Για να προσδιορίσουμε την μουσικοχορευτική παράδοση των Βλάχων, θα πρέπει να μιλήσουμε για την ύπαρξη τοπικών παραδόσεων, οι οποίες εντάσσονται βέβαια μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, το οποίο καθίσταται αυτομάτως πλουσιότερο και γονιμότερο. Η ευρεία γεωγραφική διασπορά των Βλάχων και οι αναπόφευκτες επιρροές τις οποίες δέχονται από τα διάφορα περιβάλλοντα, συντελούν στη διαμόρφωση τοπικής μουσικοχορευτικής παράδοσης, η οποία μπορεί να διαφέρει από τόπο σε τόπο, αλλά κρατά και ένα γενικότερο χαρακτήρα, ο οποίος διαμορφώθηκε διαχρονικά από την κοινή χρήση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των Βλάχων, ως κλειστής πληθυσμιακής ομάδας.
Για παράδειγμα υπάρχουν σε όλο τον Ελλαδικό χώρο κοινοί χοροί και τραγούδια Βλαχόφωνα και Ελληνόφωνα, αλλά υπάρχουν και διαφοροποιήσεις ή παραλλαγές πάνω στο ίδιο μουσικοχορευτικό μοτίβο κατά τόπους, όπως υπάρχουν και ιδιαίτερες μουσικοχορευτικές παραδόσεις από περιοχή σε περιοχή.
Κατά τον καθηγητή παραδοσιακών χορών Γιάννη Δήμα , οι χοροί των Βλάχων αποτυπώνουν το αδιαίρετο του χορευτικού πολιτισμού της χώρας μας. Οι βασικοί ρυθμοί πάνω στους οποίους δένουν οι μελωδίες των Βλάχικων χορών είναι ρυθμοί 2/4, 4/4, 5/8, και 7/8 που τους συναντάμε από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Φυσικά η παράδοση δεν είναι στατική, και ευτυχώς. Υπ αυτή την έννοια βλέπουμε διαφοροποιήσεις στην έκφραση και στο μουσικό σκέλος αυτής της παράδοσης, ή καλύτερα στον τρόπο εκφοράς και παρουσίασης της.
Για παράδειγμα τα μουσικά όργανα, τα οποία συνόδευαν τους χορευτές, μπορούν να διαφέρουν από τόσο σε τόπο, και φυσικά διαφοροποιούνται με το πέρασμα του χρόνου.
Ο χορός ξεκίνησε σαν ενιαία έκφραση με το φωνητικό μέλος, για να παραχωρήσει αργότερα τη θέση του στα όργανα, τα οποία εντάσσονται αρμονικά στο ενιαίο αυτό σύνολο, υπηρετώντας τον κοινό σκοπό, με σεβασμό και ευαισθησία, για να μας δώσει το τελικό αποτέλεσμα, που είναι το δέσιμο ανθρώπινης φωνής και οργάνων.
Στην Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία τις αρχές του περασμένου αιώνα οι χοροί των Βλάχων συνοδεύονται από την « Γκάϊντα». Αργότερα στην ίδια περιοχή έχουμε βαθμιαία την είσοδο ορχήστρας η οποία αποτελείται από κλαρίνο βιολί- λαούτο και ντέφι.
Τα ίδια όργανα χρησιμοποιούνται στην περιοχή της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, ακόμη και σε Βλαχοχώρια της περιοχής Γρεβενών, όπως το Περιβόλι και η Αβδέλα. Αντίθετα στα υπόλοιπα Βλαχοχώρια της Δυτικής Μακεδονίας, Σαμαρίνα Κλεισούρα, Νέβεσκα, αλλά και στο Λιβάδι Ολύμπου, επικρατούν οι ορχήστρες χάλκινων πνευστών της περιοχής.
Η μουσικοχορευτική έκφραση των Βλάχων είναι στενά συνδεδεμένη με την κοινωνική και εκκλησιαστική ζωή τους. Παρατηρούμαι ότι ο χορός αποτελεί μία ανώτατη έκφραση της τοπικής κοινωνίας, στενά συνδεδεμένης με μεγάλες θρησκευτικές γιορτές και πανηγύρεις, όπου δίνεται η ευκαιρία να καταδειχθεί η κοινωνική συνοχή και οι άγραφοι κανόνες αιώνων, όπου το ατομικό ταυτίζεται απόλυτα με το συλλογικό εμείς.
Μεγάλες γιορτές για τους Βλάχους , όπως η Γιορτή της Αγίας Παρασκευής, «Στα Βίνιρε», των Αγίων Αποστόλων « Σουνκέτρου», και η γιορτή της Παναγιάς «Στα Μαρία», στα Βλάχικα, δίνουν την ευκαιρία στην πολιτισμική κοινότητα των Βλάχων να εκφραστεί συλλογικά και συντονισμένα, αυστηρά και εθιμικά, μέσα από τον Τρανό Χορό « Κόρλου Μάρι», το κορυφαίο γεγονός της χρονιάς., για όλη την τοπική κοινωνία.
Ο Τρανός Χορός
Ο Τρανός Χορός είναι χορός τελετουργικός , αργός, απλός αλλά συνάμα μεγαλοπρεπής και περήφανος, αρχέγονα Ελληνικός, κρατά άσβεστη στο χρόνο τη μνήμη, μεταφέροντας από γενιά σε γενιά, τις μνήμες της κοινότητας, τους θρύλους και τις δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα των Βλάχων.
Ο Τρανός χορός λαμβάνει χώρα στο « μεσοχώρι», στις αυλές των εκκλησιών, η σε άλλες επιλεγμένες τοποθεσίες τα « πατώματα» – « Πάντι η Βουλάγκα» . Σε αυτόν τον χώρο οι άγραφοι κανόνες καθορίζουν τα θέματα και τις διαδικασίες σύμφωνα με τις οποίες τα άτομα εντάσσονται στο ενιαίο χορευτικό σύνολο. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι άγραφοι αυτοί κανόνες τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια. απ΄ όλους. Μπροστά μπαίνει πάντα η ομάδα των ηλικιωμένων με κορυφαίο το γηραιότερο. Ακολουθούν οι μεσήλικες και κατόπιν οι νεώτεροι και τα παλικάρια Ακολουθούν οι γυναίκες με την ίδια αυστηρή σειρά. Έτσι σχηματίζεται ένας τεράστιος κύκλος «με μία κεφαλή» Στο μέσον του κύκλου εποπτεύει ο τελετάρχης, πρόσωπο σεβαστό και ως εκ τούτου αποδεκτό από όλη την κοινωνική ομάδα, ο οποίος συντονίζει τον χορό , δίνει τον τόνο, και ρυθμίζει κάθε λεπτομέρεια του.
Το τραγούδι αρχίζει από τον κορυφαίο και επαναλαμβάνεται ρυθμικά από τις υπόλοιπες ομάδες. Τα τραγούδια ποικίλουν κατά περιοχή, μπορούν να καταταγούν σε λυρικά, ερωτικά, ιστορικά, ηρωικά και κλέφτικα , είναι δε πότε Βλαχόφωνα και πότε Ελληνόφωνα.
Παλιότερα η σειρά του Τρανού Χορού καθορίζονταν από την κοινωνική σύνθεση του χωριού. Μπροστά χόρευε η εύπορη τάξη των εμπόρων, ακολουθούσαν οι βιοτέχνες και μετά οι κτηνοτρόφοι με τις άσπρες φουστανέλες τους, και τέλος έκλειναν τον κύκλο οι αγωγιάτες με τις μαύρες τους φουστανέλες.
Αξίζει τον κόπο να παρουσιάσουμε δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις του Τρανού Χορού. Τον χορό «Κίνικ» του Περιβολίου και τον « Τσιάτσιο» της Σαμαρίνας.
Ο< “Τσιάτσιος” της Σαμαρίνας
Ονομάζεται έτσι από το ομώνυμο τραγούδι που ανοίγει τον χορό. Προέρχεται από τον Αρβανίτη ληστή “Τζάτζω η Τσιάτσιο” , ο οποίος τρομοκρατούσε το 1785 την περιοχή της Σαμαρίνας. Χορεύεται στις 16 & 17 Αυγούστου, μετά την λειτουργία στην εκκλησία της Μεγάλης Παναγιάς. Παλιότερα ο Τρανός Χορός άνοιγε με το τραγούδι του “Μίχου”, που ήταν αφιερωμένο στον Σαμαριναίο οπλαρχηγό Μίχο :
Ο Μίχος εκατέβαινε από την Σαμαρίνα
με το ντουφέκι στο πλευρό, με το σπαθί στη ζώση......
Στον “Τσιάτσιο” σχηματίζονται δύο παράλληλοι μεγάλοι κύκλοι. Ο εσωτερικός αποτελείται από τους άνδρες του χωριού, ενώ ο εξωτερικός από τις γυναίκες.
Τρανός Χορός « Τσιάτσιος» Σαμαρίνας. Αρχείο Κ. Λάλλα
Σημειωτέον ότι όλα τα τραγούδια αυτού του χορού είναι Ελληνόφωνα, και ακούγονται κατά σειρά, Ο Τσιάτσιος, Ο Σμαήλ – αγάς,
Δεν σ' άρεζε Σμαήλαγα, Φούρκα και Σαμαρίνα
μόν΄γύριβις κι στου Ντουσκό να πάς αρματουμένους..
ο Σιώμος, Αμπέλι μου πλατύφυλλο, Ντάμαν νιός και παλικάρι ,και Βουργάρα.
Ο καθηγητής Φ.Α Μιχάλης Πλίτσης, γράφει στο βιβλίο του Οι Χοροί της Σαμαρίνας ότι ο Τσιάτσιος θυμίζει με την τριχορία του, με τους κορυφαίους και τον οργανωτή του , τον αρχαίο διθύραμβο.
Το “ Κίνικ” του Περιβολίου.
O Τρανός Χορός Κίνικ, “Κόρλου ντι λα Κίνικ” είναι ένα τελετουργικό δρώμενο που χαρακτηρίζει την Κοινότητα του Περιβολίου. Στο τριήμερο πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής, “Στα Βίνερι,” στις 26 – 27 & 28 Ιουνίου , κάθε απόγευμα με τα όργανα μπροστά, ξεκινούν από το Μεσοχώρι για το πλάτωμα Κίνικ, από όπου πήρε το όνομα του ο Τρανός χορός.
“Η τοποθεσία Κίνικ, γράφει ο καθηγητής Βασίλης Νιτσιάκος, εντάχθηκε στο πολιτισμικό και συμβολικό κεφάλαιο της Κοινότητας, επειδή συνδέθηκε μ΄ένα σημαντικό για την κοινωνική υπόσταση και την πολιτισμική έκφραση των μελών της γεγονός”
Τρανός Χορός ,Φωτογραφία Αδελφών Μανάκια
Άλλο ένα στοιχείο που χαρακτηρίζει το Κίνικ είναι η συνεχής επανάληψη, κατά τρόπο μονότονο και ως εκ τούτου μυητικό και τελετουργικό.
Τα τραγούδια που ακούγονται είναι συνήθως ιστορικά, χωρίς να αποκλείονται και τα Λυρικά, στην πλειοψηφία τους Ελληνόφωνα.
Το Κίνικ ξεκινά με το τραγούδι “ σε περιβόλι μπαίνω” με προφανή συμβολισμό και έμμεση παραπομπή στο όνομα του χωριού, και συνεχίζεται με την Κορηλιανή, την Πιρουσιάνα, τη Γράμμουστα, το Πήγαινα το δρόμο δρόμο , την Κρανά μεσ΄το μπουγάζι , και άλλα.
Αξίζει να επισημανθεί ότι ο Τρανός Χορός δεν μπορεί να προσεγγισθεί σαν βήματα, αλλά ότι τα βήματα ακολουθούν τον χορό , ως οργανικό στοιχείο , ως βάση έδρασης όλου του δρώμενου και της κοινωνικής του αναφοράς ως γεγονότος που καθορίζει την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα της κοινωνικής ομάδας . Γιατί εδώ δεν υπάρχει το ατομικό εγώ, αλλά το συλλογικό εμείς, δεν χορεύει το άτομο, αλλά ταυτίζεται
Καθηγητή Φ.Α – Προέδρου της Π.Ο.Π.Σ. Βλάχων.(εισήγηση για το 3ο Συμπόσιο για τον Ελληνικό Χορό)