Μετά την κατοχή και συγκεκριμένα το 1945 (Α.Ν 533 3/9/1945) ξεκίνησαν στη χώρα μας (ανάλογα φαινόμενα είχαμε και στην υπόλοιπη Ευρώπη) οι δίκες για την τιμωρία των συνεργατών με τον κατακτητή, των δωσίλογων.
Είχε προηγηθεί η “Συντακτική Πράξη 1” το 1944 της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην οποία τονιζόταν:
“...Οστις κατά την διάρκειαν της εχθρικής κατοχής συνεργάσθη εκ προθέσεως προδοτικής μετά του εχθρού, εντεύθεν δε προέκυψεν οιαδήποτε ωφέλεια εις αυτόν ή ζημία εις το Εθνικόν ή Συμμαχικόν αγώνα ή εις Ελληνας πολίτας ή εις πολίτας Συμμάχου κράτους τιμωρείται κατά τις διατάξεις του παρόντος Νόμου...”
Οι δίκες αυτές ξεκινούν τον Φλεβάρη του 1945 (Δίκη κατοχικών πρωθυπουργών και υπουργών) και κρατούν μέχρι το 1948.
Σήμερα φιλοξενούμε ένα σπάνιο έγγραφο που αφορά την «απολογία» (στα τέλη του 1946 και αφού είχε προφυλακιστεί) ενός γνωστού δωσίλογου της περιοχή μας του Δημοσθένη Χατζηγώγου, ο οποίος και φυλακίσθηκε -του επιβλήθηκε ποινή 6 ετών- για την αντεθνική του δράση και αργότερα κατά τη διάρκεια του εμφυλίου απελευθερώθηκε με απόφαση του τότε βασιλιά Παύλου (Απρίλιος 1949).
Το ενδιαφέρον του απολογητικού υπομνήματος βρίσκεται αφενός στην προσπάθεια του κατηγορούμενου να αποσείσει τις ευθύνες του από πραγματικά γεγονότα (τα οποία και περιγράφει) και αφετέρου να εμφανίσει τις πράξεις του -με βάση και το κλίμα της εποχής- σαν εμφορούμενες από εθνικοπατριωτισμό…
Άλλωστε αυτό το “παραμύθι” χρησιμοποίησαν όλοι οι συνεργάτες το κατακτητή στη χώρα μας προκειμένου κατά τη διάρκεια του εμφυλίου να μετριαστούν οι ποινές τους και να απελευθερωθούν σχηματίζοντας πολλοί από αυτούς στη συνέχεια ένοπλα τμήματα στο πλευρό του λεγόμενου “εθνικού στρατού” κατά του ΔΣΕ....
Εδώ να σημειώσουμε πως σύμφωνα με πανελλαδική έρευνα από το σύνολο των 30.000 που διώχτηκαν τελικά φυλακίστηκε το 1,3% από αυτούς!
«Υπόμνημα
Δημοσθένους Χατζηγώγου, κατοίκου Βεροίας, υποδίκου
Προς τον Κον. Ανακριτήν του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων
Αναφερόμενος εις την απολογίαν μου επί των κεφαλαίων της κατηγορίας και επί των ανακοινωθεισών μοι ενδείξεων, εφ ω αυτή στηρίζεται, συνέπεια των οποίων υπήρξε η προφυλάκισις μου, αισθάνωμαι την εσωτερικήν ανάγκην συμπληρωματικώς να αναφέρω γενικώς και τα εξής:
Η εποχή της τετραετούς εχθρικής κατοχής επέφερε βιολογικώς αναστάτωσιν εις το ψυχικόν των ανθρώπων. Πάθη, εκδικήσεις, συμπάθειαι, αντιπάθειαι, φιλίαια,συμφέροντα, παρεξηγήσεις, εξεπήδησαν και ήτο δύσκολον να διακρίνει τις, τους αθώους από τους ενόχους, τους καλούς από τους κακούς χαρακτήρας. Οι ορθώς σκεπτόμενοι πολίται, οι μη εγκαταλείψαντες την εθνικήν γραμμήν, δεν ήτο δυνατόν, να εκδηλούνται εκ του εμφανούς, διότι επεκρέμαντο κίνδυνοι σοβαροί από των διαφόρων κατευθύνσεων. Τούτο δεν συνέβη μόνο εντός της Ελλάδος, αλλά και εις όλα τα κράτη της Βαλκανικής, άτινα υπέκυψαν εις την βίαν του εχθρού.
Μέσα εις την θύελλαν αυτή ευρέθη και εγώ. Αποτελών μέλος της Βλάχικης Κοινότητος, λόγω περιουσιακής, οικογενειακής και κοινονικής καταστάσεως εις εμφανήν θέσιν έπρεπε ν΄αναμένω και να βάλωμαι από πολλών πλευρώ. Εδει συνεπώς μετά περισκέψεως να συμπεριφέρομαι. Είμαι υπερήφανος ότι εις την κατάστασιν ταύτην κατόρθωσα να μην απομακρυνθώ της Εθνικής γραμμής.
Δεν δύναμαι να εκθέσω την καθόλου δράσιν μου κατά την εποχήν εκείνη. Περί ταύτης θα αφήσω να ομιλήσωσι οι αρμόδιοι, οίτινες έλαβον αφρμήν να με παρακωλουθήσωσι, να εκτιμώσωσι την σταθερότητα μου και σχηματίσωσι μιαν πραγματικήν πεποίθησιν περί εμου. Ούτοι θα κρινωσι τι δέον να ανακινώσωσι εις την ανάκρισιν εν σχέσει προς την εμήν συμπεριφοράν κατά τον χρόνον της εχθρικής κατοχής.Θα δοκιμάσωσι και ούτοι λύπην δια την δοκιμασίαν μου, στερηθέντος της προσωπικής μου ελευθερίας, εις ανταμοιβήν των υπηρεσιών μου.
Επί του κεφαλαίου τούτου επρότεινα και προτείνω τους κάτωθι μάρτυρας ους και αύθις παρακαλώ να εξητάσετε δια τοπυ εν Θεσσαλονίκη Κου Ανακριτού μη ούσης της ενταύθα προσελεύσεως τους.
Συγκεκριμμένως θα αναφέρω ολίγα τινά επεισόδια κατά την εποχήν εκείνην δια να γίνη καταφανές πόσον πρέπει να υποφέρω ψυχικών διωκόμενος ως δωσίλογος, ως συνεργασθείς μετά του εχθρού εις βάρος των Ελληνικών συμφερόντων.
Α. Επί γερμανικής κατοχής, τη υποδείξει του τότε συνεργαζόμενου μετά των Γερμανών Σίμου και δεν ενθυμούμαι τινός άλλου, διεταχθήκαμεν οι εν Βεροία Βλάχοι να συγκεντρωθώμεν εις τους στρατώνας, όπυ και συνεκεντρωθήκαμεν και μας εγένετο σύστασις να ευνοήσωμεν κατάταξιν εθελονών. Εις την σ΄στασιν ταύτην τόσον εγώ, όσον και άλλοι, συνταυτήσαντες την τύχην μας μετά την άλλων Βεροιαίων συμπολιτών μας, εδηλώσμαεν ότι θα πράξωμεν ότι και οι λοιποί κάτοικοι Βεροίας. Η δήλωσις αυτή επέφερε αποτέλεσμα να διαλυθή μεν η συγκέντρωσις, απεδόθη όμως αύτη εις δικήν μου έμπνευσιν, εφώ εκρατήθη υπό των Γερμανών επί 24ωρον. Περί του γεγονότος προτείνω τους κάτωθι μάρτυρας…
Β. Όταν ήλθεν ο Ιταλός συνταγματάρχης να ενεργήση στρατολογίαν, γνωρίκζων ότι υπάρχει αντιπάθειαν μεταξύ Γερμανών και Ιταλών, είχον την έμπνευσιν να ειδοποιηθή το Γερμανικόν Φρουραρχείον περί των κινήσεων του Ιταλού συνταγματάρχου και ούτω ούτος ειδοποηθή υπό του Γ. Φρουραρχείου να παύση τας ενέργειας του όπερ και έπραξε αναχωρήσας. Είχον καταταγή ελάχιστοι νέοι, εν αγνοία των γονέων των μη εγκρινόντων την κατάταξιν παρασυρθέντες εξ απατηλών παραστάσεων αλλά κατόπιν ενεργειών επανήλθον και ούτοι εις τας οικίας τους ενταύθα.
Εάν ως μοι ανακοινώθη υφ’ υμών ο ενώπιον του Στρατοδικείου αχθείς ως κατηγορούμενος Δ….κατέθεσε κατά την Δίκην ότι εγώ μετ’ άλλων ενήργουν την υπέρ των Ιταλών στρατολογίαν, γεγονός όπερ είναι ψευδές ότι έλαβε χώραν,το οποίον παρ΄ουδενός άλλους βεβαιούται, έπραξε προφανώς τούτο δια να δημιουργήση ελαφρυντικήν περίπτωσιν δι’αυτόν ότι δήθεν παρεσύρθη εις την σύμπραξιν του μετά των Ιταλών. Την εποχήν εκείνην ουδείς περεσύρετο εις ορισμένη ιδεολογίαν αν δεν επίστευε ο ίδιος. Δια τούτο εκ της Βλάχικης Κοινότητος τινες συνέπραξαν μετά του ΕΑΜ, τινες ηυνόουν τους Γερμανούς, οι πλείστοι παρέμειναν αμέτοχοι ως οι λοιποί πολίται Βεροίας, παραμένοντες εντός της εθνικής γραμμής.
Προπολεμικώς η Ελλάς και η Ρουμανία εις τας υποθέσεις της Βαλκανικής συνέπραττον εν αρμονία συμφερόντων και ουδείς εχέφρων θα επείθετο ότι μεταπολεμικώς θα μεταβάλλετο η πορεία αύτη.
Μοι ανακοινώθη επίσης έγγραφον υπεγεγραμμένον υπό του Προέδρου της Βλαχικής παροικίας, γαλλιστή συντεταγμένον προς το Γερμανικόν Φρουραρχείον. Τούτο κατ’ ουδένα τρόπον δύναται να βαρύνη εμέ, όστις ούτε Πρόεδρος ήμην, ούτε καν μέλος του Συμβουλίου,ούτε εμπνευστής αυτού υπήρξα. Το έγγραφον τούτο προφανώς θα είναι έμπνευσις και έργον γαλλομαθούς διδασκάλου της Κοινότητος, όστις ήθελε να αποδείξει γνώσεις πολιτικής ιστορίας, τας οποίας ούτε άλλος τις, ούτε ο Πρόεδρος θα εγνώριζε, θύμα ίσως και τούτος γεννόμενος του γαλομαθούς διδασκάλου,την πατρότητα του εγγράφου τούτου αγνοώ.
Εάν εις το Σχολείον της Κοινότητος αναρτήθεισαν σημαίαι εχθρικών κρταών ή εάν μεμωνομένα άτομα περιεφέρωντο έχοντα τοιαύτας σημαίας, δεν ευθύνομαι εγώ,διότι ούτε ιδιότητα ή εξουσίαν τινά είχον να απαγορεύσω, ούτε η εποχή ήτο τοιαύτη ενεργώς να αντιδράσω, πάντως ουδέποτε επεδοκίμασα τα τοιαύτα.
Μοι απεδόθησαν προπαγανδιστικαί ενέργειαι υπέρ εχθρικών συμφερόντων δια του γεγονότος ότι η Ρουμανία μέσω του εν Θεσσαλονίκη Ρουμανικού Προξενείου απέστελεν τρόφιμα δια την Βλαχικήν εν Βεροία παροικίαν άτινα διανεμήθησαν μέσω άλλης Επιτροπής εις την οποίαν δεν συνέπραξα. Επί τούτου θα απαντήσω δι’ ολίγων.Οντως εστάλει εις τους απόρους Βλάχους και την κτηνοτροφίαν αραβόσιτος και τρόφιμα τινά δια τα παιδιά αυτών. Η αποστολή αυτή τροφίμων παρά της Ρουμανίας εις πρότεραν φιλικήν χώραν, ίσως και σήμερον τοιαύτην, κατά την γνώμη μου δεν έχει προπαγανδιστικόν σκοπόν. Συνάγω τούτο εκ του προσαγομένου εγγράφου, εν τω οποίω αναφέρωνται γεγονότα των οποίων την αλήθειαν η Ανάκρισις δύναται να διαπιστώσι,ότι η Ρουμανία απέστειλε τρόφιμα δια τα παιδικά γενικώς συσσίτια Θεσσαλονίκης και δια τους απόρους εν γένει του Δήμου Θεσσαλονίκης, πληροφορούμαι δε ότι απέστειλε τοιαύτα και δια τον Δήμον Αθηναίων.Δεν δύναται τις να υποστηρίξη ότι η αποστολή αύτη προς Έλληνας απόρους και παιδικά συσσίτια εγένετο δια προπαγανδιστικούς σκοπούς, πείθεται μάλλον ότι εγένετο δια φιλανθρωπικούς σκοπούς.
Δεν έχω εν τη μνήμη μου άλλα κεφάλαια κατηγορίας, ούτε έχω γνώσιν άλλων ενδείξεων, βαρυνουσών εμέ, δια να αποκρούσω ταύτας. Ενόμιζον ότι η εγνωσμένη συμπεριφορά μου καθόλον το τετραετές διάστημα εχθρικής κατοχής δεν θα εξετιμάτο δια της προφυλακίσεως μου.
Η Σ. Ανάκρισις έχω την πεποίθησιν, εμπνεόμενη από το αίσθημα της Δικαιοσύνης και από την εκτίμησιν του αγαθού της προσωπικής ελευθερίας θα εξετάση το ταχύτερον τους κάτωθι προτεινόμενος μάρτυρας ίνα μετά πεποιθήσεως τερματισθή η δίωξις μου.
Αιτούμαι ιδιαιτέρως όπως περί της εν γένει συμπεριφοράς μου κατά το τετραετές διάστημα της κατοχής εφόσον δεν είναι δυνατή η ενταύθα προσέλευσις των εν Θεσσαλονίκη κατοικούντων μαρτύρων,ληφθή η κατάθεσις αυτών εν Θεσσαλονίκη, αποστελλομένων σχετικών ερωτημάτων εις την εκείσε Ανακριτικής Αρχήν.”
Αλέξανδρος Χατζηκώστας
πηγή: http://www.xatzikostas.gr
Σχετικά με τον Χατζηγώγου μεγάλο ενδιαφέρον έχουν και τα στοιχεία που παρουσιάζει ο Αθανάσιος Χρυσοχόου στο έργο του Η κατοχή εν Μακεδονία. Η δράσις της Ιταλορουμανικής προπαγάνδας
Αναμνηστική φωτογραφία που απεικονίζει τον Απόστολο Χατζηγώγο και τη Ζωή Καπρίνη με τα παιδιά τους, στη Βέροια γύρω στα 1905. Απεικονίζονται από αριστερά: η Ολυμπία, ο Δημήτρης, η Αναστασία σύζυγος Γιώργου Μπαδραλέξη, η Αθηνά, η Μαριγούλα σύζυγος Δ. Μπουσουλέγκα, ο Γιώργης, ο Στέργιος και οι μικροί Δημοσθένης και Νικόλαος. Η οικογένεια Χατζηγώγου ήταν μια σημαντική οικογένεια μεγαλοτσελιγκάδων και προκρίτων, που διοικούσαν το χωριό και ασκούσαν μεγάλη επιρροή στο σύνολο των Βεργιάνων Βλάχων. Η στάση της οικογένειας Χατζηγώγου κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1878 μαρτυρεί την αρχική ταύτιση τους με τις ελληνικές θέσεις. Στα επόμενα χρόνια, όμως, οι Χατζηγωγαίοι εξελίχθηκαν σε σημαντικούς υποστηρικτές της ρουμανικής κίνησης. Η μεταστροφή αυτή υπέρ των ρουμανικών θέσεων πρέπει να οφείλεται στις συγγενικές σχέσεις της οικογένειας με τον Απόστολο Μαργαρίτη, το σημαντικότερο εκπρόσωπο της ρουμανικής προπαγάνδας. Στις αρχές του 20ου αιώνα η οικογένεια Χατζηγώγου βρισκόταν μόνιμα εγκατεστημένη μέσα στη Βέροια και διαχειριζόταν μια τεράστια περιουσία σε κοπάδια, κτήματα και εμποροβιοτεχνικές δραστηριότητες.
πηγή: Αστέριος Κουκούδης, Οι Βεργιάνοι Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της Κεντρικής Μακεδονίας - www.imma.edu.gr
Πινάκιο των κατηγορουμένων στη δίκη για δωσιλογισμό. Βέροια 1 Φεβρουαρίου 1946.
(Αλέξανδρος Χατζηκώστας, Η Ημαθία στον Εμφύλιο 1946-1949)
Πινάκιο των μαρτύρων στη δίκη για δωσιλογισμό. Βέροια 1 Φεβρουαρίου 1946.
(Αλέξανδρος Χατζηκώστας, Η Ημαθία στον Εμφύλιο 1946-1949)
Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία (διασωθέντα αρχεία του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσίλογων του Πρωτοδικείου Βέροιας) σε μία από τις δίκες που το αποτέλεσμα της εκδόθηκε στις 27/2/1946, δικάστηκαν 61 κατηγορούμενοι και από αυτούς καταδικάστηκαν οι 13. Οι καταδικασθέντες (οι περισσότεροι ερήμην) και οι ποινές που τους επιβλήθηκαν ήταν: Δημοσθένης Χατζηγώγος ειρκτή 6 ετών, Δημήτριος Β. Μπαζάκας φυλάκιση ενός έτους. Δημοσθένης Καραγιάννης πρόσκαιρα δεσμά 12 ετών. Γεώργιος Ι. Τσαλέρας φυλάκιση 6 μηνών. Σωτήρης Γ. Παπαθανασίου ειρκτή 6 ετών,. Γεώργιος Ν. Νουλίκας φυλάκιση 2 ετών. Δημήτριος Καπρίνης πρόσκαιρα δεσμά 15 ετών παρόντες στη δίκη, καθώς και τους Στέργιο Χαϊδούλη, Γεώργιος Ζαμάνη, Ιωάννη Βρούσα, Ιωάννη Ν. Γκόγκο, Κωνσταντίνο Ζαρκάδα και Κωνσταντίνο Γιαγκούλη όλους σε ισόβια δεσμά, απόντες....
Την περίοδο που εξετάζουμε έχουμε (20/12/1946) και νέα κυβερνητική (ευνοϊκή) παρέμβαση με το Ψήφισμα ΙΘ'/1946 με το οποίο χορηγήθηκε στους δωσιλόγους που δικάστηκαν ερήμην το δικαίωμα της άσκησης του ένδικου μέσου της ανακοπής κατά των καταδικαστικών αποφάσεων των Ειδικών Δικαστηρίων. Με βάση και αυτό το νομοθέτημα δημιουργούνται επιπλέον ασφαλιστικές δικλείδες στη κατεύθυνση, ότι ακόμη και οι ελάχιστοι δωσίλογοι για τις ελάχιστες πράξεις που δικάστηκαν, θα τύγχαναν ευνοϊκής μεταχείρισης.
Έτσι «για το αν δικαζόταν ή όχι αποφάσιζε πλέον το δικαστικό συμβούλιο και όχι ο ειδικός επίτροπος και κατά της απόφασης του επιτρέπεται η ανακοπή. Ακόμη το δικαστήριο μπορεί να διατάξει της διακοπής της προφυλάκισης του δικαζόμενου και προφυλακισμένου δωσίλογου, κατά την συνεδρίαση που αποφαίνεται για την αναβολή της δίκης. Το σπουδαιότερο φυσικά ζήτημα είναι ότι μπορεί κανεις να καταδικασθεί ερήμην, να καταδικασθεί πολλές φορές, να ανακόψει όλες τις αποφάσεις στον κατάλληλο χρόνο και σε συνθήκες που θα τον ευνοούσαν και φυσικά να ζητήσει συγχώνευση ποινών» («Τα παιδιά της Λύκαινας» - Σ. Παπαγιάννης).
Η ευνοϊκή αυτή μεταχείριση των δωσιλόγων έχει να κάνει με την πολιτική τους στάση την περίοδο αυτή. Αρκετοί από αυτούς έχουν ήδη ενταχθεί στους ΜΑΥδες (Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου, αντικομμουνιστικές παραστρατιωτικές οργανώσεις), ενώ άλλοι προσφέρουν τις «πολύτιμες» υπηρεσίες τους, ως «εθνικόφρονες» στο νέο καθεστώς.
Από τα διασωθέντα αρχεία του Πρωτοδικείου Βέροιας φαίνεται πως η μεγάλη πλειοψηφία των κατηγορούμενων για δωσιλογισμό απαλλάσσεται λόγω παραγραφής ή γιατί γίνεται δεκτή η ανακοπή της δίκης λόγω «λιπομαρτυρίας» (άλλωστε την εποχή εκείνη λίγοι ήταν αυτοί που είχαν το θάρρος να καταθέσουν σε βάρος τους). Με βάση τα διασωθέντα αρχεία ο αριθμός των κατηγορουμένων για δωσιλογισμό που απαλλάχτηκαν λόγω παραγραφής ή μέσω ανακοπής ξεπερνά τους 60....
...Χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του Δημοσθένη Αποστόλου Χατζηγώγου ο οποίος είχε πρωτοστατήσει στη δημιουργία αυτονομιστικής κίνησης («λεγεωνάριοι») στη περιοχή και είχε δικαστεί απο το Ειδικό Δικαστήριο σε 6 χρόνια φυλακή. Η ποινή του μετριάζεται σε 4 χρόνια με βασιλικό διάταγμα.
«Βασίλειον της Ελλάδος,
Υπουργείον Δικαιοσύνης
Προς
Τον κ. Επίτροπον του Ειδικού Δικαστηρίου Θεσσαλονίκης
Κοινοποιούμε υμίν οπισθογράφως αντίγραφον του από 28 Απριλίου ε.ε Β.Δ/τος Τεύχος Γ' φύλλον της Εφήμ. Της Κυβερνήσεως, δι' ου εμετριάσθη εις φυλάκισιν τεσσάρων ετών η ποινή της ειρκτής 6 ετών η επιβληθείσα δυνάμει της υπ. Αριθ. 57 της 27-2-1946 αποφάσεως του Ειδικού Δικαστηρίου Βερροίας εις τον κατάδικο Δημοσθένην Αποστ. Χατζηγώγον, κρατούμενον, εν ταις Εγκληματικαίς φυλακαίς Επταπυργίου και παρακαλούμεν όπως μεριμνήσητε περί της ταχείας απαγγελίας τούτου αυτώ και υποβολή ημίν της οικείας εκθέσεως».
πηγή: Αλέξανδρος Χατζηκώστας, Η Ημαθία στον Εμφύλιο 1946-1949, 2006
Τα αποκαλυπτικά έγγραφα της υπόθεσης Χατζηγώγου