Εν προηγουμένω άρθοω ημών, ευμενώς φιλοξενηθέντι εν τω «Ιερώ Συνδέσμω», εγράψαμεν περί της υπάρξεως και σήμερον εν Ελλάδι φυλής ελληνικής, ορεσιβίου και νομαδικής, ξένης προς τον Χριστιανισμόν, διατελούσης εν πλήρει σχεδόν ειδωλολατρεία και ετονίσαμεν την επιτακτικήν ανάγκην της κατηχήσεως αυτής εις τα δόγματα της αμωμήτου ημών πίστεως υπό των τους οίακας της εκκλησίας ιθυνόντων. (αναφέρεται στους Σαρακατσάνους)
Εν τω παρόντι άρθρω ημών σκοπούμεν διά βραχέων να εκθέσωμεν πως εξεχριστιανίσθησαν οι Βλάχοι κατά τον μέσον αιώνα εν Θεσσαλία και ιδία εν τη επαρχία Αλμυρού. Οι Βλάχοι, φυλή και αύτη ορεσίβιος και νομάς αναφαίνεται εν ταίς ελληνικαίς χώραις από του ΙΒ΄ αιώνος περίπου. Είναι δε μυστηριώδης η καταγωγή αυτής, κατά τον Wiegand. Πόθεν κατήλθεν ενταύθα; Είναι άγνωστον. Η γλώσσα την οποίαν λαλεί, είναι κράμα λατινικής και ελληνικής. Ο βίος, τον οποίον διάγει, είναι εντελώς αρχέγονος. Τα έθιμα, τα οποία έχει, είναι ξένα προς τα ελληνικά. Η ενδυμασία, την οποίαν φέρει, είναι ουχί ελληνική, όλως ιδιόρρυθμος και βάρβαρος. Τα ήθη αυτής είναι τραχέα, ο βίος αγροίκος, ο χαρακτηρ ύπουλος, αιμοβόρος και συμφεροντολογικός (1), τα ήθη της σεμνότητος του βίου ουχί εκλελυμένα, αλλ' αυστηρά. Συνάπτει συνοικέσια ουχί έξω της φυλής. Νομαδική ούσα διευθύνεται υπ' ιδίων αρχηγών καθ᾽ ομάδας, τσελεγγάδων καλουμένων. Πηγνύει τας καλύβας αυτής εκ κλώνων δένδρων και φύλλων κατασκευαζομένας εν τοις λειμώσιν, εν οις παραθερίζει η παραχειμάζει, καλύβας εχούσας ιδιόρρυθμον σχήμα, μη ομοιάζον με το σχήμα των καλυβών των Σαρακατσαναίων, φυλής ωσαύτως νομαδικής, αλλ᾽ ελληνικής, περί ης εν προηγουμένω άρθρω αναφέρομεν.
Το σχήμα των καλυβών αυτών είναι ορθογώνιον, ενώ το των καλυβών των Σαρακατσαναίων είναι στρογγύλον κωνοειδές.
Η φυλή αύτη είναι χριστιανική ήδη· φοιτά εις τους Ναούς, έχει ενίοτε και ιερείς ιδίους· εκτελεί τα θρησκευτικά αυτής καθήκοντα απαρεγκλήτως ως οι Έλληνες· ενέχει όμως και μεγάλην δόσιν ειδωλολατρικών εθίμων, τα οποία είναι λείψανα του προγενεστέρου αυτής βίου. Μάλιστα δε προ εικοσαετίας περίπου θρησκόπληκτος Βλάχος αφείς το γένειον και την κόμην και περιβληθείς την κεφαλήν μέλαινα σκούφον φέροντα προ του μετώπου λευκόν σταυρόν, επίστευσεν εαυτόν προφήτην, και ενόμισεν ότι συνδιελέγετο μετά του Αγίου Πνεύματος εν είδει περιστεράς επιφοιτώντος αυτώ. Κυριακήν τινα ανελθών εν τη εν Αλμυρώ εκκλησία του Αγίου Νικολάου τον άμβωνα ήρξατο κηρύττων άρρητα ρήματα, εδέησε δε να καταβιβασθή, εκείθεν βία. Ούτος ήρξατο διδάσκειν τους εν Αλμυρώ ομοφύλους αυτού και εσχημάτισεν ικανούς οπαδούς, όπως εορτάζωσι το Πάσχα την 14 Μαρτίου, και εώρτασαν μάλιστα αυτό εν Αλμυρώ, μη ακολουθήσαντες το Ορθόδοξον πασχάλιον. Ο αυτός αιρεσιάρχης υπεκρίνετο και τον ιερέα άνευ χειροτονίας, αλλά προφητικώ δικαιώματι, μετέβαινεν εις τους οίκους αυτών όπως διδάσκη και αγιάζη αυτούς και εις την Εκκλησίαν, οπότε δεν υπήρχον άλλοι, μετά των οπαδών αυτού, συνεπροσηύχετο μετ' αυτων, εισήρχετο εις το Ιερόν Βήμα, και ίστατο επί της Ωραίας Πύλης αναγινώσκων ευχάς ιδίας, ευλογών και αγιάζων αυτούς, ον και ημείς είδομεν ιδίοις όμμασιν εν τη Εκκλησία. Ως εμάθομεν δε μεταξύ των θρησκευτικών τύπων μετεχειρίζετο και μαγγανείας ιδιορρύθμους.
Τα ανωτέρω γεγονότα αναφέρομεν ένα λάβωσιν οι αναγνώσται ημών ιδέαν εις ποίον βαθμόν θρησκευτικής καταπτώσεως ευρίσκετο η φυλή αύτη !
Κατοικεί δε η φυλή των Βλάχων επί των Βορειοδυτικών υπωρειών του Πίνδου, παρά τον Ολυμπον επί της Όθρυος και εν τη Επαρχία Αλμυρού και εν Μακεδονία.
Ο χαρτογράφος Μιχαήλ Χρυσοχόος εξέδωκε προ ετών μονογραφίαν περί αυτών μετά πολυχρόμου χάρτου τοπογραφικού της ενεστώσης διαμονής αυτών. Περί αυτών ησχολήθη κυρίως ο Wiegand αποκαλέσας αυτούς φυλήν μυστηριώδη και εσχάτως ο άγγλος Wace διατρέξας την Θεσσαλίαν, Ήπειρον και Μακεδονίαν, όπως μελετήση την φυλήν ταύτην και εκμάθη την γλώσσαν αυτής.
Διάφοροι συγγραφείς εδογμάτισαν διαφόρως περί της καταγωγής αυτής, οι μεν θεωρήσαντες αυτούς ως επιδρομείς αποσπασθέντας εκ της παρά τον Δούναβιν Βλαχίας, οι δε ως λείψανα των Ρωμαϊκών φρουρών των εγκαταλειφθεισών υπό των Ρωμαίων προς φύλαξιν της μεγάλης Εγνατίας οδού από Δυρραχίου και Αυλώνος μέχρι Θεσσαλονίκης και Αμφιπόλεως και μέχρι Φιλίππων, άλλοι άλλως· διό και ο Wiegand απεκάλεσεν αυτήν μυστηριώδη ! (2).
Αναφανείσα κατά τον μεσαίωνα εν τοις βορείοις ελληνικαίς χώραις η φυλή των Βλάχων ήτο φερέοικος, νομαδική, ειδωλολάτρις, αλλόγλωσσος και επιδιδομένη εις τον ληστρικόν βίον. Κατώκει συνήθως εις τα όρη· τον δε χειμώνα ηναγκάζετο να κατέρχηται εις τας πεδιάδας της Θεσσαλίας· διετέλει ανυπότακτος εις το βυζαντινόν κράτος και επροξένει αναρίθμητα δεινά εις τους ιθαγενείς πληθυσμούς της Θεσσαλίας κακαστρέφουσα τους αγρούς και τας περιουσίας αυτών, κλέπτουσα τα ζώα αυτών και ληστεύουσα τους κατοίκους. Τόσον δε πολυάριθμοι ήσαν τότε οι Βλάχοι εν Θεσσαλία και Ηπείρω, ώστε και ίσχυσαν πολλοί εξ αυτών εν ταίς χώραις ταύταις και εν Θεσσαλία μετέδωσαν και το όνομ᾽ αυτών, ονομασθείσαν ήδη Μεγαλοβλαχίαν, ή και απλώς Βλαχίαν, και ως τοιαύτην γνωστήν ούσαν εις την μεσαιωνικήν ημών ιστορίαν! Πως τούτο συνέβη; είναι άγνωστον.
Ο Παχυμέρης και άλλοι Βυζαντινοί συγγραφείς συχνάκις αναφέρουσιν αυτούς· μάλιστα δε ο Παχυμέρης αναφέρει ότι κατώκουν οι Βλάχοι βορειότερον της Λαμίας επί της Όθρυος όντες φυλή ληστρική και αγρία. Ο δε Ιουδαίος ραββίνος Βενιαμίν εκ Τουδέλης της Ισπανίας περιελθών κατά τον ΙΒ΄ αιώνα την Ανατολήν προς εξακρίβωσιν του Ιουδαϊκού πληθυσμού αναφέρει περί αυτών ότι ελθών εις το Ζητούνιον (Λαμίαν) έμαθεν ότι βορειότερον αυτού επί της Όθρυος κατώκουν οι Βλάχοι, έσπευσε δε να μεταβή εκεί και ίδη αυτούς· λέγει δε ότι η φυλή αύτη είναι ληστρική και αγρία, εθνική το θρήσκευμα, διότι παρετήρησεν ότι ουδέν ίχνος Χριστιανισμού υπήρχε παρ' αυτοίς, και λαλούσα γλώσσαν παρεμφερή τη Ισπανική. Έμαθε παρ' αυτών ότι μισούσι τους Έλληνας, ούς ληστεύουσι και φονεύουσι. Τους δε Ιουδαίους αγαπώσι και αποκαλούσιν αυτούς αδελφούς, ληστεύουσι δε και αυτούς, αλλά δεν τους φονεύουσιν !
Η αφήγησις αύτη περί των Βλάχων ενός ανεπτυγμένου και αλλοθρήσκου περιηγητού, μεσούντος του ΙΒ΄ αιώνος, είναι αρκούντως διασαφητική περί της καταστάσεως της φυλής ταύτης κατά τους χρόνους εκείνους.
Γεννάται ήδη το ζήτημα πως εξεχριστιανίσθη η φυλή αύτη;
Επί της Όθους, βορειότερον της Λαμίας, καθ' α αναφέρουσιν οι Παχυμέρης και Βενιαμίν Τουδέλας, φαίνεται ότι υπήρχεν ως προς την Όθρυν ο κυριώτερος αυτών πυρήν. Εκεί που υπάρχει δαψιλής πηγή αυτορρύτων υδάτων σχηματίζουσα ποταμόν αποτελούντα τον δεξιόν βραχίονα του Ενιπέως. Γούρα δε βλαχιστί καλείται η πηγή. Εκεί παρά την πηγήν χάριν του ύδατος, έχοντες και τας πλουσίας νομάς της Όθρυος εγκατέστη ο κύριος πυρήν της φυλής και έπηξε τας καλύβας αυτού. Αυτόθι δε θα συνήντησεν αυτούς ασφαλώς ο Βενιαμίν Τουδέλας.
Παρά την Γούραν ταύτην, τον συνοικισμόν των Βλάχων, υπάρχουσι σήμερον τα ερείπια δύο μονών Βυζαντιακών.
Επίσης εν τη 2 ώρας περίπου απεχούση εκ Γούρας θέσει Τσουρνάτη βρύσις υπάρχουσιν ερείπια μονής βυζαντιακής. Επίσης ύπερθεν του χωρίου Μπακλαλί επί των κλιτύων της Όθρυος και προς μεσημβοίαν του Αλμυρού εις απόστασιν 2 ωρών απ' αυτού κείνται έτερα ερείπια μονής βυζαντιακής μεγάλης επ' ονόματι αγίου Νικολάου του νέου, του εν Βουνένη της Θεσσαλίας ασκήσαντος τε και αθλήσαντος, ως η παράδοσις θέλει. Επίσης δ᾽ επί της Όθρυος και παρά το χωρίον Κοκωτοί εις από στασιν μιάς ώρας κείται η παλαιά μονή της Ξενιάς, βυζαντιακόν ευμέγεθες κτίσμα, ανοικοδομηθέν κατά τον ΙΓ΄ αιώνα. Επίσης δ᾽ εις απόστασιν 2 ωρών απ' αυτής προς ανατολάς της Όθρυος κείται η μονή του αγίου Νικολάου, εξάρτημα της μονής Ξενιάς και από του 1867 έδρα αυτής, και αύτη βυζαντιακόν κτίσμα πολλάκις ανοικοδομηθέν. Μεταξύ δε Σούρπης και Πτελεού κείται εν ερειπίοις η μονή της αγίας Τριάδος, βυζαντιακόν κτίσμα, επί των ανατολικών παραφυάδων της Όθρυος. Επίσης πέριξ του Πτελεού κείνται τα ερείπια τριών μεγάλων βυζαντιακών μονών, παρά δε το χωρίον Γαρδίκιον ετέρα μονή του αγ. Γεωργίου, κτίσμα βυζαντιακόν, ανοικοδομηθέν κατά τον ΙΖ΄ αιώνα. Και προχωρούντες μέχρι Λαμίας θα συναντήσωμεν πολλά μονύδρια ως παρά την Στυλίδα το του αγ. Γεωργίου, το του αγ. Βλασίου το της Αντινίτσης επί της Όθρυος και το της Αβαρίτσης, και προσωτέρω παρά τον Δομοκόν το της Ομβριακής του αγίου 'Αθανασίου.
Αι μοναί αύται κατά τον μεσαίωνα εχρησίμευσαν πολύ διά την εκχριστιάνισιν των επί της Όθρυος εγκατεστημένων τότε εθνικών Βλάχων. Ημείς δε εις τα Δίπτυχα της παλαιάς μονής Ξενιάς εύρομεν αναγεγραμμένα μεταξύ των άλλων και ονόματα ανδρών και γυναικών βαρβαρόφωνα, τα οποία αναμφιβόλως ανήκουσιν εις Βλάχους εκχριστιανισθέντας.
Οι μοναχοί των μονών τούτων επί της Όθρυος, ανέλαβον τότε το αποστολικόν έργον του να επιστρέψωσιν εις Χριστόν ψυχάς αποπλανηθείσας και απολωλυίας. Και το έργον αυτών υπήρξεν αληθώς μέγα, θαυμάσιον υπό τε θρησκευτικήν και εθνικήν έποψιν· διότι οι Βλάχοι ούτοι μη εκχριστιανιζόμενοι ου μόνον θα ήσαν η μάστιξ των κατοίκων, αλλά και θα διετέλουν ακόμη εθνικοί το θρήσκευμα, οίους εγνώρισεν αυτούς Βενιαμίν ο εκ Τουδέλης, ο Ιουδαίος περιηγητής του ΙΒ΄ αιώνος, και θα εξηκολούθουν μισούντες τους Έλληνας και φονεύοντες αυτούς, ενώ τουναντίον εν τοις επί τουρκοκρατίας χρόνοις βλέπομεν αυτούς συνταυτίζοντας τας εθνικάς αυτών τύχας μετά των Ελλήνων, φοιτώντας εις τους ναούς ημών, διδασκομένους εν τοις σχολείοις ημών τα ελληνικά γράμματα και πολλάκις συμπολεμήσαντας παρά το πλευρόν των Ελλήνων εν τοις υπέρ της ανεξαρτησίας αυτών αγώσιν.
Εκ παραλλήλου η αυτή ενέργεια θα εγένετο αναμφιβόλως και εις τους επί της Πίνδου και του Ολύμπου κατοικούντας Βλάχους κατά τον μεσαίωνα υπό των εκεί βυζαντιακών μονών, ως επίσης και εν Ηπείρω.
Τούτου δ᾽ ένεκεν βλέπομεν ότι το έργον των πολυαρίθμων τότε μονών υπήρξε πολλαχώς ωφέλιμον εις το Έθνος μας, ου μόνον διότι εκραταιώθη εν τοις ταραχωδεστάτοις και αβεβαίοις τότε καιροίς το θρησκευτικόν αίσθημα, ου μόνον διότι εφύλαξαν την ιεράν των πατέρων ημών παρακαταθήκην και την των προγόνων ημών φιλολογίαν εν χειρογράφοις κώδιξι, καταρτίσασαι σπουδαίας βιβλιοθήκας, δι' ων εποτίζοντο τα θεία νάματα της τε Χριστιανικής ημών πίστεως και της ελληνικής φιλοσοφίας, αλλά και εξεχριστιάνισαν φυλήν ληστρικήν και αγρίαν, εθνικήν το θρήσκευμα και αλλόγλωσσον, τέως επιζήμιον εις το έθνος ημών.
Και σήμερον δεν θα υπήρχεν εθνικόν ζήτημα των Βλάχων εν Μακεδονία και Ηπείρω και δεν θα συνέβαινον μεταξύ αυτών και ημών τα απαίσια εκείνα φυλετικά γεγονότα προ του 1912 εάν αι μοναί καθοδηγούμεναι καταλλήλως υπό των οικείων επισκόπων εφρόντιζον να εξελληνίσωσι τελείως αυτούς διά σχολείων και διά θρησκευτικών διδαγμάτων. Δυστυχώς όμως ημέλησαν τοιούτου εθνοσωτηρίου έργου· διό και οι λύκοι ελλοχεύοντες πανταχόθεν εισώρμησαν ακάθεκτοι προς αρπαγήν της λείας !
Το έργον της εξελληνίσεως αυτών δεν ήτο δυσχερες. Η φυλή αύτη βαθμηδόν και κατ' ολίγον απέβαλε τον νομάδα βίον.
Σχεδόν άπασα η φυλή κατοικεί εν χωρίοις ή εν πόλεσιν εις παντοία έργα βιοποριστικά επιδοθείσα. Μεταβαίνει εις τους ναούς. Φοιτά εις τα σχολεία. Πλείστοι δε τούτων ανεδείχθησαν ευεργέται του έθνους. Πλείστοι δε διέπρεψαν εν τω εμπορίω ή εν τοις γράμμασι· τινές δε και επιστημονικού πτυχίου ηξιώθησαν ευδοκίμως ασκήσαντες το επιστημονικόν αυτών επάγγελμα. Ελάχιστοι δε μένουσιν έτι νομάδες και φερέοικοι. Δεν είναι όμως, ως οι Σαρακατσάνοι, άθρησκοι τουναντίον δε λίαν φιλόθρησκοι.
Έχουσιν όμως ανάγκην τελειοτέρας παιδεύσεως και μορφώσεως Χριστιανικής και προς ωφέλειαν αυτών και προς ωφέλειαν εθνικήν. Δεν έχουσι γράμματα και γραφήν. Δεν ομιλούσι γλώσσην ιδίαν, πλην απλήν τινα και πτωχοτάτην ελληνολατινικήν διάλεκτον. Το έργον λοιπόν της τελείας αυτών αφομοιώσεως δεν είναι δυσχερές. Απαιτείται όμως θέλησις, και τοιαύτη θέλησις δέον να προέρχηται παρά της Εκκλησίας της επισκοπούσης την Πατρίδα και πηδαλιοχούσης το εθνικόν σκάφος αυτής, το αεί κλυδωνιζόμενον, αλλά μέχρι τούδε ευτυχώς θεία χάριτι μη καταποντισθέν.
Και το έργον τούτο δύνανται ν' αναλάβωσιν αι μοναί αν καλώς καθοδηγηθώσιν υπό των οικείων Επισκόπων.
Εάν η Ση Ιεραρχία μας θέλη να πρωτοστατήση εις τοσούτον εθνοσωτήριον έργον, ιδού αυτό. Ο καιρός είναι κατάλληλος, τα μέσα δεν ελλείπουσιν. Απαιτείται όμως μία καλή θέλησις, ακραιφνώς χριστιανική και ελληνοπρεπής.
(1) Ο Wiegand καλεί αυτούς Εβραίους της Ανατολής.
(2) Εγράψαμεν άλλοτε εν τω «Πύρρω» ότι παρ' αυτοίς σώζεται το αρχαίον ποιητικόν ρήμα αφλιευρίσκω.
Ιερός σύνδεσμος: εκκλησιαστικόν περιοδικόν του ομώνυμου συλλόγου, Έτος ΙΒ', (Κ'), Περίοδος Β', Αριθ. 274 / 01/10/1916
Η εκχριστιάνισις των Βλάχων κατά τον Μεσαίωνα εν Θεσαλία
Ν. Ι. Γιαννόπουλος