Η κ. Κούλα Λέντζιου-Τρίκου είναι εκπαιδευτικός με απόλυτη αγάπη στον τόπο καταγωγής της οικογενείας της, τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου στο Κιλκίς, αλλά και με την ίδια απόλυτη αγάπη προς την αρμανική γλώσσα των κατοίκων τους.
Η αγάπη της αυτή την οδήγησε στην συγγραφή του παρόντος πολυσέλιδου βιβλίου, αφού, σημειώνουμε, προηγήθηκαν οι μελέτες της Τρία Παραμύθια στα Βλάχικα (2007) και τα Βλάχικα Τραγούδια και Ποιήματα (2010).
Η προκείμενη έκδοση, αποτέλεσμα πολυετούς μόχθου της συγγραφέως, μαρτυρεί τις πηγές της ελληνοβλαχικής (αρμανικής) διαλέκτου, ήτοι την μεικτή καταγωγή της στην σύνολη σύνθεσή της από ελληνικές λέξεις και, κυρίως, από λατινικές (βλ. Κων. Νικολαίδης, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Κουτσοβλαχικής Γλώσσης, Αθήνα 1909). Είναι, άλλωστε, γνωστοί οι λόγοι από τους οποίους προέκυψε η πολυφωνία των ημετέρων Ελληνοβλάχων - Αρμάνων. Η συγγραφέας είναι βέβαιον ότι, πριν επιχειρήσει την σύνθεση του Λεξικού της, εβίωσε τους ίδιους τους πληροφορητές, άκουσε την λαλιά τους, έζησε μες τον ίδιο τον πολιτισμό τους και έτσι μπόρεσε να καταλάβει το νόημα μιάς κάθε λέξεως. Πολύτιμοι συνδρομητές στο έργο της ήσαν η οικογένειά της, ο πατέρας της κυρίως, οι συντοπίτες της και φυσικά το ένστικτό της. Γι’ αυτό και με τα βιώματά της αυτά βοηθούς κατόρθωσε να δώσει για κάθε λέξη την ακριβή προφορά της, την ερμηνεία της, την προέλευσή της, βγαλμένη η καθεμιά της από τις ρίζες του καθημερινού βίου.
Δεν είναι καθόλου παράτολμο, ούτε επιδέχεται κριτικής ότι στην προφορά και στα λοιπά ερμηνεύματα που αναγκαστικά την συνοδεύουν, δεν χρησιμοποίησε την γνωστή, και εξάπαντος χρήσιμη και απαραίτητη, μέθοδο των γλωσσολόγων. Η ίδια πρωτοτύπησε ακολουθώντας τον απλό δρόμο της συνομιλίας με τους δικούς της, που αγωνιούσαν και αγωνιούν να μη χαθεί το αγαπημένο τους ιδίωμα. Και φυσικά, απευθύνεται στον επιστήμονα γλωσσολόγο που καλείται να αξιοποιήσει το Λεξικό της όπως αυτός γνωρίζει, αλλά και στον καθένα, μη Ελληνόβλαχο, ενδιαφερόμενο.Και αυτό είναι το σημείο για το οποίο εκτιμάται γενναία η προσφορά της συγγραφέας, καθώς συγκέντρωσε ψηφί-ψηφί λέξεις, εκφράσεις και ο,τι συνδέεται με αυτές, έχοντας κατά νούν τον πολιτισμό των συντοπιτών της, την βιωματική της σχέση με τον λαϊκό πολιτισμό και εν προκειμένω των Μεγάλων Λιβαδίων. Έτσι, κάθε λέξη συνοδεύεται και με την αναγκαία επεξήγηση, π.χ. βάλεα κάλντα = η ρεματιά η ζεστή (valea kalda).
Στο Λεξικό της η συγγραφέας αρχίζει με τις λέξεις αλφαβητικά καταταγμένες και όπου είναι αναγκαίο με τα συναφή σχόλια και με γραμματικές διευκρινίσεις που βοηθούν για την καλύτερη ανάγνωση. Οι σσ. 41-768 καλύπτουν το Λεξικό της Αρωμανικής (Βλαχικής) Γλώσσας, οι σσ. 769-770 φιλοξενούν τις Προσφωνήσεις στα γένη και το φύλο.
Ακολουθούν τα Βασικά Στοιχεία Γραμματικής, αρχής γενομένης με το άρθρο (οριστικό, αόριστο εμπρόθετο), το άρθρο στα κύρια ονόματα προσώπων, ακολοθούν τα Ουσιαστικά (ενικός, πληθυντικός) στον αρσενικό, θηλυκό και ουδέτερο τύπο τους. Γράφει, ωσαύτως η συγγραφέας για τα επίθετα και τα αντίθετά τους, π.χ. αβούτσλλι = οι πλούσιοι, φτόχλλι = οι πτωχοί, μάρι = μεγάλος, ννίκου = μικρός, με παράθεση συναφών φράσεων, τα παραθετικά (θετικός, συγκριτικός, υπερθετικός βαθμός), π.χ. μπούνου φτσσιόρου = καλό παιδί, μα μπούνου = καλύτερο, νάιμα μούλτου = πιο πολύ καλύτερο. Στην συνέχεια η συγγραφέας ασχολείται με τα αριθμητικά επίθετα, τα απόλυτα π.χ. ούνου λούπου = ένας λύκος, τα τακτικά π.χ. πρότλου λα σκουλιό = ο πρώτος στο σχολείο, τα πολλαπλασιαστικά π.χ. νανντόιλεα νόντλου = διπλός ο κόμπος, τα αναλογικά, με συναφείς φράσεις ως παράδειγμα.
Ακολουθούν οι Αντωνυμίες, οι προσωπικές ιο = εγώ, τίνι = εσύ, έλου, -ια = αυτός, αυτή κτλ., μίνι = εγώ, εμένα, οι αντικειμενικές αμέλου = δικό μου, αταέλου = δικό σου, αμεά = δικιά μου, ανόστου = δικός μας, οι αυτοπαθείς, οι οριστικές π.χ. ίδγιουλου = ο ίδιος, οι δεικτικές αέστου = αυτός, αέστα = αυτή, οι αναφορικές ιού = που, κάρι = όποιος, οι ερωτηματικές π.χ. τσι = τι;, κάρι = ποιος;, οι αόριστες π.χ. ούνου = ένας, ένα, κάνι = κανένας, αντωνυμίες ομαδοποιημένες.
Ακολουθούν (σ. 798) οι αντίθετες λέξεις, π.χ. ινττράρι = είσοδος, ινσσιάρι = έξοδος, τζούα = η μέρα, νουάπτι = νύκτα.
Στην συνέχεια η συγγραφέας γράφει για τα ρήματα, τα ενεργητικά, τα παθητικά, τα μέσα, τα μεταβατικά και τα αμετάβατα π.χ. ασπάρτζι = χαλάει, σ’ ασπάρτζι = χαλιέται, σ’ σκάρκινι = ξύνεται (μέσο), τιλλιέ = έκοψε (μεταβατικό), πλίμσι = έκλαψε (αμετάβατο). Ακολουθούν οι εγκλίσεις, ενεργητική: οριστική λέγκου = δένω, υποτακτική σ’ λέγκου = να δέσω, προστακτική λεάγκι = δέσε˙ παθητική: οριστική μι λέγκου = δένομαι, υποτακτική σ’ μι λέγκου = να δεθώ, προστακτική λεαγκάτι = δέσου, η κλίση των ρημάτων, ενεστώς άμου = έχω, παρατατικός αβεάμου = είχα, μέλλων βα σ’ ασστέρνου = θα στρώνω, αόριστος ασστιρνούι = έστρωσα, παρακείμενος άμου ασστιρνούτι = έχω στρώσει, υπερσυντέλικος αβεάμου ασστιρνούτι = είχα στρώσει, συντελεσμένος μέλλων βα σ’ άμου ασστιρνούτι = θα έχω στρώσει, η μετοχή ασστιρνούτου = στρωμένος, το απαρέμφατο ασστιρνούτι = στρώνειν, στρώσιμο.
Η συγγραφέας παραθέτει τα ρήματα με αλφαβητική κατάταξη π.χ. αλούμτου = παλεύω, αχουρχέσκου = αρχίζω, ατζιούνγκου = φθάνω, αστέπτου = περιμένω, έως το ρήμα χίγκου = χώνω. Εξετάζει, ωσαύτως, η συγγραφέας την προστακτική ρημάτων π.χ. άβτζι = άκου, ακάτσι = πιάσε, έως το χίτζι = χώσε, και εδώ με αλφαβητική σειρά.
Γράφει, ακόμη, η συγγραφέας για τα Άκλιτα (σσ. 893-897, προθέσεις, σύνδεσμοι, επιρρήματα, επιφωνήματα), π.χ. αβράπεα η αβράπα = γρήγορα, αγάλεα = αργά, έως το επίρρημα φίρι = δίχως, τους αριθμούς ούνου, ντάου, τρέι κτλ. από το 1-1.000 και πάνω.
Στην συνέχεια η συγγραφέας προχωρεί σε Ομαδοποίηση Λεξιλογίου παραθέτοντας φυσικά φαινόμενα (θάλασσα, συννεφοξαστεριά, θερμότητα, στεριά). Ακολουθούν λέξεις για το σώμα (κεφαλή, κορμός), τις αισθήσεις, τι συνδέεται με την κεφαλή π.χ. γκούρα = στόμα, γκούσσι = λαιμός, γκρούννιου = πηγούνι, μπούτζα = χείλος κτλ.
Αναφέρει, επίσης, ονόματα ανθρώπων π.χ. Γιάνκα ή Γιάνκου = Γιάννης, Κόλα η Κουλούσεα = Νικόλας, Ντάφα = Δάφνη, ζώων π.χ. ννιέλου = αρνί, μπιρμπέκου = κριάρι, είδη κουδουνιών, ονόματα προβάτων π.χ. άλμπα = λευκή, μούργκα = γκριζόμαυρη, ονόματα γιδιών π.χ. κόρμπα = μαύρη γίδα, αρρώστιες των προβάτων, ονόματα άλλων ζώων π.χ. κουκότου = κόκορας, κατούσσι = μικρή γάτα, ονόματα φυτών π.χ. αγίννι = αμπέλι, άλλιου = σκόρδο, μέρη φυτών π.χ. λουμάκι = κλαδί, φρίντζα = φύλλο, λέξεις αναφερόμενες σε φυτά π.χ. σεάμινου = σπέρνω.
Ακολουθούν οι μήνες = μέσσι, οι ημέρες = τζίλι, οι χρήσιμες λέξεις, η διάρκεια της ημέρας από το πρωί = ντιμνεάτσα έως την χαραυγή = χαργίι, οι ευχές κατά την διάρκεια του 24ώρου π.χ. μπούνου σούμνου σ’ αβέτσι = καλό ύπνο να έχετε, οι ονομασίες των φαγητών π.χ. πρίνντου = γευματίζω, ο ύπνος (somnu), η ώρα, οι λαικές εκφράσεις, οι κατάρες, τα χρώματα π.χ. άλμπου = άσπρο, τα χρήματα π.χ. μινουτσέλλι = ψιλά, ο αργαλειός, οι πληροφορίες, τα παιχνίδια του χειμώνα, η βιβλιογραφία.
Το βιβλίο της κ. Λέντζιου-Τρίκου είναι μία πολύτιμη εισφορά στην μελέτη και γνώση της αρμανικής διαλέκτου, γραμμένο με περισσή φροντίδα και αγάπη γι’ αυτήν, γι’ αυτό της αξίζουν θερμότατα συγχαρητήρια.
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ
Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου, Πρόεδρος Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών (2015-2018)
Λεξικό Αρωμανικής (Βλάχικης) Γλώσσας των Βλαχόφωνων Ελλήνων των Μεγάλων Λιβαδίων Πάικου Κιλκίς με καταγωγή από την Πίνδο
(Δημοσιευμένο στο περιοδικό της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τόμος 42ος, 2017»)