«...Αρματολών πήρε ντορό κι' έστησε η λεβεντιά χορό ... » τραγουδιέται ακόμα και σήμερα στα χωριά των Γρεβενών.
Το αρματολίκι της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ ( η ευρύτερη περιοχή Γρεβενά - Σμόλικας - Μέτσοβο ), είναι ένα από τα πλέον αξιόλογα ολόκληρου του Ελλαδικού χώρου. Στις δύσκολες ώρες της Επανάστασης, και όχι μόνο, λειτούργησε σαν προμαχώνας, αλλά και φράγμα συγκράτησης εχθρικών δυνάμεων που προοριζόταν για το Νότο. Απασχόλησε μ6νιμα τον κατακτητή, γύρω στα 300 χρόνια, και έδωσε πολλές μάχες μαζί του.
΄Οπως σε κάθε τόπο, σε κάθε λαό, έτσι και εδώ άλλες ήταν νικηφόρες και άλλες χαμένες. Πολλά είναι τα περιστατικά που ξετυλίχτηκαν και σε αυτό τον τόπο με : αίμα, θυσίες, καταστροφές, εξανδραποδισμούς συνειδήσεων και όσα άλλα μπορεί να εφεύρει ο κατακτητής.
Ας θυμηθούμε το "Ντης παρασή" δηλ. αφού οι ορδές των πλιατσικολόγων έμπαιναν μέσα στα σπίτια, έτρωγαν, έπιναν, σκότωναν, έκαιγαν, ατίμαζαν, στο τέλος ζητούσαν και αποζημίωση "ντης παρασή " για τη φθορά που είχαν πάθει τα δόντια τους τρώγοντας ή δαγκώνοντας τις όμορφες γυναίκες.
Η πόλη των Γρεβενών, μαζί με τα χωριά του κάμπου της, πλήρωσε ένα από τα πιο βαριά τιμήματα στον κατακτητή, που λύσαζε γιατί δεν μπόρεσε ποτέ να υποδουλώσει τη Βόρεια ΠΙΝΔΟ με τα χωριά της. Εκεί ψηλά ποτέ δεν τον σήκωσε ο αέρας, και όσες φορές κατάφερε να πάει, μόνο περαστικός ήταν. Ονομαστοί πρωτοκαπεταναίοι και καπεταναίοι έδρασαν εδώ, τις περισσότερες φορές πληρώνοντας με τη ζωή τους, τη ζωή των οικογενειών τους, το βαρύ τίμημα της πολυπόθητης ελευθερίας.
Πολλές είναι και οι μάχες που δόθηκαν. Θα σταθούμε σε ορισμένους από αυτούς και ορισμένες από αυτές.
Την πρώτη επανάσταση την έκαναν οι Μακεδόνες το 1495, όταν ο Κάρολος ο Η της Γαλλίας θέλησε να κυριεύσει την Κων/πολη βαδίζοντας μέσω της Εγνατίας Οδού. Έφτασε μέχρι τη Νάπολη της Ιταλίας. Οι Μακεδόνες παίρνοντας θάρρος επαναστάτησαν, ιδιαίτερα η Δυτ. Μακεδονία, πιάνοντας τις διαβάσεις της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ. Τον Κάρολο όμως φρόντισε να τον " συνετίσει " ο Πάπας και οι Ιταλοί ηγεμόνες. 'Ετσι οι επαναστατημένοι Μακεδόνες εγκαταλείφτηκαν μόνοι τους. Κατασφάχτηκαν τότε από το Σουλτάνο Βαγιαζήτ τον Β'.
Δεύτερη επανάσταση γίνεται το 1571, όταν οι ενωμένοι στόλοι του Πάπα των Ενετών και της Ισπανίας καταναυμάχησαν τον τουρκικό στόλο στη Ναύπακτο. Τότε ξεσηκώθηκε όλη η Ελλάδα, μαζί και οι Μακεδόνες. Μόλις όμως τα κράτη αυτά σταμάτησαν τις επιχειρήσεις τους, εγκατέλειψαν τους επαναστατημένους μόνους και αβοήθητους, πάλι το τίμημα το πλήρωσε ο τόπος μας. Με αυτή την επανάσταση κέρδισαν αρκετά προνόμια οι ΄Ελληνες.
Η προκοπή, αλλά και η πορεία κάθε τόπου, κάθε λαού εξαρτάται και από το να έχει τη δύναμη να αντλεί γνώση από τα λάθη του, ώστε να μπορεί να χαράζει τον αυριανό του δρόμο καλύτερο από τον χθεσινό.
Από τότε οι υπόδουλοι έβαλαν μυαλό. ΄Αρχισαν λοιπόν να εξοπλίζονται και να οργανώνονται κατά τόπους, για την αυτοπροστασία τους, αλλά και με ύστατο δράμα την απελευθέρωσή τους, βασισμένοι πια στις δικές τους δυνάμεις. Λίγο αργότερα, γύρω στα 1600, αρχίζει η συντονισμένη κατά τόπους δράση των αρματολών, με προεξέχοντα στην περιοχή μας ορμητήρια τον ΟΛΥΜΠΟ και την ΠΙΝΔΟ. Η τότε Τουρκική κυβέρνηση προσπαθεί να τους αφοπλίσει, δεν τα καταφέρνει όμως. Κάνοντας λοιπόν την ανάγκη φιλότιμο, με σουλτανικό φιρμάνι, τους παραχωρεί στρατιωτικά δικαιώματα με τον όρο να φυλάγουν την ύπαιθρο και να μην ενοχλούν τους Τούρκους. `Ετσι κάθε καπετάνιος μπορεί να έχει γύρω στους 100 οπλισμένους άντρες.
Πρώτος πρωτοκαπετάνιος της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ είναι ο γερο - Παναγιώτης Ζήδρος ( 1630 - 1750 ). Προερχόταν από παλιά οικογένεια καπεταναίων, ο ίδιος ξεχώρισε με την διορατικότητα του, τη σύνεσή τον, αλλά και τις διοικητικές του ικανότητες:
` ... Ζήδρο μου, σ' ησουν φρονιμος, ήσουν και παλληκάρι εις την κλεφτιά κι αρματολιά, και σ όλα τα πρωτάτα ήσουν και πρώτος έξαρχος σ όλα τα μοναστήρια ... ` λέει το δημοτικό τραγούδι.
'Οταν αποσύρθηκε σε ηλικία 120 ετών το αρματολίκι της Ελασσόνας το παραχώρησε στον γαμπρό του Πάνο Τσάρα πατέρα του Νίκου Τσάρα (του Θρυλικού Νικοτσάρα ). Το αρματολίκι της ΠΙΝΔΟΥ το έδωσε στα δυό του πρωτοπαλλήκαρα: Ντελή Δήμο και Τότσκα ( από το χωριό Τίστα, σημερινό Ζιάκα του Ν. Γρεβενών ). Αυτοί έδρασαν γύρω στα ( 1730- 1780 ).
Εκείνη την περίοδο το αρματολίκι της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ είχε δυναμώσει πάρα πολύ και η δραστηριότητά του είχε γίνει αφόρητη για τους Τούρκους. ΄Αρχισε να εφαρμόζει λοιπόν πολύ σκληρά μέτρα στον άμαχο πληθυσμό ιδίως του κάμπου, την ίδια εποχή ( Ορλωφικά κλπ. ) αρχίζει και ο καταναγκαστικός εξισλαμισμός Βαλαάδες. Εντείνει επίσης τις πιέσεις απέναντι στον κλήρο, γιατί τους θεωρούσε υπεύθυνους για την υποκίνηση των ταραχών.
Σε αυτά τα χρόνια τα Γρεβενά αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της τότε Τουρκικής Διοίκησης. Με σουλτανικό φιρμάνι ο Κούρτ-Πασάς, με έδρα το Βεράτι της Αλβανίας, ορίζεται o γενικός επόπτης των διαβάσεων της ΠΙΝΔΟΥ.
Στις συμπλοκές πον ξεσπούν σκοτώνεται ο Ντελή-Δήμος
" ... Σήκου, Δήμο μου, και μη βαρειοκοιμάσαι, * μον μάσε παγανιά, όλο Γρεβενιοπούλια, κι' έβγα στο Βουνό ψηλά στη Βασιλίτσα, τι έχεις πόλεμο μαζί με το Βελιάγα ... λέει πάλι το ανάλογο δημοτικό τραγούδι. * σ.σ. εννοεί το θάνατό του.
Τη θέση του την παίρνει το πρωτοπαλλήκαρο του πρώτος εξάδερφος και συγχωριανός του Τότσκα, ο γερο-Ζιάκας ( 1730 -1810 ). Από τότε κάνει την εμφάνισή της η οικογένεια των Ζιακαίων. Ο Ζιάκας σε καιρό ειρήνης διατηρούσε γύρω στους 1700 οπλισμένους άντρες. Στα Ορλωφικά ( 1770 ) ο γέρο Ζιάκας ξεσηκώνει σε επανάσταση τα Γρεβενά, μετά την αποτυχία τους, καταστρέφεται εξ' ολοκλήρου σχεδόν η περιοχή Γρεβενών, ιδίως τα σημερινά χωριά Ζιάκας και Μαυρονόρος.
Στην αναφορά του ο Γούλας Ι. Ζιάκας, εγγονός του γέρο Ζιάκα, λέγει: ` ... Το συνωμοτικόν πύρ, ζωογονηθέν εις την επαρχίαν Γρεβενών ... έφερε την καταστροφήν της οικογενείας μου και των πέντε αδελφών Ζιακαίων; "μόνος δ' εσώθη ο πάππος μου Ζιάκας ... ". Την ίδια εποχή ( αποτυχία Ορλωφικών ) 2.000 Αρβανίτες επέστρεφαν από την Πελοπόννησο έχοντας μαζί τους 1.000 γυναικόπαιδα. Σε σύγκρουση που δίνει ο Τόσκας μαζί τους, στη ράχη που βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Σμίξη και Φιλιππαίους, μόνο με 160 άντρες τους νικά και απελευθερώνει.τα γυναικόπαιδα.
'Ηταν τόσος ο πόνος και η δυστυχία σε αυτή την περιοχή, ώστε η Εκκλησία στέλνει εκεί τον Κοσμά τον Αιτωλό, με σκοπό να κηρύξει, να διδάξει, να μαλακώσει τις πονεμένες ψυχές, αλλά ταυτόχρονα να τονώσει το θρησκευτικό και εθνικό αίσθημα: Συλλαμβάνεται από τον Κουρτ-πασά και εξοντώνεται με μαρτυρικό τρόπο, στις 24-08-1779.
Τότε έδρασε και ο Σαμαριναίος καπετάνιος Γιάννης Πρίφτης ( 1750-1800 ). 'Ηταν ένας από τους πλέον σκληρούς πολεμιστές.- Πολέμησε εναντίον του Χασάν-Αγά, που ήταν το φόβητρο της περιοχής, τον νίκησε και τον κρέμασε σ' ένα δέντρο στο Κεράσοβο ( Αγ. Παρασκεύη ). Κατατρόπωσε τον Αρβανίτη αρχιλήσταρχο Ελιού που είχε ρημάξει τις περιοχές στο πλιάτσικο και το σκότωμα από τα Βλαχοχώρια είχε σηκώσει σχεδόν όλα τα κοπάδια. Σε 3ήμερη συμπλοκή που είχε μαζί τον στη Σαμαρίνα, τον νίκησε και τον καταδίωξε μέχρι την Αλβανία. Τόσο πολύ είχε γίνει ο φόβος των Αλβανών,... ώστε οι Αρβανίτισσες, όταν ήθελαν να φοβίσουν τα παιδιά τους έλεγαν: " `'Ερδε Γιάννη Πρίφτη δέ τέ πρέϊ κόκκα " δηλ. θα έρθει ο Γ.Π. να σου πάρει το κεφάλι. Το 1800 σκοτώθηκε ύστερα από προδοσία πολεμώντας τον Χασάν-Τοπάτση. Τον διαδέχτηκε ο συντοπίτης τον και πρωτοπαλλήκαρο του ο Μίχος. Αυτός δολοφονήθηκε από ένα συγχωριανό τους τον Ιτρίτζη. Την ίδια εποχή έδρασε επίσης ο Σαμαριναίος καπετάνιος γέρο-Φλώρος, μαζί με το γιό του Γιάννη, αυτός έπεσε πολεμώντας στην Πελοπόννησο.
Σχεδόν σύγχρονοι με τους παραπάνω ( 1750-1800 ) είναι και οι: Σκυλλοδημαίοι, Μακραίοι Κουτσομαναίοι, Μπλαχαβαίοι, Μπουκουβαλαίοι, οι Δημ. και Γεωρ. Τσαπόπουλοι, Καταραχιάς, καπεταν-Γώγος, ο Γιωργάκης Ξηρόμερος, ο καπεταν Σωτήρης από τα `Αγραφα, ο Μαλιγκίδης, οι Μήτσος και Κρίζος Χάτσιος, ο Γούσιος Ταρέκος, o Μίσιος από το Περιβόλι, ο Χρήστος Μηλιώνης, ο Μάνταλος, ο Μπαρδέκης. Επίσης ο γιός του ξακουστού οπλαρχηγού γερο-Μπλαχάβα, ο παπα-Ευθύμιος Βλαχάβας, ο ιερομοναχός Δημήτριος από τη Σαμαρίνα ( οι δυο τελευταίοι σκοτώθηκαν με μαρτυρικό θάνατο στα Γιάννενα το 1810 ). Οταν ο Αλή Πασάς δυνάμωσε αρκετά, θέλησε να υποτάξει το αρματολίκι της ΠΙΝΔΟΥ. Σχεδόν όλοι οι παραπάνω με πρωτοκαπετάνιο το γέρο Ζιάκα πολέμησαν εναντίον τον. Πάνω από τα Γρεβενά, παρέταξαν μέχρι και 15.000 άντρες απέναντι στις δυνάμεις του Αλή.
Με την ίδρυση της Φιλικής και μέσω του απεσταλμένου της Ζαφειράκη, το αρματολίκι της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ είχε συνεχείς επαφές μαζί της. Ο Μπεχλιβάν Χασάν-πασάς τότε ανέλαβε να τιμωρήσει τους μυημένους στην Φ.Ε., έτσι έφερε μεγάλες καταστροφές στην περιφέρεια Γρεβενών. Ιδίως ξέσπασε στη μεγάλη οικογένεια των Ζιακαίων, πολλά μέλη της βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. Με την έναρξη της επανάστασης, τα Γρεβενά χρησίμευσαν σαν προπύργιο, γιατί με τους Ζιακαίους και τους άλλους να ελέγχουν συνεχώς όλες τις διαβάσεις της ΠΙΝΔΟΥ, αποτελούσαν σοβαρό εμπόδιο στις μετακινήσεις μεγάλων όγκων στρατευμάτων προς το ν6το.
Πάλι στην ίδια αναφορά του , ο Γ.Ι.Ζ. λέγει:
" ... Ευρισκόμενος ο πάππος μου εις ακατάπαυστον διαμάχην μετά του ΄Αλή-πασά, ότε μεν `επανερχόμενος εις το Βιλαέτι, ότε καταδιωκόμενος, αι πληγαί και αι προσπάθειαι του πολέμου, αφου τον εγήρασαν, τον ηνάγκασαν να φέρη είς την διοίκησιν του καπετανάτου, τον δεκαεξαετή τότε πατέρα μου Γιανούλαν Ζιάκαν.." Αυτό έγινε γύρω στα 1810. Ο Γιάννης Ζιάκας είχε μικρότερο αδερφό τον Θεοδωρο Ζ. Ο Γ.Ζ. είχε σημαντική μόρφωση για την εποχή τον, επίσης ήταν άριστος γνώστης της Ιταλικής γλώσσας. Οι διοικητικές του ικανότητες ξεχώρισαν αμέσως, οι στρατιώτες του τον λάτρευαν και οι Τούρκοι τον αναγνώρισαν δερβέναγα της ΠΙΝΔΟΥ το 1810. Η Ελληνική κυβέρνηση κατόπι ονόμασε τον Ι.Ζ. χιλίαρχο και τον Θ.Ζ: ταγματάρχη.
Για την συγκράτηση των εχθρικών δυνάμεων προς το Νότο μετά την κήρυξη της Επανάστασης η ίδια αναφορά λέει: " ... Ο πατέρας μου, ίνα ευρύτερον απασχολή τα `Αλβανικά στίφη, ίνα μη πλημμυρούν τήν τότε πολεμούσαν Ελλάδα, όντα επίκεινα 40 χιλιάδων Αλβανών, ιστάμενος κολοσσ6ς απέναντι αυτών, διέθεσε τας επαρχίας `Ανασελίτσης και Κονίτσης, εις συγγενείς του, και εκράτησεν εκείνας των Γρεβενών και Βεντζίων, όπως συντελεστικότερον ανταποκρίνεται κατά του χειμάρρου των Αλβανών, οίτινες εαν όλοι αθρόοι εκινούντο κατά τών ενταύθα αγωνιζομένων `Ελλήνων, ο αγών αυτών ίσως ήθελε ματαιωθή ήθελον ίσως τους καταβάλει ...»
Ο Γιανούλας Ζιάκας λοιπόν, όταν ξεσηκώθηκε η υπόλοιπη Ελλάδά, ξεσήκωσε και την περιοχή Γρεβενών, έδωσε πολλές και σημαντικές μάχες με το στρατό του Μπεχλιβαν Χασάν-πασά και του Στρόμπολη. Αργότερα με 250 άντρες πολέμησε στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, οι περισσότεροι από αυτούς σκοτώθηκαν στην πολιορκία και στην έξοδο. Γύρισε πίσω, μάζευψε όλη του την δύναμη και ξανακατέβηκε στην Νότια Ελλάδα. Η απελευθέρωση τoν βρήκε στην Λειβαδιά. Από εκεί παρακολουθούσε τα πράματα του τόπου του. Δολοφονήθηκε το 1827, κατόπιν προδοσίας μέσα στα Γρεβενά. Το κεφάλι του οι Τούρκοι τo είχαν για δημόσια θέα επί 3ημερο. Η εκδίκηση του Θ. Ζ. για τον θάνατο του αδελ,φού του είναί φοβερή. Η ίδια αναφορά λέει : " ... 'Ενεκα των στρατιωτικών του αρετών - Θεόδωρου Ζιάκα - ... κατέσφαξε τους δολοφόνους του πατρός μου ... και ανεδείχθη δια της λόγχης ο τρομοκράτωρ τωνν Τούρκων... 'H ειιζωία εκείνη, αι ένδοξαι εποχαί της οικογενείας μου, έχουσα το επαναστατικόν σύνθημα από του έτους 1770 μέχρι τον 1821, υπέστη διαφόρους καταδιωγμούς, διαφόρους καταστροφάς, αριθμούσα θύματα οικογενείας σφαγέντα, δηλητηριασθέντα και δολοφονηθέντα επέκεινα των 30. Δεν φέρομεν αποδεικτικά των αγώνων και θυσιών μας. Εστάθημεν `Αρχηγοί. `Η φήμη, ο τρόμος των Τούρκων, διατηρούμενα ακόμη, είναι τα μόνα πιστοποιητικά μας: Τα μόνα αποδεικτικά μας η φήμη, ο τρόμος, το μεγαλείον...Η αναφορά αυτή έχει ημερομηνία 16-06-1865, υποβλήθηκε στην Επιτροπή Εκδουλεύσεων και πρωτοκολλήθηκε με αριθ. 28732. ΄ Ολα τα στοιχεία που επικαλείταί είναι ακριβή, μέλος της Επιτροπής που απευθύνεται ήταν και ο αντ/ρχης Νικόλαος Ζορμπάς, τον οποίο ο Γιανούλας Ζιάκας τον είχε μαζί του σαν απλό στρατιώτη το 1820.
Ο αδελφός του Θ.Ζιάκας συνέχισε τον αγώνα εναντίον των Τούρκων έχοντας σαν ορμητήριο τώρα πια την Βάλια - Κάλντα. Ο Π. ΑΡΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ λέγει : Ο Θεόδωρος Ζιάκας, φονευθέντος του Γιαννούλα, κατέστη η μάστιξ των εν Γρεβενοίς `Οθωμανών.' 'Ετσι τον Απρίλιο του 1831 εισβάλλει μέσα στα Γρεβενά με 1.000 άνδρες, μέρα μεσημέρι. Το 1833 συγκρούεται στο Σπήλαιο Γρεβενών. Κατόπιν, όταν ήταν κυβερνήτης στην Ελλάδα ο Ι.ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, με διαταγές του περιόρισε τη δράση των αρματολικιών, ώστε να διευκολυνθεί το έργο της, διπλωματίας. Τότε πολλοί οπλαρχηγοί πήγαν στην Ν. Ελλάδα μαζί με τις οικογένειές τους, έτσι και οι Ζιακαίοι από το 1835 εγκαταστάθηκαν στην Λαμία.
'Ενας άλλος περίφημος κλεφταρματωλός ήταν ο Παπα-Γιώργης "Ντελή-παπας" . Γεννήθηκε στο χωριό Μαυραναίοι Γρεβενών και ήταν συγγενής των Ζιακαίων, έδρασε γύρω στα 1834 - 1854. Ξεχώρισε για τις διοικητικές, του ικανότητες, την πολεμική τον πονηριά, το παράτολμο θάρρος τον, αλλά και τη σωματική τον ρώμη. Τακτικές μάχες με τον Τουρκικό στρατό έδωσε στο Μέτσοβο και το Κουτσελιό. 'Ηταν άριστος γνώστης όλων των περασμάτων τον Σμόλικα, και διακρίθηκε για την εξυπνάδα που διέθετε, ώστε να κρατά υπό έλεγχο όλες αυτές τις διαβάσεις της Βόρειας Πίνδου, οπότε αποτελούσε το συνεχές εμπόδιο σ' όλα τα περάσματα των Τουρκαλβανών. Γι' αυτές ακριβώς τις ιδιότητες οι Τούρκοι τον ονόμασαν Ντελή-Παπά (τρελλοπαπά). Το 1854 με τους δικούς του άνδρες, ενώθηκε με τις δυνάμεις του Θ. ΖΙΑΚΑ που μπήκαν στη Δυτ. Μακεδονία και πήρε μέρος στην μάχη τον Μέγα Σπήλιου Γρεβενών.
Ο Θεόδωρος Ζιάκας το 1854 εισβάλει στην Δυτ. Μακεδονία από την τότε ελεύθερη Ελλάδα, ξεσηκώνει σε επανάσταση ολόκληρη την περιοχή Γρεβενών, δίνοντας πολλές μάχες με τις δυνάμεις του Αβδή-πασά, τελικά οχυρώνεται στην απόρθητη τοποθεσία τον Μέγα Σπήλαιου Γρεβενών, έχοντας μαζί τον 1.000 γυναικόπαιδα (Ιούνιος 1854 ). Η μάχη εκεί κράτησε πολλές μέρες, όταν τους τέλειωσαν τα πυρομαχικά, άδειασαν το κρασί από τα Βαρέλια του μοναστηριού τα γέμισαν πέτρες και τα κατρακυλούσαν στις απότομες πλαγιές, ενάντια στις απανωτές εφόδους που έκαναν οι Τούρκοι για να τους καταλάβουν. Μετά από μεσολάβηση και εγγύηση των Μεγάλων Δυνάμεων Αγγλίας-Γαλλίας ( φαίνεται το γεγονός θάχε αντίκτυπο και πέρα του Ελλαδικού χώρου ), αποσύρεται με όλα τα γυναικόπαιδα, χωρίς να πειραχτεί κανείς τους, στην Καλαμπάκα όπου και ενώνεται με τις δυνάμεις του Χατζή-Πέτρου. .
Μια από τις πλέον ξεχωριστές, σεμνές, ανιδιοτελείς, και ικανές μορφές του Αρματολικιού της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ είναι και ο Αθανάσιος Μπρούφας (1850-1897), ( διατηρούσε σώμα 160 ανδρών με προσωπικά του έξοδα ). Γεννήθηκε στο Παληοκριμίνι Βοϊου αλλά από πολύ μικρός μαζί με τους γονείς τον μετανάστευσε στο σημερινό Αηδόνι Γρεβενών, ( κανονικά αυτό το χωριό έπρεπε να λεγόταν Μπρούφας ), όπου μεγάλωσε παντρεύτηκε και έκανε παιδιά. Έδωσε πολλές μάχες στην ΠΙΝΔΟ, το Βόϊο, τα ΧΑΣΙΑ, εξόντωσε τον Σαρσή Μπέη που ήταν φόβος και τρόμος της περιοχής. Έσωσε από σίγουρο θάνατο τα αποσπάσματα τον Καραγιώργη και Κατσιμήτρου πον είχαν κυκλώσει οι Τούρκοι κοντά στη Σμίξη. Στα επεισόδια των συνόρων το 1896 ενίσχυσε το Ευζωνικό Τάγμα Προκάλυψης, τρέποντας σε φυγή τους Τούρκους. Σε συμβούλιο όλων των οπλαρχηγών της Μακεδονίας ( Ζέρμας, Αλαμάνας, Νταβέλης, Βλαχάβας, Βέρβερης, Μακρής κ.α ) τον ανακηρύσσουν Γενικό Αρχηγό (δεν ξέρω κατά πόσο γίνεται σήμερα αντιληπτό αυτό από εμάς, όταν αυτά τα θηρία σε έσφαζαν για ψύλλου πήδημα, να βάζουν λοιπό άλλον άνθρωπο πάνω από το κεφάλι τους ). Τα κατορθώματα του προκαλούν γενικό ενθουσιασμό στην Αθήνα; η Τουρκική κυβέρνηση τον επικηρύσσει για 2.000 χρυσές λίρες. Το 1897 με σώμα 90 ανδρών αποβιβάζεται σε παραλία της Κατερίνης και ανεβαίνει στα ΠΙΕΡΙΑ, όπου οι Τούρκοι μαζί με το απόσπασμα Τσάμη, όργανο της Ρουμανικής προπαγάνδας τρομοκρατούσαν την περιοχή, σκοτώθηκε στις 20-07-1897.
΄Αλλος ένας ικανός καπετάνιος ήταν ο Λεωνίδας Χατζημπύρος από τη Σαμαρίνα, o οποίος αφού τελείωσε αριστούχος το Γυμνάσιο, έμπλεξε στο αρματολίκι. Σκοτώθηκε το 1880 σε σύγκρουση με τουρκικό απόσπασμα ανάμεσα Βλάστη και Νάματα. Ο τελευταίος από τους καπεταναίους του Αρματολικιού της Βόρειας ΠΙΝΔΟΥ είναι o Μακεδονομάχος Λούκας Κόκκινος ( καπετάν Λούκας ). Καταγόταν από το Μέγαρο Γρεβενών. 'Εδρασε γύρω στα 1903-1908 στην περιοχή Καστοριάς, όπου και ξεκαθάρισε όλες τις φωλιές των κομιτατζήδων, σε συμπλοκή που έγινε κοντά στο Λέχοβο (ας θυμηθούμε το ανάλογο Δημοτικό τραγούδι ) τραυματίστηκε βαρειά. Επέζησε του τραύματος και πέθανε στα Γρεβενά το 1913 από φυματίωση στο σπίτι του φίλου του Ηλία Τότσκα. Την ίδια στιγμή σε μια διπλανή ταβέρνα, μια παρέα που είχε έρθει στο " κέφι", τραγουδούσε το τραγούδι του.