάννης Χοντρόσωμος (όνομα και πράγμα) ήτο νεαρός και κατήγετο εκ της Σαμμαρίνης απο πτωχοτάτην οικογένειαν.
Αποσπασθείς εκ του ελληνικού σχολείου της πατρίδος του ο ταλαίπωρος ένεκα δωροδοκίας του πατρός του υπό του Μαργαρίτου, απεστάλη εις την Βλαχίαν, οπόθεν αφού εις το διάστημα ολίγων ετών εξέμαθεν ολίγα ρωμουνικά και γαλλικά εις τα γυμνάσια του Βουκουρεστίου, επέστρεψεν εις την πατρίδα του Σαμμαρίναν, όπου ίδρυσεν, ως έμμισθος διδάσκαλος της προπαγάνδας, ρωμουνικόν σχολέιον.
Αλλ' εδώ, όπου ήλπιζε να διαδώση τα ρωμουνικά φώτα, ητύχησε να υποστή παντοειδή ξυλοκοπικά μαρτύρια, να χάση δε και αξιοσέβαστον μέρος της μαύρητου γενειάδος. Ταύτα πάντα όμως τον εσύστησαν μεγάλως παρά τοις ιδρυταίς της προπαγάνδας, οίτινες δια να τον ανταμείψωσι και τον απαλλάξουν από τα μεγαλείτερα δεινοπαθήματα τον απέστειλαν κατά την ως άνω εποχήν είς τα Ιωάννινα οικογεινειακώς μετά των γονεών και αδελφών του, εις τους οποίους όλους είχεν αλλάξη άμα επέστρεψεν εκ Βουκουρεστίου τα αρχικά ελληνικά ονόματα, -ως και το ιδικόν του,- αντικαταστήσας αυτά με αρχαία λατινικά και δή αυτοκρατορικά ο αθεόφοβος, ως Καίσαρ, Τιβέριος κλπ.
Συνήθως εις την πόλιν μας ξεχειμάζουν Κουτσοβλαχικαί οικογένειαι εκ της Σαμαρίνας και των περιοίκων και εκ του Μαλακασίου. Οι Μαλακάσιοι είνε οι καλλίτεροι και μεγαλείτεροι έμποροί μας και πεπαιδευμένοι άνθρωποι εμφορούμενοι ανέκαθεν υπό αισθημάτων φιλελληνικωτέρων και αυτών των Ελλήνων, οι δε Σαμμαριναίοι θεωρούσιν εαυτούς εξ ενστίκτου και εκ πατρογονικών παραδόσεων Έλληνας. Εκ τούτου λοιπόν δύνασθε να συμπεράνητε αν ήτο δυνατό να προκόψη ο απεσταλμένος του Μαργαρίτη. Οι μεν Μαλακάσιοι ουδέ προσοχήν έδωκαν εις την έλευσιν του, οι δε συμπατριώται του Σαμμαριναίοι συναντώντες τον καθ' οδόν εμειδίων κ' εκίνουν ειρωνικώς την κεφαλήν αναλογισόμενοι τα εν Σαμμαρίνη ξυλοκοπήματα και τα μαδήματα της γενειάδος του. Αλλά ταύτα δεν επτόουν τον Χοντρόσομων, ούτε ήτο δυνατόν να επιδράσουν επί της εκπορνευθείσης φιλοτιμίας του. Αφού ο μισθός του έτρεχεν, εις χρυσόν μάλιστα, διατί να μη κάθηται αυτός εις τα Ιωάννινα, έστω και αργός; Μήπως εκ των απεσταλμένων της προπαγάνδας ανα την Μακεδονίαν και Ήπειρον οι 90 περίπου τοις 100 δεν εκάθηντο (όπως κάθηνται και τώρα ακόμη) αργοί; Αλλ' ελλησμόνησα να σας αναφέρω πως τον υπεδέχθησαν οι Έλληνες ενταύθα ,οι Έλληνες Ιωαννίται ναι. Μόλις και μετα βίας ηδυνήθη τότε να εύρη παρά τοις Ιωαννίταις παλαιάν τινα και απόκεντρον οικίαν να ενοικιάση δια την οικογένειαν του ο Χοντρόσωμος. Την αυτήν δε οικίαν μετεχειρίζετο και ως σχολείον, διότι μόνους μαθητάς του, τροφοδοτουμένους υπό της προπαγάνδας, είχε τους δύο-τρεις αδελφούς του. Ότε δε περί τον Φεβρουάριον του έτους εκείνου ήλθον αι Απόκρεω, ο γνωστός δημοτικός τραγουδιστής των Ιωαννίνων, όστις κατ' έτος την Απόκρεω εν χορώ και ιδίοις αυτού ποιήμασιν εις την πλατείαν των Μνημάτων διακωμωδεί παν ό,τι κοινωνικόν αξιόμεμπτον συμβαίνει εν Ιωαννίνοις, εχαιρέτισε δια των καυστικών σατυρικών στίχων του και του Ρουμούνου διδασκάλου την έλευσιν και εις τους δριμείς στίχους του εχειροκρότει ακράτητος ο περί τον χορόν του συνωστιζόμενος λαός.
Αλλ' ω του θάυματος! Το επόμενον έτος έτυχε να καταβούν προς εκχειμασμόν εις τα Ιωάννινα και μερικαί πάμπτωχοι βλαχικαί οικογένεια εκ Περιβολίου, αίτινες άλλοτε κατέβαινον εις τα Φέρσαλα και το Βελεστίνον της Θεσσαλίας, και ων οι άνδρες ήσαν πτωχοί κερατζίδες, μεταφέροντες επί των ολίγων ζώων των επι ελαχίστω αγωγίω φορτία εμπορευμάτων εκ των λιμένων Σαλαχώρας και Πρεβέζης εις Ιωάννινα. Τώρα έτριψεν εκ χαράς τας χείρας του ο Χοντρόσωμος. Με την πρώτην του δε επίσκεψιν εις τα οικήματα των και με την πρώτην -εννοείται,- προσφοράν χρυσίου κατώρθωσε να τους αποσπάση μερικά μικρά τέκνα, άρρενα συνάμα και θηλέα. Έγραψε δε αμέσως εις Βουκουρέστιον περί του κατορθώματος του και εζήτησεν εκείθεν την αποστολήν και άλλου διδασκάλου, προσέτι δε και μίας διδασκαλίσσης. Η επιστολή του ενέπησε χαράς τα εν Βουκουρεστίω μέλη της προπαγάνδας.
Δεν παρήλθον πολλαί ημέραι και έφθασαν εις τα Ιωάννινα ο ετέρος διδάσκαλος Γήτσης Παπαχατζής Οικονόμου εκ της Αβδέλας μας καταγόμενος και ως διδασκάλισσα ωραία τις και ευπαίδευτος κόρη της Βασαραβίας, αν δεν απατώμαι, ονόματι Ναταλία. Τότε σκέφθησαν περί καλλιτέρου ιδρύματος δια σχολεία και εύρον τοιούτον. Το δε σχολείον των εγέμισε με 25 περίπου αρσενικά και 12-15 θυλικά βλαχόπουλα εν νηπιώδει ηλικία. Ο νέος διδάσκαλος γέννημα και θρέμμα της Ηπείρου, συμπατριώτης των παιδιών, άτινα απεστάλη να διδάξη τα ρωμουνικά γράμματα, αντεπεκρίνετο ευκόλως ή μάλλον ειπείν συνεμορφούτο οπωσούν με την αγρίαν και ανυπότακτον συμπεριφοράν των ορεινών μαθητών του. Αλλ' η δύστηνος διδασκάλισσα εστενοχωρήθη ευθύς εξ αρχής βλέπουσα εαυτήν περικυκλουμένην υπό κορασίων αξέστου ήθους και υπό των χειρωνάκτων μητέρων των, των οποίων η συναναστροφή και ομιλία ευλόγως δεν ικανοποίουν τας γνώσεις της ντομνισόρας, -όπως την έλεγον,- δηλ. δεσποινίδος Ναταλίας.
Εσκέφθη λοιπόν αύτη να επιχειρήση την εξημέρωσιν δια της μουσικής και προς τούτο εζήτησε την προμήθειαν κλειδοκυμβάλου (πιάνο). Αλλ' εις τα Ιωάννινα, 4 ή 5 τοιαύτα όργανα υπάρχουν, διότι οι κάτοικοι , άνδρες και γυναίκες, χορεύομεν με άσματα ή με τα πατροπαράδοτα βιολιά τους εθνικούς μας συνήθως χορούς, εστάθη αδύνατον να ευρέθη κλειδοκύμβαλον. Και η αποτυχία αύτη κατελύπησε την διδασκάλισσαν. Αλλ' επέπρωτο να δοκιμάση και άλλην αποτυχίαν κατόπιν πολύ λυπηροτέραν.
Ευρέθη εν Ιωαννίνοις έλλην, όστις απεφάσισε το κλείσιμον του ρωμουνικού σχολείου. Το ακούετε; Ευρέθη τότε έλλην τοιούτος! Το απεφάσισε και το εξετέλεσε συνάμα τελεσφόρως και αποτελεσματικώτατα. Εθυσίασεν εξ ιδίων του περί τας εκατόν οθωμανικάς λίρας και δι' αυτών διεμοίρασεν άλευρα εις τας λιμωττούσας οικογενείας των νεοελθώντων Περιβολιωτών κερατζίδων, επί τω μυστικώ όρω να αποσπάσωσι τα τέκνα των όλα απο τους ρωμούνους διδασκάλους και να τα στείλουν εις τα ελλληνικά σχολεία. Τουθ' όπερ και έπραξαν ούτοι. Διετηρήθησαν δε με τα άλευρα εκείνα μέχρι του έαρος, ότε ανελθόντες εις την πατρίδαν των επί του Πίνδου, εύρον εκεί Έλληνα διδάσκαλον δια τα τέκνα των.
Έκλεισε λοιπόν τοιουτοτρόπως το ρωμουνικόν σχολείον προς μέγαν θαυμασμόν και αυτών των ιδίων διδασκάλων, οίτινες μετά ταύτα μέχρι του έαρος του 1889 περιεφέροντο πάλιν αργόμισθοι εις τα καλτερίμια της πόλεώς μας. Η δε διδασκάλισσα; Μή θεωρούσα δίκαιον και νόμιμον η έντιμος κόρη να καταβροχθίζη ως εκείνοι τον μισθόν της δωρεάν ή, όπως λέγουν οι Τούρκοι, χαράμι, έδωκε την παραίτησίν της και επρομήθευε τα προς το ζήν έκτοτε προγυμνάζουσα εις την Γαλλικήν γλώσσαν ελληνίδας νεάνιδας εκ των μάλλον διακεκριμένων οικοεγενειών μας, αίτινες βεβαίως αντεπεκρίνοντο πληρέστατα και εις τας γνώσεις και εις την ανατροφήν της και απο τας οποίας ήτο πολύ περισσότερον ευχαριστημένη. Μέχρι του 1890 ή 1891, -δεν ενθυμούμαι ακριβώς,- ότε ανεχώρησε δια τας Αθήνας, όπου, ως μανθάνω, διαμένει εισέτι ζώσα εντίμως και δια προγυμνάσεων και περί πολλού ποιουμένη ακόμη τας εντεύθεν καταγομένας οικογενείας.
Το όνομα του κλείσαντος το Ρωμουνικόν σχολέιον τότε εν Ιωαννίνοις θα μένη άγνωστον εις τους πολλούς μέχρι καλλιτέρας εποχής. Αρκεί οτι το γνωρίζουν αι επισημότητες μόνον τώρα και ότι ενεγράφη εις επίσημα έγγραφα χρυσοίς γράμμασιν. Αλλ' οι Ρωμούνοι δεν επτοήθησαν εντελώς εκ του παθήματος τούτου. Κατέβαλον νέας δυνάμεις και νέας σοβαροτέρας σκέψεις δια τον εν Ιωαννίνοις σχολέιον των. Επειδή έκτοτε οι Περιβολιώται δεν επανήλθον οικογενειακώς εις Ιωάννινα, αλλά κατέβησαν εις Θεσσαλίαν τον χειμώνα, εσκέφθησαν οι Ρωμούνοι να περισυλλέξωσιν εκ των διαφόρων Βλαχοχωρίων του Πίνδου διάφορα μικρά παιδία και υπό υποτροφίαν να τα εκπαιδεύσουν εις Ιωάννινα. Τας δε σκέψεις των ταύτας επραγματοποίησαν την άνοιξιν του 1886, ότε αντί του Χοντροσώμου, ανακληθέντος εις Βλαχίαν, απέστειλαν νέον δραστηριώτερον διδάσκαλον, τον Λαζαρέσκον εκ Περλεπέ της Μακεδονίας μετά τινων άλλων βοηθών. Και διεκήρυξαν εις τον κόσμον τότε ότι συνέστησαν Γυμνάσιον (!) εις τα Ιωάννινα. Έκτοτε ουδέποτε εκλείσθη το σχολείον των. Διότι ο κλείσας αυτό άλλοτε, έπαθεν οικονομικώς εκ παρομοίων πάντοτε ελευθεριοτήτων, άλλος δε τοιούτος δεν ευρέθη ατυχώς να τον αντικαταστήση. Απεναντίας μάλιστα τώρα ευρέθησαν Έλληνες εν Ιωαννίνοις να παράσχωσιν εν συναγωνισμώ τας λαμπράς των οικίας δια το Ρωμουνικόν σχολείον, επί αδροτάτω -εννοείται- ενοικίω.
Και λοιπόν σήμερον το Ρωμουνικόν σχολείον των Ιωαννίνων μας περιλαμβάνει περί τους 70 μαθητάς συλλεχθέντας από Αβδέλαν, Περιβόλι, Σμίξην, Σαμμαρίναν, Φούρκαν και Βωβούσαν, βλάχικας κωμοπόλεις της Ηπείορυ, και 6 διδασκάλους, τον Δ. Λαζαρέσκου εκ Περλεπέ, τον και διευθυντήν ή γυμνασιάρχην τιτλοφορούμενον, με μισθόν εικοσαφράγκων 90 κατ' έτος, τον Ι. Κογιάνον εκ Περιβολίου με εικοσάφραγκα 60, τον Ι Μπαράκον εξ Αβδέλας με εικοσάφρ. 60, τον Γήτσην Παπαθανασίου Οικονόμου εξ Αβδέλας με εικοσάφρ. 50 και τον Χασάν-εφένδην Τούρκον Ιωαννίτην δια τα τουρκικά με εικ. 60 πληρώνουν εις τον μάγειρον και την πλύστραν κατ' έτος εικοσάφρ. 40 και δι ενοίκιον δύο οικιών, μίας δια σχολείον και μίας δια κατοικίαν εικοσάφραγκα 90. Δια τροφήν των μαθητών εξοδεύουν εικοσάφραγκα 2 1)2 καθ' εκάστην ημέραν, ήτοι εικοσάφρ. 910 περίπου κατ έτος.
Ώστε τι εν Ιωαννίνοις Ρωμουνικόν σχολείον με τους 70 μαθητάς και τους 6 διδασκάλους των στοιχίζει εις το Βουκουρέστιον κατ' έτος 1.420 εικοσάφρ. εν όλω εις τακτικάς δαπάνας, δηλαδή φρ. χρ. 28.400, τα οποία υπολογίσατε σεις πόσας δραχμάς ελληνικάς κάμνουν.
Άλλο το ζήτημα αν επί καταίω αγωνίζονται και χάνουν τα χρήματά των οι ρωμούνοι. Ως προς τούτο δεν υπάρχει ουδεμία αμφιβολία. Δια να εννοήσητε την ηλικίαν των μαθητών του σχολείου των, λάβετε υπ' όψιν ότι ναι μεν διδάσκονται ρωμουνικά, γαλλικά τουρκικά και ελληνικά ολίγα, αλλά διδάσκονται ταύτα εις αλφαβητάρια και αναγνωσματάρια. Είναι λοιπόν σοβαρόν και ορθόν να διακηρύττουν οι γελοίοι εις τον κόσμον ως Γυμνάσιον τον εν Ιωαννίνοις Γραμματοδιδασκαλείον των; Ανεκαλύψαμεν μάλιστα ότι μερικά φύλλα του αναγνωσματαρίου των (Carte de citile), ούτινος συγγραφεύς είνε κάποιος Δημ. Ιωαννέσκος, περιέχουν και μαθήματα πολύ ενάντια του ενταύθα καθεστώτος, παριστώντα την Ρωμουνίαν ηρωίδα αγωνιζομένην κατα των Μωαμεθανών, όπως απο των χείρων αυτών απελευθερώση τα δουλωμένα τέκνα της, τους Κουτσοβλάχους της Ηπείρου και Μακεδονίας. Αλλά τούτο είναι ζήτημα αφορών την οθωμανικήν Κυβέρνησιν.
Φωνή της Ηπείρου, 2 Φεβρουαρίου 1893, Έτος Α', Αριθμ. 22