Το βιβλίο χωρίζεται σε δεκαεπτά κεφάλαια καλύπτοντας την ιστορία του Ασπροποτάμου από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τις ημέρες μας. Ο διαχωρισμός της ύλης σε τόσα κεφάλαια έγινε ώστε το βιβλίο να λειτουργήσει ως ένα πλήρες θεματικό και χρονικό λεξικό, όπου ο αναγνώστης θα μπορεί με σχετική ευκολία να ανατρέξει και να μελετήσει τα ιστορικά στοιχεία ενός συγκεκριμένου ασπροποταμίτικου οικισμού ή μιας ορισμένης χρονικής περιόδου. Έτσι κάποιες επικαλύψεις και επαναλήψεις ήταν αναπόφευκτες.
Στο 1ο κεφάλαιο ορίζονται τα γεωγραφικά όρια και οι πολιτισμικές ιδιαιτερότητες του Ασπροποτάμου, όπως έχουν διαμορφωθεί διαχρονικά από την ιστορία της περιοχής και το κοινωνικό της προφίλ. Το 2ο κεφάλαιο καταγράφει την ιστορία του Ασπροποτάμου από τους αρχαίους χρόνους μέχρι την κατάκτηση της περιοχής από τους Ρωμαίους.
Η αναζήτηση της πολιτισμικής μου ταυτότητας με ώθησε στην έρευνα της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας, αναφορικά με την προέλευση των Βλάχων και τη δημιουργία της γλώσσας τους. Θέλω εξαρχής να τονίσω ότι δεν είμαι ιστορικός, ανθρωπολόγος ή εθνολόγος. Συντάσσομαι ωστόσο ξεκάθαρα με τη μερίδα εκείνων των ερευνητών που έχουν μελετήσει σε βάθος την περίπτωση των Βλάχων και τεκμηριώνουν θαρρετά την άποψή τους, κυρίως όσον αφορά το ζήτημα της προέλευσής τους, αλλά και της δημιουργίας της γλώσσας τους. Είναι αξιοσέβαστο ασφαλώς το έργο πολλών μελετητών και η προσπάθειά τους να επικεντρωθούν στα πολύ ενδιαφέροντα και πραγματικά μοναδικά έθιμα, στον νομαδικό τρόπο ζωής, στην περιγραφή της καθημερινότητας ή στην ιστορία των οικογενειών των βλάχικων οικισμών. Αποφεύγοντας ωστόσο την καταγραφή της άποψής μου για την προέλευση των Βλάχων και τη δημιουργία της γλώσσας τους, είναι σαν να προσφέρω στους αναγνώστες ένα βιβλίο από το οποίο έχω παραλείψει βασικά εισαγωγικά κεφάλαια.
Είναι γεγονός ότι δεκάδες διαπρεπείς ερευνητές, εθνολόγοι, λαογράφοι ανθρωπολόγοι, λαογράφοι έχουν γράψει εκατοντάδες βιβλία και έχουν εκδώσει ανάλογο αριθμό επιστημονικών μελετών για τα ίδια θέματα προσπαθώντας να προσεγγίσουν την αλήθεια. Η σχετική για τη βλάχικη καταγωγή αναφορά, που καταγράφεται στο 3ο κεφάλαιο, αποτελεί το καταστάλαγμα της δικής μου κρίσης, αφού μελέτησα μία σειρά εκδόσεων που έκαναν συγγραφείς, απόλυτα καταρτισμένοι στον πολιτισμό των Βλάχων. Είναι βέβαιο ότι ούτε εγώ έχω ανακαλύψει την απόλυτη αλήθεια. Το αμέτρητο πλήθος των λέξεων που σχηματίζουν οι επιστημονικές προσεγγίσεις, οι διατριβές αλλά και οι καταγραφές της ιστορίας των βλάχικων κοινοτήτων δείχνει σε μεγάλο βαθμό δυσθεώρητο και απροσπέλαστο. Κανένας ειδικός επιστήμονας ή μελετητής δεν είναι δυνατό να κατέχει πλήρως την αλήθεια για την πολιτισμική ταυτότητα και τα στάδια της κοινωνικής συγκρότησης των Βλάχων. Τα πράγματα είναι πιο απλά σε ό,τι αφορά τη γλωσσική προέλευση της βλάχικης γλώσσας, όπου οι επιστημονικές θεωρήσεις συγκλίνουν πολύ περισσότερο.
Στο επόμενο κεφάλαιο (4ο), το οποίο καλύπτει τον 14ο αιώνα καταγράφονται οι μετακινήσεις των πληθυσμών που συνέβησαν από όλη την έκταση της Βαλκανικής χερσονήσου προς τη Θεσσαλία και την Ήπειρο και ειδικότερα προς την περιοχή του Ασπροποτάμου.
Καταγράφοντας τα βασικά χαρακτηριστικά των πρώτων ασπροποταμίτικων οικισμών (5ο Κεφάλαιο) εστίασα την προσοχή μου στη διερεύνηση της προέλευσης των ονομάτων των χωριών του Ασπροποτάμου προσφεύγοντας αρχικά στο πλούσιο τοπωνυμικό υλικό της περιοχής, το οποίο βρίσκεται διάσπαρτο στις εργασίες ντόπιων λόγιων. Αν και οι ετυμολογικές και σημασιολογικές ερμηνείες των τοπωνυμίων αποδίδονται πολλές φορές από τους κατοίκους του Ασπροποτάμου στα πλαίσια τοπικιστικών και ελληνοκεντρικών αντιλήψεων, απαντούν ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις σε ερωτήματα των ερευνητών στην κενή ιστοριογραφικά περίοδο του 16ου και 17ου αιώνα. Επειδή όμως τα τοπωνύμια του Ασπροποτάμου απαντώνται και στα γειτονικά κράτη, στη δευτερογενή μου έρευνα έλαβα υπόψη μου τις επιστημονικές έρευνες ιστορικών και λαογράφων των βαλκανικών κυρίως κρατών. Αναμφισβήτητα, η μελέτη των ονομασιών των ασπροποταμίτικων οικισμών υπήρξε το δυσκολότερο κομμάτι του βιβλίου με τις περισσότερες αμφισημίες.
Μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα τα διαθέσιμα στους ιστορικούς γραπτά ντοκουμέντα που αφορούσαν την περιοχή του Ασπροποτάμου ήταν λιγοστά και προέρχονταν κυρίως από τα βιβλία των εκκλησιών των χωριών (εκκλησιαστικούς κώδικεςA, προθέσειςB, κατάστιχαC, ενθυμήσειςD) και από τις βιβλιοθήκες των μονών των Μετεώρων. Κάλυπταν δε κυρίως τον 18ο και 19ο αιώνα. Στις αρχές του 2001 ήρθε στο φως της δημοσιότητας ένα πολύ σημαντικό οθωμανικό κατάστιχο απογραφής των δημογραφικών και οικονομικών στοιχείων της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλίας.
Στο φορολογικό κατάστιχο του 2001, το οποίο εκδόθηκε από το Πανεπιστήμιο της Άγκυρας περιλαμβάνονται αναλυτικά στοιχεία της απογραφής που διενήργησαν οι Οθωμανοί τη διετία 1454/55 σε όλους τους οικισμούς της Θεσσαλίας που περιλαμβάνονταν στο σαντζάκι (= περιφέρεια) των Τρικάλων. Η αρχική έκδοση με τον τίτλο «Έκθεση φορολογικής απογραφής του σαντζακίου των Τρικάλων κατά τα έτη 1454/55» είχε γίνει στα οθωμανικά τουρκικά, η οποία ήταν άλλωστε η επίσημη γλώσσα της οθωμανικής αυτοκρατορίας τον 15ο αιώνα.
Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα, που προέρχονται από την πρώιμη οθωμανική περίοδο αποτελούν χρονολογικά τις πρώτες πηγές γραπτών δεδομένων και άντλησης πληροφοριών όχι μόνο για τον χώρο του Ασπροποτάμου αλλά και για όλη τη μεταβυζαντινή Δυτική Θεσσαλία. Στα κατάστιχα αυτά αποτυπώνεται με πολύ καλή προσέγγιση η οικιστική γεωγραφία της περιοχής όπως και ο πληθυσμός της. Τα οθωμανικά κατάστιχα αποτελούν σε κάθε περίπτωση επίσημη κρατική αρχειακή πηγή και στον βαθμό αυτό είναι πολύ αξιόπιστη καθώς δεν πρόκειται για σποραδικές, αμφίβολες και ίσως μεροληπτικές μαρτυρίες όπως οι εντυπώσεις περιηγητών ή οι σημειώσεις ιερέων σε εκκλησιαστικά βιβλία.
Η ιστορική αναδίφηση όπως καταγράφεται στο 6ο Κεφάλαιο του βιβλίου με την αποκάλυψη των στοιχείων της απογραφής των Οθωμανών σε χρονολογίες απρόσιτες μέχρι σήμερα στη σκαπάνη των ιστορικών ερευνών, επιβάλλει την παράθεση αναλυτικών στοιχείων της συγκεκριμένης έκδοσης. Στα συγκεκριμένα κατάστιχα, τμήμα των οποίων έχει μεταφραστεί στα σύγχρονα τουρκικά, παρατίθενται πληροφορίες με αναλυτικά απογραφικά στοιχεία που αφορούν τον αριθμό των οικογενειών σε κάθε χωριό, τα είδη και τον αριθμό των γεωργικών και κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων, όπως και το είδος και το μέγεθος των φορολογικών βαρών, τα οποία επιβάλλονταν στους Ασπροποταμίτες εκείνης της εποχής.
Υπάρχει ωστόσο και ένα μέρος των κατάστιχων, το οποίο παρέμεινε μέχρι σήμερα αμετάφραστο και στο οποίο καταγράφονται τα ονοματεπώνυμα όλων των οικογενειών των χωριών. Είναι προφανές ότι η ιστορική αξία και αυτών των αρχείων είναι πολυτιμότατη, διότι μπορεί να οδηγήσει σε αξιόπιστα συμπεράσματα αναφορικά με την εθνολογική προέλευση των οικογενειών στα μέσα του 15ου αιώνα. Είναι επίσης πιθανόν να αποκαλυφθεί η ετυμολογική προέλευση τοπωνυμίων όπως και η χρονολογική τους αφετηρία. Το 6 ο κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την πιστή μετάφραση των συγκεκριμένων αρχείων και τη διατύπωση των ανάλογων συμπερασμάτων. Η αδιαμφισβήτητα μεγάλη ιστορική αξία των οθωμανικών αρχείων αποτελεί εκ των πραγμάτων συγκριτικό σημείο αναφοράς για πολλά κεφάλαια του βιβλίου.
Στα επόμενα κεφάλαια (7ο, 8ο, 9ο, 10 ο) αναλύονται τα χαρακτηριστικά της ασπροποταμίτικης κοινωνίας, όπως αυτά μορφώθηκαν από επαναστατικές κινήσεις, επιδημίες και θεσμούς διοίκησης, εξετάζοντας παράλληλα τις δημογραφικές ανακατατάξεις που προκλήθηκαν εξαιτίας αυτών των γεγονότων. Δίδονται επίσης ουσιαστικές πληροφορίες για την περίοδο που ο Αλή Πασάς διαφέντευε την ζωή και τις περιουσίες των Ασπροποταμιτών. Ιδιαίτερη έμφαση και ευρεία κάλυψη δίδεται τόσο στον θρησκευτικό βίο των Ασπροποταμιτών με την περιγραφή των θρησκευτικών παραδόσεων και την ανέγερση των εκκλησιών των χωριών όσο και στις προσπάθειες των κοινοτήτων για τη δημιουργία σχολείων και τη μόρφωση των νέων (13ο κεφάλαιο).
Λέγεται ότι στην ιστορία έρχονται εποχές όπου ο χρόνος είναι πολύ πυκνός. Υπάρχουν δηλαδή εξελίξεις, αλλαγές και ανατροπές σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Μία τέτοια χρονική περίοδος ήταν εκείνη που καλύπτει τα γεγονότα που συνέβησαν μετά την απελευθέρωση του Ασπροποτάμου από τον τουρκικό ζυγό και μέχρι την καταστροφή των χωριών από τους Γερμανούς. Τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου πραγματεύονται αυτή ακριβώς τη χρονική περίοδο. Η ενσωμάτωση του Ασπροποτάμου στο Ελληνικό κράτος, η ληστοκρατία (15 ο Κεφάλαιο), η μαζική εγκατάσταση των Ασπροποταμιτών στα αστικά κέντρα, η μετανάστευση στις νέες χώρες και η καταστροφή των χωριών (16 ο Κεφάλαιο) άλλαξαν ριζικά τις δομές της ασπροποταμίτικης κοινωνίας σε ένα διάστημα εξήντα μόλις χρόνων. Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου (17ο Κεφάλαιο) γίνεται καταγραφή των προσπαθειών των Ασπροποταμιτών να ξανακτίσουν τα κατεστραμμένα χωριά, όπως και μία αποτίμηση των δράσεων της τοπικής αυτοδιοίκησής.
Όπου κρίνεται σκόπιμο ότι πρέπει να δοθούν σύντομες πληροφορίες, αυτές δίδονται στο τέλος της σελίδας. Για πιο ολοκληρωμένη πληροφόρηση υπάρχει ειδικό ένθετο με τον τίτλο «Σημειώματα» στο τέλος του βιβλίου. Η παραπομπή στα «Σημειώματα» υποδηλώνεται με τα κεφαλαία γράμματα του αγγλικού αλφαβήτου.
Η έκδοση και κυκλοφορία ενός νέου βιβλίου έχει παρομοιασθεί με βοτσαλάκι, το οποίο ρίχνεται στα ήρεμα νερά μιας λιμνούλας ταράζοντάς τα. Ελπίζω και το δικό μου βοτσαλάκι να δράσει ανάλογα, μέχρις ότου ακολουθήσει το επόμενο.
Δημήτρης Ιωάννη Κωνσταντινίδης
e-mail:
τηλ. 6973383700
Οι Ασπροποταμίτες Βλάχοι
Σελίδες 304, τιμή 17,00 Ευρώ
Το φορολογικό δελτίο του Χαλικίου με τα ονοματεπώνυμα των οικογενειών του χωριού το έτος 1454.
Η ονομασία του χωριού, στον κύκλο δεξιά.