Η παρούσα εργασία αποτελείται από δυο αυτοτελή και ανεξάρτητα μέρη: Το πρώτο μέρος αφορά το κουδούνι και το δεύτερο τα αυτοσχέδια ηχητικά - μουσικά όργανα, παιδικά ή όχι. Το κουδούνι ανήκει στην οικογένεια των ιδιόφωνων οργάνων και είναι μάλιστα ένα από τα αρχαιότερα, αφού χρησιμοποιείται ήδη από την εποχή του Χαλκού! Θεωρείτο πως ο ήχος του κουδουνιού είχε μαγικές προστατευτικές δυνάμεις. Ως εκ τούτου, το χρησιμοποιούσαν για να ξορκίσουν ξωτικά και κακά πνεύματα, για να προστατέψουν ζώα και ανθρώπους από ασθένειες και βασκανίες, καθώς και σε μυστικιστικές τελετές και για να προφυλάξουν ναούς και ιερούς χώρους. Με τα χρόνια όμως, το κουδούνι έχασε σιγά-σιγά τις υπερφυσικές του ιδιότητες και κατέληξε απλό ηχητικό αντικείμενο - εργαλείο που βοηθάει τον τσοπάνη να βρίσκει το κάθε ζώο του κοπαδιού του. Παρ’ όλα αυτά, διατηρεί ακόμα την παλιά του φύση σε διάφορα έθιμα και δρώμενα της Ελλάδας.
Τα κουδούνια χωρίζονται σε τέσσερεις βασικές κατηγορίες: κουδούνι, τσοκάνι, κύπρος και σφαιρικό κουδούνι και κατασκευάζονται σφυρήλατα ή χυτά. Τα αυτοσχέδια ηχητικά αντικείμενα - όργανα δημιουργήθηκαν είτε από παιδιά, για το παιχνίδι τους, είτε από μεγάλους λόγω της έλλειψης, πολλές φορές, μουσικών οργάνων. Φτιάχνονται από πρώτες ύλες που βρίσκονται στη φύση και απαντώνται πανελλαδικά.
ΚΟΥΔΟΥΝΙ
Ιστορία:
Το κουδούνι (μαζί με τη συγγενή του καμπάνα) αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα ιδιόφωνα μουσικά όργανα και η χρήση του ήταν αρχικά λατρευτική και προστατευτική. Υπήρχαν ήδη την εποχή του Χαλκού ενώ ενδέχεται τα πρώτα κουδούνια να ήταν κατασκευασμένα από φυσικές ύλες όπως καρύδες, κοχύλια, ξύλο κ.λ.π. Τα χρησιμοποιούσαν οι Κινέζοι, οι Ασσύριοι από το 1000 π.Χ. στις θρησκευτικές τελετές τους, οι Εβραίοι - που τα κρεμούσαν στα άμφια των ιερέων τους, οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι, καθώς και οι Κέλτες. Στη Μουσουλμανική θρησκεία η χρήση των κουδουνιών είναι απαγορευμένη. Στις μέρες μας το κουδούνι αποτελεί επαγγελματικό εργαλείο του τσοπάνη, αν και αρχικά οι βοσκοί κρέμαγαν κουδούνια στα ζώα τους σαν φυλαχτά, για να ξορκίσουν δηλαδή τα κακά πνεύματα και να τα προφυλάξουν με τον μαγικό ήχο τους από τις αρρώστιες. Με την μυστικιστική δύναμη του ήχου του το κουδούνι προστάτευε αρχικά όχι μόνο τα ζώα και τους ανθρώπους, αλλά και τους ιερούς χώρους. Πολύ αργότερα έχασε τις μυστικιστικές του ιδιότητες και κατέληξε απλό ηχητικό εργαλείο. Παρ’ όλα αυτά στη Ελλάδα εμφανίζεται ακόμα σαν φυλαχτό ή μουσικό όργανο σε διάφορα έθιμα και εθιμικο-θρησκευτικά δρώμενα αρχαίας προέλευσης που σχετίζονται κυρίως με την λατρεία του θεού Διονύσου, καθώς και στην εκκλησία (στο θυμιατό).
Ονομασίες - παραλλαγές:
«Κουδούνι» ονομάζεται γενικά κάθε είδος κουδουνιού ανεξάρτητα από τα ειδικά χαρακτηριστικά του. Όμως στις περιοχές με ανεπτυγμένη κτηνοτροφία συναντάμε πολλές ονομασίες που αναφέρονται είτε στο μέγεθός, είτε στο σχήμα, το βάρος, το υλικό, τον προορισμό του (δηλαδή για ποια ζώα προορίζεται). Τα βασικά όμως είδη κουδουνιών είναι τα εξής τέσσερα:
1. Κουδούνι
2. Τσοκάνι
3. Κύπρος
4. Σφαιρικό κουδούνι.
• Το κουδούνι, που είναι ο επικρατέστερος τύπος κουδουνιού στην Ελλάδα, ονομάζεται αλλιώς και μπούκα (Νάξος), πουγκί (Κάρπαθος), τρακαλιερό (Κάλυμνος), λιγνοτσάμπαλο (Ρόδος), κουδούνα, κούνα (Κύπρος), μπίμπα, μπιμπίνα, μπατάλικο κ.λ.π. Υπάρχουν και παραλλαγμένα κουδούνια, όπως αυτά με εξογκωμένα τα δυο άκρα στο φαρδύτερο μέρος (που το χρησιμοποιούσαν οι Σαρακατσάνοι), με μυτερά και γαμψά τα δυο άκρα (Γιαννιώτικο ή κουδούνι με αυτιά), το Δημητσανιώτικο: στενόμακρο, με τα χείλη του να αφήνουν ένα μικρό τριγωνικό άνοιγμα, το χοντροτσάμπαλο και ακόμα ένα μεγάλο κουδούνι που έχει αντί για γλωσσίδι έναν μικρό κύπρο.
Εικ. 1: Σαρακατσαναίϊκο κουδούνι
• Το τσοκάνι ή αλλιώς τσουκάνι, τσουκάνα, τροκάρι, τρουγγάνι, τσιακάρκα, τσιοκαρουδάκι, είναι σχήματος ισοσκελούς τραπεζίου, γι’ αυτό ονομάζεται και πλατυκέφαλο κουδούνι. Μπορεί να έχει τις δυο μεγάλες επιφάνειες λίγο κυρτές (στενόμακρο τσοκάνι), φαρδύτερο το πάνω μέρος και γαμψά άκρα (τσαμπάλι- Κώς).
Εικ. 2: Τσοκάνι
• Ο κύπρος ή κυπρί ή κυπροκούδουνο έχει σχήμα κόλουρου κώνου με δυο βάσεις σε σχήμα έλλειψης. Μπορεί επίσης αντί για γλωσσίδι να έχει έναν μικρότερο κύπρο (διπλόκυπρος),να έχει ελλειψοειδείς βάσεις (πλακερός ή εγχάρακτος κύπρος), ή χείλη ελαφρά κλίνοντα προς τα έξω και κυρτή την πάνω βάση (ραμπαούνι- Ρόδος).
Εικ. 3: Κύπρος και διπλόκυπρος
• Το σφαιρικό κουδούνι, τέλος, ονομάζεται και γκριγκαρίδι (Σαρακατσάνοι), βοντύλι (Ρόδος), ντρουγκανίλι (Ήπειρος), σουσουνάρι (Κύπρος), γαργάλι ή φούσκα (Θεσσαλονίκη), κουδούνι (Κάρπαθος), ζίλι (Παραμυθιά), ρωγοβίλι (Ηπειρωτική Ελλάδα), γερακοκούδουνο (Ρούμελη, Κρήτη). Επίσης αξίζει να αναφερθεί πως στην Αχελωνία της Κω βρέθηκε πρωτόγονο κουδούνι από όστρακο χελώνας και πετράδι αντί για γλωσσίδι.
Εικ. 4: Σφαιρικά κουδούνια
Κατασκευαστικά:
Από άποψη τεχνικής υπάρχουν δυο είδη κουδουνιών: Τα σφυρήλατα και τα χυτά.
Κατασκευή σφυρήλατων κουδουνιών: Τα σφυρήλατα κουδούνια κατασκευάζονται από επιχαλκωμένη λαμαρίνα. Από τα τέσσερα είδη μόνο τα δυο σφυρηλατούνται, το ‘κουδούνι’ και το ‘τσοκάνι’.
Στάδια κατασκευής:
1) Αρχικά κόβουν την λαμαρίνα σε κατάλληλες για το εκάστοτε κουδούνι διαστάσεις.
2) Φτιάχνουν την λεγόμενη «πόστα», δηλαδή 5-6 ίδια φύλλα λαμαρίνας τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο και κρατημένα μεταξύ τους στην άκρη μιας γωνίας από ένα λεπτό πριτσίνι.
3) Ύστερα η πόστα πυρώνεται στο καμίνι και σφυρηλατείται για να δημιουργηθεί μια αρχική κοιλότητα.(κάθε κυρτή πλέον λαμαρίνα ονομάζεται «σκούφια»).
4) Έπειτα, μετά από πολλές σφυρηλατήσεις της σκούφιας (πυρωμένης και κρύας) πάνω σε καλούπι από μαντέμι (ή, παλιότερα, πέτρα ή κουφωτό ξύλο), η σκούφια άρχιζε να
παίρνει το σχήμα του κουδουνιού. Η σφυρηλάτηση γίνεται με ειδικά μακριά σφυριά,
τους γουβιαστήρες.
5) Έπειτα ενώνουν τις δυο πλευρές της σκούφιας και ανοίγουν με ένα ειδικό εργαλείο, το ζουμπά, μια ή περισσότερες τρύπες σε κάθε πλευρά - εκεί που ενώνονται τα χείλη της σκούφιας - και στερεώνουν τις δυο πλευρές με πριτσίνι ή θηλύκωμα. Η σκούφια έχει πάρει πλέον το τελικό σχήμα του κουδουνιού.
6) Κατόπιν ακολουθεί η τελική σφυρηλάτηση στον λεγόμενο κόκορα ή ζούμπο.
7) Μετά ανοίγουν στην κοιλιά του κουδουνιού δυο τρύπες για την θηλειά.
8) Περνούν την θηλειά και ενώνουν με ένα πετσάκι αυτήν και το γλωσσίδι.
9) Τέλος, ισιώνουν με ένα ειδικό ψαλίδι τα χείλια του. Αφού τελειώσει αυτή η διαδικασία το κουδούνι είναι έτοιμο και το μόνο που μένει είναι το σκάλισμα ή ξεφώνισμά του, μια συγκεκριμένη δηλαδή σφυρηλάτηση, συνήθως λεπτές χαρακιές γύρω-γύρω από τη μέση και κάτω του κουδουνιού, η οποία του χαρίζει τον ήχο, την τονικότητα του - η οποία εξαρτάται βέβαια και από το μέγεθος και το βάρος του. Μέχρι τις αρχές του 20ου αι. οι τονικότητες που σκάλιζαν στα κουδούνια δεν ξεπερνούσαν την έκταση της τονικότητας ενός τετραχόρδου δηλαδή διαστήματος τετάρτης καθαρής πχ. ντο-ρε-μι-φα. Το κάθε κουδούνι είχε και από έναν φθόγγο, ενώ το διάστημα αυτό σκαλιζόταν σε ψηλότερες ή χαμηλότερες οκτάβες, ανάλογα με το μέγεθος του κουδουνιού.
Εικ. 5: Διαδικασία σφυρηλάτησης κουδουνιών
Κατασκευή χυτών κουδουνιών:
Χυτά κατασκευάζονται ο κύπρος και το σφαιρικό κουδούνι από ορείχαλκο ή μπρούντζο για μικρά και μεγάλα μεγέθη αντίστοιχα. Το μέταλλο λιώνεται με υψηλές θερμοκρασίες και εγχύνεται μέσα σε ειδικά καλούπια. Τα κουδούνια αυτά διακοσμούνται με γεωμετρικά ή αφηρημένα εγχάρακτα σχέδια.
Εικ. 6: Διαδικασία κατασκευής χυτών κουδουνιών
Έθιμα:
Το κουδούνι ανακτά την αρχαία του ιδιότητα, δηλαδή ως φυλαχτό, αποτρεπτικό, μαγικό και προστατευτικό μουσικό αντικείμενο και μουσικό όργανο σε διάφορα έθιμα και δρώμενα που έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα και, κυρίως, στην λατρεία του θεού Διονύσου, καθώς και στην εκκλησία.
Στα Αναστενάρια (21 Μαίου), μια τελετή που περιλαμβάνει τελετουργικά, ζωοθυσίες και πυροβασία, οι αναστενάρηδες, ενώ χορεύουν εκστασιασμένοι, κρατούν εικόνες στις οποίες έχουν κρεμάσει -εκτός από τάματα- σφαιρικά κουδουνάκια τα οποία ηχούν καθώς η εικόνα κινείται. Τα κουδουνάκια αυτά δεν έχουν καθορισμένο τονικό ύψος ούτε ταιριάζουν με τα υπόλοιπα συνοδευτικά όργανα (νταούλι, λύρα ή γκάιντα ή ζουρνά). Ο ρόλος τους είναι να βοηθήσουν τους πιστούς να εκστασιαστούν και διώχνουν μακριά τα κακά πνεύματα.
Κάθε πρώτη του Μάρτη σε διάφορα μέρη της Ελλάδας τα παιδιά τραγουδούν ένα είδος καλάντων, το ονομαζόμενο «τραγούδι της χελιδόνας», κρατώντας ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού στο οποίο έχουν κρεμάσει σφαιρικά κουδουνάκια.
Εικ. 7: Η «Χελιδόνα»
Στη γυναικεία φορεσιά της Αστυπάλαιας κρεμούν επίσης κουδουνάκια που με τα υπόλοιπα κοσμήματα δημιουργούν κατά την κίνηση του σώματος έντονο ήχο που συνοδεύει ρυθμικά τη μουσική την ώρα του χορού.
Εικ. 8: Λεπτομέρεια φορεσιάς με κουδούνια
Την τελευταία μέρα του Φεβρουαρίου στην Τρίπολη τα μικρά παιδιά κρέμαγαν στα χέρια και τη μέση τους κουδούνια για να «διώξουν τον κουτσοφλέβαρο», ενώ το ίδιο έκαναν και τα παιδιά των Βλάχων της Πίνδου την ημέρα του Ευαγγελισμού για να διώξουν από τα λιβάδια τις γουστερίτσες και τα φίδια.
Στους Παξούς, για να προστατέψουν τους νεόνυμφους από το δέσιμο με μαύρα μάγια, τοποθετούσαν κάτω από το νυφικό κρεβάτι ένα γλωσσίδι κουδουνιού (το οποίο και αποτελούσε φαλλικό σύμβολο).
Αλλά το κουδούνι το συναντάμε και στην εκκλησία: Το θυμιατό έχει δώδεκα σφαιρικά κουδουνάκια, όπως και το «κατσί» ένα είδος θυμιατού από ασήμι που χρησιμοποιείται κυρίως σε
μοναστήρια και κατ΄ εξοχήν στο Άγιο Όρος. Κουδουνάκι έχουν επίσης και τα άμφια του δεσπότη,
ενώ κουδουνάκια κρεμούσαν πάνω τους όσοι ήταν ταμένοι, για όσο χρονικό διάστημα απαιτούταν ως ένδειξη σκλαβώματος στον άγιο.
Κουδούνια συναντάμε και σε εορταστικά δρώμενα όπως ο Καλόγερος, τα Καρναβάλια και γενικά όπου υπάρχουν ζωομεταμφιέσεις και μασκαρέματα χωρίς μουσικό ρόλο. Άλλα δρώμενα
είναι ο Μπέης, ο γάμος του Καραγκιόζη, οι εορτασμοί των Αποκριών, το Σάββατο και τα
Κάλαντα του Λαζάρου αλλά και σε Κάλαντα των χωριών της Καισαρείας όπου κάθε παρέα χωριζόταν σε δύο ομάδες, η μια έμπαινε στα σπίτια και τραγουδούσε τα Κάλαντα ενώ η άλλη
σκαρφάλωνε στη στέγη του σπιτιού και κρεμούσε μέσα στο σπίτι από τον φεγγίτη έναν-δυο
μονόκυπρους ή διπλόκυπρους δεμένους από ένα σκοινί και κουνώντας το ρυθμικά συνόδευε το τραγούδι των φίλων τους. Τέλος, στα Κάλαντα στο Διδυμότειχο τραγουδούσαν άτομα μεταμφιεσμένα σε αράπηδες, με κρεμασμένα στη μέση τους κουδούνια.. Το κουδούνι ως συνοδευτικό στη μουσική τοποθετείται και στο δοξάρι της αχλαδόσχημης λύρας και στο τουμπελέκι. Παλιότερα οι τσοπάνηδες κρεμούσαν έξω από τα σπίτια τους κουδούνια τα οποία με τον ήχο τους κρατούσαν μακριά ξωτικά και δαιμόνια.
Εικ. 9: «Κουδουνοφόροι» σε Μακεδονίτικο έθιμο
ΕΡΓΑΣΙΑ:
Ιδιόφωνα και αυτοσχέδια μουσικά και ηχητικά όργανα:
1. Το Κουδούνι
2. Αυτοσχέδια Όργανα
Εύα Στεφανάκου, Απρίλιος 2007