Ανάμεσα από βουνοκορφές με πυκνά δάση, κελαριστά ποτάμια με θρυλικά γεφύρια και γραφικά ιστορικά εκκλησάκια, βρίσκονται τα πέντε Βλαχοχώρια του νομού Γρεβενών: Σαμαρίνα, Σμίξη, Αβδέλλα, Περιβόλι και Κρανιά. H περιήγησή σας στα μοναδικής ομορφιάς τοπία που τα κλείνουν στην αγκαλιά τους αποτελεί αληθινή εμπειρία.
Τα Βλαχοχώρια των Γρεβενών, είναι ο προορισμός που μέχρι στιγμής έχει ''ανακαλυφθεί'' από λίγους, κυρίως εκείνους που επιλέγουν το χιονοδρομικό κέντρο της Βασιλίτσας, για χειμερινά σπορ. Πέρα όμως από τα ανεπανάληπτα τοπία στην αγκαλιά των βουνών της Πίνδου στα πυκνά δάση από κωνοφόρα, οξιές, σφενδάμια, φτελιές, φλαμουριές, λεύκες, μαυρόπευκα, βελανιδιές και ρομπόλα, αλλά και τις βρύσες με τα τρεχούμενα νερά που ξεδιψούν οι περαστικοί ταξιδιώτες, τα Βλαχοχώρια έχουν γράψει πολλές σελίδες ιστορίας αγώνων και προσφοράς, ενώ ιστορικά μνημεία που μαρτυρούν τον σημαντικό πολιτισμό των Βλάχων που αναπτύχθηκε εκεί, περιμένουν την αξιοποίηση τους.
Ξεκινώντας το οδοιπορικό μας από την πόλη των Γρεβενών, που σήμα κατατεθέν της είναι το παλιό Ρολόι που χρονολογείται από την εποχή της Τουρκοκρατίας, θα έχουμε την ευκαιρία να επισκεφτούμε το νέο Μουσείο στο οποίο εκτίθενται τα σημαντικά παλαιοντολογικά ευρήματα. Η πρώτη ανασκαφή το 1992 στη θέση Αμπέλια, αποκάλυψε τμήμα σκελετού ελέφαντα που έζησε πριν από 200.000 χρόνια και αργότερα δύο δόντια προϊστορικού βοοειδούς. Στη συνέχεια στο χωριό Μηλιά, ανακαλύφθηκαν δύο απολιθωμένοι χαυλιόδοντες του Mammut borsoni, που είναι ίσως οι μεγαλύτεροι στο κόσμο καθώς το μήκος τους ξεπερνά τα 4,39 μ., ενώ το ηλικίας 3.000.000 ετών, προβοσκιδωτό που ανήκαν, πρέπει να είχε ύψος περίπου 4,5 μ και βάρος πάνω από 12 τόνους. Επίσης στο Μουσείο αξίζει να προσέξετε και τα έργα του Αβδελιώτη καλλιτέχνη Δημήτρη Αγοράστη, του Θεόφιλου της ξυλογλυπτικής με βραβεία και μετάλλια τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι εκκλησίες των Γρεβενών, ενώ πολύ γραφική είναι και η λαϊκή αγορά που γίνεται κάθε Παρασκευή και συγκεντρώνει κατοίκους των γύρω χωριών που πωλούν παραδοσιακά προϊόντα, όπως βότανα του βουνού, μέλι, καρύδια, όσπρια, κ.ά.
Αφήνοντας τη πόλη των Γρεβενών , θα ξεκινήσουμε για τη Σαμαρίνα που είναι το μακρινότερο από τα χωριά, καθώς απέχει 53 χλμ. Ο δρόμος είναι άσφαλτος και περνάει από γραφικά χωριά, όπως οι Μαυραναίοι, Αναβρυτά, η Αετιά, όπου μπορείτε να κάνετε στάση για να περιηγηθείτε στους καταρράκτες της, ενώ λίγο αργότερα θα συναντήσετε το χωριό Φιλλιπαίοι από το οποίο απέχει η Σαμαρίνα 17 χλμ. Στις ανατολικές πλαγιές του Σμόλικα, βρίσκεται η Σαμαρίνα που διεκδικεί το τίτλο του ψηλότερου οικισμού της Ελλάδας στα 1450 μ. Το χωριό αυτό ιδρύθηκε από κατοίκους της θεσσαλικής Σκουτίνας (Παληοσαμαρίνα) μετά την εισβολή και την κατάληψή της από τους Τούρκους της Θεσσαλίας. Σημειώνεται για πρώτη φορά, σε χάρτη του 1560 με την ονομασία Santa Maria de Praetoria και από την Βυζαντινή εποχή είχε ανθηρή οικονομία χάρη στην κτηνοτροφία και τα επαγγέλματα του ξύλου. Τον 19ο αιώνα, ανθεί και η βιοτεχνία των μάλλινων υφασμάτων από μαλλί προβάτου ή κατσικιών και η κατασκευή των σαμαριών. Φημισμένοι όμως σε όλη την Ελλάδα, ήταν και οι Σαμαρινιώτες αγιογράφοι. Γραφικό χωριό, ένα από τα ομορφότερα στην περιοχή, στολίζεται από παλιά πέτρινα δίπατα αρχοντικά, παλιές βρύσες και πολλές ιστορικές εκκλησίες. Μην παραλείψετε να επισκεφτείτε την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου που ιδρύθηκε το 1819, που είναι η κεντρική εκκλησία του χωριού, με το θαυματουργό δέντρο που φύτρωσε στο ιερό της και εξέχει πάνω από τη στέγη. Αξιόλογο επίσης, είναι το τέμπλο και οι παλιές εικόνες της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου (1840). Λίγο έξω από το χωριό μέσα στο δάσος βρίσκεται το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής (1713). Βυζαντινού ρυθμού, με ξεχωριστό ξυλόγλυπτο τέμπλο και τοιχογραφίες ντόπιων αγιογράφων, υπήρξε κέντρο Αρματολών και Κλεφτών.
Νοτιοανατολικά της Σαμαρίνας, αρχίζουν τα ανάγλυφα της Βασιλίτσας που χωρίζει τη λεκάνη του Βενέτικου σε μεγάλες κοιλάδες, όπου βρίσκονται τα χωριά Σμίξη, Αβδέλλα και Περιβόλι.
Για να πάμε στη Σμίξη, έχουμε δύο επιλογές: εάν διαθέτετε όχημα 4x4, τότε είναι πολύ όμορφη η διαδρομή μέσα από το δάσος (περίπου 13 χλμ), εάν όχι, τότε θα πρέπει να επιστρέψετε από τον ίδιο δρόμο μέχρι την διασταύρωση της Αλατόπετρας (περίπου 28χλμ) και από εκεί να πάρετε την άσφαλτο για Σμίξη (περίπου άλλα 12 χλμ).
Η Σμίξη βρίσκεται σε υψόμετρο πάνω από 1250μ και ιδρύθηκε από το ''σμίξιμο'' των οικισμών Μπίγκας και Πινακάδων που καταστράφηκαν γύρω στα 1500-1550. Είναι το πιο τουριστικό από τα χωριά, καθώς είναι και το κοντινότερο στην Βασιλίτσα (48χλμ από τα Γρεβενά) της οποίας το χιονοδρομικό κέντρο διαθέτει συρόμενους και εναέριους αναβατήρες, καταφύγιο , δύο σαλέ και τουριστικό ξενώνα. Οι περισσότεροι κάτοικοι της Σμίξης είναι μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι, ενώ οι υπόλοιποι ασχολούνται με τον χειμερινό κυρίως τουρισμό (υπάρχουν πολλοί ξενώνες και δωμάτια). Αξιοθέατο του χωριού είναι τα παλιά πετρόκτιστα αρχοντικά του, τα οποία του προσδίδουν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Ενδιαφέρουσες είναι και οι παλιές πέτρινες βρύσες που κάποιες χρονολογούνται πριν από 400 περίπου χρόνια, όπως και οι εκκλησιές της, με ανεκτίμητες εικόνες και αξιόλογη αγιογράφηση, που συνοδεύονται από πολλές ιστορίες και θρύλους.
Αφήνοντας τη Σμίξη, εάν αποφασίσετε να επισκεφτείτε την Αβδέλλα, θα πρέπει να πάρετε την άσφαλτο προς Πανόραμα (γύρω στα 8 χλμ) και στην διασταύρωση υπάρχει χωματόδρομος μήκους 10 χλμ. Εάν θέλετε να αποφύγετε τμήμα του χωματόδρομου (καθώς δεν υπάρχει ασφάλτινος δρόμος για το χωριό) θα πρέπει να φτάσετε (αλλάζοντας διαδρομή) πρώτα στο χωριό Περιβόλι, όπου θα συναντήσετε μικρότερο χωματόδρομο μήκους περίπου 4,5 χλμ.
Η Αβδέλλα που βρίσκεται πίσω από τη ράχη της Βασιλίτσας, ήταν κτισμένη παλαιότερα στο πλάτωμα ''μπουμπουάνεα'' με ωραία θέα και η μετακίνηση έγινε λόγω του μεγάλου υψομέτρου (1400μ.) και των ανέμων που την ταλαιπωρούσαν. Υπήρξε τόπος καταγωγής φημισμένων αγωγιατών με μεγάλα βοσκοτόπια και βιοτεχνία ξύλου, που παρήκμασε όταν οι κάτοικοι μετανάστευσαν στη Βέροια εξ αιτίας του Αλί Πασά. Από την Αβδέλλα κατάγονται και οι Γιαννάκης και Μιλτιάδης Μανάκιας οι πρώτοι κινηματογραφιστές των Βαλκανίων, των οποίων οι προτομές δεσπόζουν στην κεντρική πλατεία του χωριού. Οι αδελφοί Μανάκια, άφησαν χιλιάδες φωτογραφίες και 70 κινηματογραφικές ταινίες- ντοκιμαντέρ, ιστορικών γεγονότων, καθώς και της καθημερινής ζωής στα Βλαχοχώρια, τη Θεσσαλονίκη και στο Μοναστήρι. Αναφορά στους αδελφούς Μανάκια, γίνεται στην ταινία του Θ. Αγγελόπουλου, ''Το βλέμμα του Οδυσσέα''. Μάλιστα στην Αβδέλλα δημιουργήθηκε Πολιτιστικό Κέντρο, προς τιμήν των και πραγματοποιούνται σειρές εκδηλώσεων κατά την καλοκαιρινή περίοδο. Την χειμερινή περίοδο η Αβδέλλα ερημώνει και ζωντανεύει ξανά το καλοκαίρι με την επιστροφή των κτηνοτρόφων. Μνημεία λίγο έξω από το χωριό αποτελούν οι εκκλησιές της Αγίας Τριάδας μέσα στο δάσος που κατά την παράδοση ήταν το Κρυφό Σχολειό και η Αγιά Σωτήρα που κτίστηκε πριν το 1900 και βρίσκεται σε υψόμετρο 1700 μέτρων, με καταπληκτική θέα.
Αφήνοντας την Αβδέλλα υπάρχει χωματόδρομος (περίπου 5χλμ)μέσα από το δάσος για όσους έχουν 4x4 και βατός χωματόδρομος (4,5χλμ) που φτάνει σε ασφαλτοστρωμένο δρόμο στη διασταύρωση της γέφυρας του Αγίου Νικολάου και από εκεί θα πάρετε το δρόμο για Περιβόλι. Στο Περιβόλι μπορείτε να έρθετε και απ ευθείας από τα Γρεβενά (43χλμ) από ασφαλτοστρωμένο δρόμο, περνώντας από το ιστορικό γεφύρι του Ζιάκα και το ομώνυμο χωριό και ανεβαίνοντας τον Όρλιακα όπου εναλλάσσονται υπέροχα τοπία, να φτάσετε στο χωριό.
Το χωριό Περιβόλι, πιθανόν πήρε το όνομα του από το λατινικό perivale και σημαίνει ''περί την κοιλάδα''. Το Περιβόλι, είναι κτισμένο στα 1380μ και οι κάτοικοί του ασχολούνται με την κτηνοτροφία και την υλοτομία. Προγονική εστία του Ρήγα Φεραίου, του οποίου η προτομή δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του χωριού, όπως και η παλιά εκκλησία του Αγ. Γεωργίου που κατά τον 17ο αιώνα λειτουργούσε σχολείο. Το χωριό υποστήριξε όλους τους απελευθερωτικούς αγώνες και υπέστη πολλές καταστροφές. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, είναι η μόνη που γλίτωσε όταν έκαψαν οι Γερμανοί το χωριό και αξίζει να θαυμάσετε το ξυλόγλυπτο τέμπλο και τις παλιές αγιογραφίες. Το Περιβόλι φημίζεται για τα καλοκαιριάτικα πανηγύρια του και είναι το ορμητήριο των επισκεπτών της περίφημης ''Ζεστής κοιλάδας'', Βάλια Κάλντα.
Εάν αποφασίσετε να ξεκινήσετε το ταξίδι σας από την Κρανιά (32χλμ από τα Γρεβενά), τότε υπάρχει πολύ καλός δρόμος που περνάει δίπλα από τα ιστορικά γεφύρια του Σπανού και του Σταυροποτάμου και στη συνέχεια από το χωριό Κηπουριό. Όσοι διαθέτουν 4x4 και έρχονται από το Περιβόλι, να προτιμήσουν το δρόμο μέσα από τη Βάλια Κάλντα, ή μπορούν ακόμα, βγαίνοντας στη διασταύρωση του Αγίου Νικολάου να πάρουν το χωματόδρομο για το Μικρολίβαδο και από εκεί ο δρόμος για Κρανιά, βγάζει στο ιστορικό γεφύρι του Σταμπέκη.
Στις ανατολικές πλαγιές του Ζυγού, στα 960 μ, βρίσκεται η Κρανιά, που την ίδρυση της ανάγει ο Πουκεβίλ στα 1507. Το μεγαλύτερο μέρος της, είναι δασωμένο με μαυρόπευκα, αλλά και οξιές, ρόμπολα και έλατα στα ψηλότερα σημεία, ενώ στις απόκρημνες πλαγιές των βουνών της, ζουν αρκούδες, λύκοι, ζαρκάδια, πέρδικες και γεράκια. Σύμφωνα με την παράδοση η Κρανιά δημιουργήθηκε από την συνένωση των οικισμών του Παλιοχωρίου και της Τούργιας. Το ποτάμιο ''στοιχειό'' της Τούργιας που ήταν κτισμένη κοντά στο δέλτα των παραποτάμων του Βενέτικου, ήταν οι πολλές οχιές, αλλά και οι επιδρομές των ληστών, που έκαναν τους κατοίκους της να μετακομίσουν στην ''Κοιλάδα με τα Κράνια''. Χωριό με φυσική ομορφιά, είναι το μοναδικό Βλαχοχώρι μόνιμης κατοίκησης με 300 περίπου κατοίκους. Μεταξύ των παλαιών εκκλησιών του χωριού, αξίζει να επισκεφτείτε την εκκλησία των Αγίων Πάντων (1800), με παλιές εικόνες και αγιογραφίες, αλλά και να απολαύσετε τη θέα από το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία στο ύψωμα. Αξίζει επίσης να επισκεφθείτε και τα παλιά πέτρινα γεφύρια του Ματσαγκάνη και του Σταμπέκη, λίγο έξω από τον οικισμό.
Της Μαρίας Πασχάλη