Ιδρύθηκε στις αρχές του 1982 με σκοπό τη διατήρηση των ηθών και εθίμων και την απομάκρυνση των νέων από τον ξενόφερτο τρόπο ζωής. Με την ίδρυση του ο Σύλλογος άρχισε να συγκεντρώνει όλα εκείνα τα στοιχεία που αφορούσαν τη ζωή των προγόνων και κινδύνευαν να χαθούν, δηλαδή ρουχισμό, τραγούδια, γιορτές, συνήθειες, φωτογραφικό υλικό κ.λ.π. Δημιούργησε το χορευτικό του τμήμα το οποίο από τα πρώτα χρόνια και συνεχώς είναι από τα καλύτερα της περιοχής.
Πήρε μέρος σε πάρα πολλές εκδηλώσεις όπου διακρίθηκε. Στην Ελλάδα σε όλα σχεδόν τα χωριά του Ν. Δράμας, στο Σουφλί, Χρυσούπολη, Καβάλα, Σέρρες, Βέροια, Καστοριά, Μέτσοβο, Νάουσα κ.λ.π. Στο εξωτερικό πήρε μέρος σε εκδηλώσεις που διοργάνωσε ο Σύλλογος σε συνεργασία με Ελληνικές κοινότητες στην περιοχή της Στουτγάρδης δύο φορές το 1985 και 1992.
Αντιπροσωπεία του Συλλόγου σε συνεργασία με την Πανελλήνια Ένωση Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων συμμετείχε δύο φορές το 1993 και 1995 σε εκδηλώσεις της ομογένειας στο Τορόντο του Καναδά. Δύο φορές συμμετείχε ο Σύλλογος σε παγκόσμια Φεστιβάλ στη Γαλλία στις πόλεις Ανζέρς και Λεμάν το 1986 και Μοντρέζω το 1993. Το 1987 ο Σύλλογος σε συνεργασία με το Δήμο Κ. Νευροκοπίου συμμετείχε σε εκδηλώσεις στη Βουλγαρία. Το 1988 συμμετείχε στο παγκόσμιο φεστιβάλ στο Πόρτο της Πορτογαλίας. Το 1995 (σε ανταπόδοση φιλοξενίας Ουγγρικού συγκροτήματος στην Προσοτσάνη το 1994) συμμετείχε σε εκδηλώσεις στη Βουδαπέστη Ουγγαρίας.
ΓΡΑΜΜΟΥΣΤΙΑΝΟΙ
Γραμμουστιάνοι είναι οι Βλάχοι που κατάγονται από τη Γράμμουστα, η οποία βρίσκεται στην κορυφή του Γράμμου. Σήμερα είναι ακατοίκητη και ανήκει στο νομό Καστοριάς στα σύνορα με την Ήπειρο και τη Β. Ήπειρο. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα σπουδαία κέντρα του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας που έπαιζαν μεγάλο ρόλο στην αφύπνιση της Ελληνικής συνείδησης και τη διατήρηση της Ελληνικής γλώσσας παράλληλα με τη βλάχικη διαλεκτό τους ήταν η Μοσχόπολη (είχε την εποχή εκείνη το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα "ΝΕΑ ΑΚΑΔΗΜΙΑ", μοναδικό σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο και το επίσης τυπογραφείο το 1727 στα Βαλκάνια ), το Μπιθούκι, η Γκάλα, η Γράμμαστα, η Νικολίτσα, το Λινοτόπι.
Τα κέντρα αυτά στο τέλος του 18ου αιώνα λεηλατήθηκαν και καταστράφηκαν από τους Τουρκαλβανούς του Αλή Πασά με αποτέλεσμα οι κάτοικοι τους να σκορπίσουν προς όλες τις κατευθύνσεις. Μία ομάδα από τη Γράμμουστα (Γραμμουστιάνοι) και μία ομάδα από τα ορεινά των Τρικάλων (Μότσιανοι) κατευθύνθηκε στην περιοχή του Ανω Νευροκοπίου και δημιούργησε ένα καινούριο χωριό, το Παπά-Τσαϊρ. Πρώτη φροντίδα των κατοίκων του ήταν η ίδρυση εκκλησίας και σχολείου, όπου όλα τα βλαχόπουλα μάθαιναν ανάγνωση και γραφή και λίγη ιστορία και αριθμητική. Το 1913, λίγο πριν διαμορφωθούν τα σημερινά σύνορα, (αρχές Αυγούστου), οι Βούλγαροι λεηλάτησαν και έκαψαν το Παπά-Τσαϊρ. Έτσι και πάλι οι κάτοικοι του, οι Γραμμουστιάνοι και Μότσιανοι, αναγκάσθηκαν να ξεριζωθούν για δεύτερη φορά και να σκορπίσουν στα χωριά της Δράμας και των Σερρών, Προσοτσάνη, Μικρόπολη, Ροδολείβος, Πρώτη και αλλού. Σήμερα το Παπά-Τσαϊρ (χωρίς κατοίκους, διατηρείται μόνο σε άσχημη κατάσταση η εκκλησία), όπως και το Ανω Νευροκόπι, ανήκουν στη Βουλγαρία.
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ
Εν θέσει τετράωρον περίπου απεχούση του Νευροκοπίου και προς Β. αυτού κειμένη εύρηται το Παπάς-Τσιαϊρ ήτοι τα οικήματα των 120 ως έγγιστα βλαχοποιμενικών οικογενειών, αίτινες κεκτημέναι υπέρ τα εξάκις χίλια πρόβατα και περί τους χίλιους φορτηγούς ίππους, διαμένουσιν εν τω σημειωθέντι συνοικισμώ αυτών μόνο επί 6 μήνας και δη από του Αγίου Γεωργίου μέχρι του Αγίου Δημητρίου, τους δε άλλους μήνας εν διαφόροις χ ε ι μ α δ ίο ι ς νοτιωτέρων επαρχιών της Μακεδονίας και της Θράκης. Αι βλαχοποιμενικαί αύται οικογένειαι ανέκαθεν διακρίνονται δια την αφοσίωσιν αυτών εις την Ορθοδοξίαν και το Ελληνικόν φρόνημα, μάτην δε οι Βούλγαροι λησταντάρται πολυειδώς και πολυτρόπως κατεπίεσαν αυτούς, όπως προσελκύσωσιν εις το σχίσμα...
Απόσπασμα από διηγήσεις του Μητροπολίτη Θεοδώρητου (του Σερραίου).
Έτος 1904 για την κοινότητα του Παπά-Τσαϊρ.
..."κατά τα τελευταία ταύτα έτη, η κοινότης Παπά-Τσαϊρ, ως άλλη τις Αργώ, τον αίσχατον διέτρεξε κίνδυνον, ευρεθείσα εν μέσω άλλων απαίσιων συμπληγάδων, ήτοι ένθεν μεν των αιμοχαρεστάτων Βουλγάρων ληστανταρτών κατά μυριάδας γροσιών συλλησάντων αυτήν εις τε μετρητά και εις θρέμματα και τρόφιμα και ενδύματα και στρωμνοσκεπάσματα και τα παρόμοια, ένθεν δε των στρατιωτικών (τουρκικών) αποσπασμάτων των εντεταλμένων την εκεί καταδίωξιν, άτινα, μη κατορθούντα να ανακαλύψωσι τα κρησφύγετα και ίχνη αυτών, εξέχεον αλληλοδιαδόχως όλην την χολήν της αγανακτήσεως και της οργής αυτών επί των ημετέρων αγαθών βλαχοποιμένων, ους πλην πολλών άλλων προ τριετίας εξηνάγκασαν, όπως εγκαταλείψωσι πανδημεί τας ενταύθα προσφιλείς αυτών εστίας συν γυναιξί και τέκνοις και κτήνεσι και να υποστώσιν επί εν θέρος τα πάνδεινα κατά τα ανά την Ροδόττην μαρτυρική ν περιπλάνηση αυτών"....
Απόσπασμα από Έκθεση εκκλησιαστικής κατάστασης της επαρχίας Νευροκοπίου του Μητροπολίτου Θεοδώρητου προς την Ιερά Σύνοδο.
Έτος 1904
...Εφεξής δε ολοψύχως διαμαρτυρόμενοι κατά των μεγαλομανών και υστερόβουλων τούτων
μυθευμάτων, δι' ων ανηχριστιανικώς επιδιώκεται η διαίρεσις και το εμφύλιον μίσος μεταξύ αδελφών ομοθρήσκων και ομαιμόνων μετά της μεγαλύτερος απέχθειας και περιφρονήσεως αποκηρύττομεν αυτά, καταγγέλλομεν δε τους κακόβουλους χαλκευτάς αυτών ενώπιον σύμπαντος του Χριστιανικού και πεπολιτισμένου κόσμου, μετ' εκκλησιαστικής και εθνικής υπερηφάνειας διακηρύττοντες προ αυτού ότι καίτοι η εν χρήσει παρ' ημίν διάλεκτος τυγχάνει διάφορος των ελληνοφώνων αδελφών ημών εν τούτοις αείποτε φέρομεν εν εαυτοίς ακμαίαν την συνείδησιν της μετ' αυτών τελείας και αδιάρρηκτου θρησκευτικής και εθνικής ενότητος και ταυτότητος ήτις αναγόμενη εις προϊστορικούς χρόνους, ήκιστα επηρεάζεται υπό του λατινογενούς γλωσσικού ιδιώματος, όπερ από της εγκαταστάσεως των Ρωμαίων εν ταις χώραις ταύταις τις οίδεν υπό τίνας ιστορικάς συνθήκας αντικατέστησε παρ' ημίν την προγονικήν ημών γλώσσαν, την Ελληνικήν ην όμως ουδέποτε επαύσαμεν θεωρούντες ως την κυρίως μητρικήν και εθνικήν ημών γλώσσαν και κατά συνέπειαν πρακτικώς και θεωρητικώς εκμανθάνοντες και διαλεγόμενοι.
Απρίλιος 1904.
Αποσπάσματα αναφοράς βλαχοφώνων κοινοτήτων Παπά-Τσαϊρ και Στάρτιστας προς τον Σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Χαν Β με αφορμή την Ρουμανική προπαγάνδα.
"ΑΡΜΑΝΟΙ"
ΟΙ ΒΛΑΧΟΦΩΝΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ
...Χαμένη σ' ερημιά βαρβάρων είναι η μικρή εκείνη ελληνική κοινότητα. Κατάμονοι οι λιγοστοί ερημικοί Βλάχοι βαστούν, μαζί με τη δυνατή τους και περήφανη ύπαρξη, τη δύναμη του ελληνισμού μέσα σε πέλαγο από Τούρκους και Σλαβανάκατους.
Κάθισε κοντά στο μεγάλο τζάκι ο Αλέξης και οι καλλίτεροι από τους Βλάχους κάθισαν και του μιλούσαν...
...Ένας άλλος είπε: -Οι Βλάχοι αυτοί στο Παπά-Τσαϊρι έναν άγιο δεν τον πιστεύουν επειδής είναι Βούλγαρος λεν, και τρώνε σφαχτά εκείνη την ημέρα...
...Μεγάλο κατατρεγμό έχουμε απ' τους Βούλγαρους και μεις και τα πράματα μας. Κυνηγούσαν ένα Βλάχο οι κομίτες και κρύφτηκε, έρχεται η γυναίκα του και του λέει πως τους πήραν το παιδί τους οι κομίτες και θέλουν να το σφάξουν, αυτός τρέχει τότε στους κομίτες που βαστούσαν το παιδί και τους λέει :
Σφάξτε με μένα, μον' αφήστε το παιδί μου, και τον έκαμαν κομμάτια, το παιδί το άφησαν...
... Ο Αλέξης κοιτάζοντας κατά κείνο το μέρος καίουνταν από μιαν αγάπη καταλυπημένη, έκλαιε η ψυχή του για την ελάττωση της ελληνικής ζωής εκεί, ήταν σα να έβλεπε τους Έλληνες ολοένα να κατεβαίνουν κατά τη θάλασσα, και τους Βλάχους των βουνών να γίνονται κάθε μέρα ερημότεροι και αγριότεροι από μιαν αγριάδα σοβαρή, σα λυπημένοι που νοιώθουν πως ξένοι έρχονται και όλο πιο σφιχτά τους περιτριγυρίζουν κατώτεροι μα περισσότεροι...
...ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΙΩΝ. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ (ΑΛΕΞΗΣ)
ΜΑΡΤΥΡΩΝ ΚΑΙ ΗΡΩΩΝ ΑΙΜΑ 1902-1904
πηγή: http://www.prosotsani.gr