Στις 9 Ιουλίου 1943 προφυλακές του 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού εισέρχονται στην Ήπειρο. Το γεγονός αυτό έχει καταγραφεί στην ιστορία, γιατί η είσοδος αυτού του Σώματος δεν υπήρξε αναίμακτη.
Γράφει σε απομνημονεύματα του ο έμπορος Δημήτρης Δούμας:
«Μόλις ήλθον μέσω Αλβανίας τα πρώτα τμήματα εις τα Ηπειρωτικά εδάφη τομέως Κονίτσης, οι κάτοικοι των παρακείμενων χωρίων μας, βλέποντες τας καταστροφάς Αλβανικών χωρίων της παραμεθορίου υπό των Γερμανών συνεπεία σαμποτάζ εγκατέλειψαν τα χωρία των, οπότε οι Γερμανοί επυρπόλησαν και μερικά ιδικά μας χωρία και εκτέλεσαν ή έκαυσαν μερικούς των κατοίκων. Η είδησις μεταδοθείσα ενταύθα (στα Ιωάννινα , δηλαδή) εδημιούργησε πανικόν».
Πράγματι οι Γερμανοί επιτέθηκαν διαδοχικά στα χωριά της Κόνιτσας Καλόβρυση, Μελισσόπετρα, Σανοβό, Μάζι, Αηδονώχι, Μολυβδοσκέπαστη, όπου εκτέλεσαν τρεις άνδρες και απήγαγαν, δυο, ως ομήρους. Στη συνέχεια το ίδιο βράδυ διείσδυσαν και στην Οστανίτσα (Αηδονοχώρι), ενώ το άλλο το πρωί εκτέλεσαν δεκαπέντε άτομα, βιάζοντας και πέντε γυναίκες.
Μετά το χωρίο Κεφαλόβρυσο που θα αναφέρουμε αργότερα, πήγαν ομήρους, εκτελώντας 5 από τους εφτά. Στις 13 επιτέθηκαν στους Ασπραγγέλους, ενώ στις 22 άρχισε ευρεία εκκαθαριστική επιχείρηση προς τα νότια των Ιωαννίνων, αρχίζοντας από τα χωριά της Δωδώνης.
Το τι επακολούθησε είναι γνωστό με τα κατά σειρά χαρακτηριστικότερα παραδείγματα των χωριών Μουσιωτίτσας, Κομμένου, Λυγκιάδων.
Στα γερμανικά αρχεία υπάρχουν διάφορα έγγραφα του 22ου Σώματος Στρατού, στα οποία μπορεί κανείς να καταλάβει το πνεύμα του «σκληροτράχηλου» αυτού Σώματος που πολέμησε στην Ουκρανία και το Μαυροβούνι, με κύρια ειδικότητα τις αντιανταρτικές επιχειρήσεις, παραθέτουμε ένα τέτοιο ανέκδοτο έγγραφο για τη δράση αυτού του Σώματος, από τις 22 έως 26 Ιουλίου, όπου με χαρακτηριστικό τρόπο ομολογείται η συνηθισμένη τακτική «καμμένης» γης:
Τηλετυπική αναφορά 29/7/1943
Ώρα 22:00
Προς: Διοίκηση Θεσσαλονίκης-Αιγαίου
Επί της επιχείρησης εκκαθάρισης της ομάδας Ζάλμινγκερ στον χρόνο από 22-26.7 η Μεραρχία αναφέρει τα ακόλουθα:
1) Αναγνώριση εδάφους: (κ.λ.π.)
2) Εχθρός:
Ο εχθρός προέβαλε αντίσταση μόνον την πρώτη μέρα σε 1 Τάγμα, ο οποίος στη συνέχεια κινήθηκε σπασμωδικά. Κατά την διάρκεια των ύστερων εξελίξεων της εκκαθαριστικής επιχείρησης υπήρξε μόνον σποραδική αντίσταση του εχθρού, αναδιπλωθείσας της μάζας των συμμοριών προς τα Νότια... έχει υποδεχθεί ότι κάθε πράξη εκκαθάρισης πέφτει στο κενό, όταν δεν συλλαμβάνονται κατά τρόπο ριζικό τουλάχιστον όλοι οι αξιόμαχοι άνδρες ή κατά μείζονα λόγο, όταν δεν εκκενώνεται απόλυτα ο άμαχος πληθυσμός (sic).
3) Επιτευχθέντα λάφυρα:
150 συμμορίτες νεκροί 90 όμηροι ένας μικρότερος αριθμός αιγών και προβάτων (sic). 75 βόμβες..., κ.λ.π.
4) Πολυάριθμα χωριά και εγκαταστάσεις από αχυροκαλύβες κατεκαύσθησαν.
1η Ορεινή μεραρχία - Α2 (Γραφείο)
Είναι γνωστό ότι το έγγραφο αυτό αφορά συγκεκριμένη επιχείρηση, αυτή δηλαδή προς τα χωριά της περιοχής Δωδώνης και Τερόβου, όπου, από τους εκατόν πενήντα «συμμορίτες- νεκρούς», οι εκατόν τριάντα πέντε υπήρξαν οι φρικτά θανατωθέντες κάτοικοι της Μουσιωτίτσας.
Το «πνεύμα» αυτό αντανακλά εδώ τη γενικότερη αντίληψη των γερμανικών επιτελείων, όπως αυτή διατυπώνεται άλλωστε και στην εγκύκλιο του στρατάρχη Κάιτελ:
«Η σύγκρουση αυτή δεν έχει τίποτε να κάνει με τη στρατιωτική τιμή ή με τις αποφάσεις των συμβάσεων της Γενεύης,. Αν αυτός ο αγώνας εναντίον των συμμοριών στην Ανατολή και στα Βαλκάνια, δεν διεξαχθεί με τα πιο ωμά μέσα, οι δυνάμεις που διαθέτουμε μπορεί στο προσεχές μέλλον να μην αρκούν για να επιβληθούν σ' αυτή τη μάστιγα.
Γι' αυτό οι μονάδες έχουν την άδεια και την εντολή σ' αυτό τον αγώνα να λαβαίνουν οποιαδήποτε μέτρα, χωρίς περιορισμούς, ούτε προς τις γυναίκες και τα παιδιά, αν... αυτά τα μέτρα είναι αναγκαία για την επιτυχία... Επιφυλάξεις οποιουδήποτε είδους αποτελούν έγκλημα εναντίον του γερμανικού έθνους....»
Από τη δική μας πλευρά οι φρικτές αυτές «αντιανταρτικές» επιχειρήσεις γίνονται ακατανόητες, καθόσον οι Γερμανοί δεν συναντούν αντίσταση ανταρτών στα χωριά που καίουν και εκτελούν αμάχους, μια και το 15ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, που δρα στην περιοχή αυτή την περίοδο, είναι μόνον «κατά φαντασία» σύνταγμα, το οποίο μόλις το 1944 θα μετατραπεί σε ένα αξιόμαχο σώμα. Αυτό άλλωστε μας το βεβαιώνει και ο τότε καπετάνιος του λόχου Δημήτρης Κρέμος, στο ημερολόγιο του, ο οποίος μας αναφέρει ότι εκείνη την περίοδο οι δραστηριότητες του 15ου Συντάγματος είναι μηδαμινές, και περιορίζονται σε μικρές αψιμαχίες ή και στη σύλληψη ξεκομμένων Γερμανών στρατιωτών.
Σε μια πρώτη θεώρηση, το λογικότερο είναι να αποδώσουμε τις εκτελέσεις που έγιναν εκείνες τις μέρες στα χωριά της περιοχής, και στην περίπτωση του Κεφαλόβρυσου, στην ιδεολογία των επίλεκτων σωμάτων του γερμανικού στρατού και την ιδεολογία της «καμμένης γης». Μάλλον τελικά αυτές οι λεγόμενες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των «συμμοριών», δηλαδή εναντίον των ανταρτών, και στην πραγματικότητα εναντίον των άμαχων, αφορούν γυμνάσια ιδεολογίας και σκληραγώγησης των στρατιωτών του 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού, και τίποτε άλλο.
Σχετικό είναι και αυτό που γράφει ο ιστορικός Mark Mazower ο οποίος μας δίδει μια παράλληλη εικόνα του πως αντιλαμβάνεται τη δράση του ο γερμανικός στρατός.
«Σύμφωνα με το στρατηγό Βίντερ, αρχηγό του επιτελείου του Λερ, η επιτυχία των επιχειρήσεων εναντίον των «ληστών» έπρεπε να μετριέται με βάση τους αριθμούς των νεκρών, των αιχμαλώτων και των λαφύρων, και όχι με βάση το έδαφος που είχε αποσπαστεί από τον έλεγχο τους. Οι μονάδες έκλειναν τις αναφορές τους για τις αντιανταρτικές επιχειρήσεις με τους λεγόμενους «καταλόγους λαφύρων»... Οι αναφορές αυτές δείχνουν, πόσο μονόπλευρη ήταν η ενασχόληση των μονάδων με τους «ληστές». Ή, με άλλα λόγια, η επιτυχία μιας εκκαθαριστικής επιχείρησης εξαρτιόταν λοιπόν από τον όσο δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό εκτελεσμένων, και αυτό βέβαια μας εξηγεί από μια άλλη πλευρά, τους πολυάριθμους νεκρούς που είχαν τα χωριά της Ηπείρου στην περιοχή δράσης του 22ου Ορεινού Σώματος».
Και συμπερασματικά, το τραγικό της περίπτωσης των χωριών που είχαν τις μεγαλύτερες απώλειες είναι ότι δεν μπορούσαν να γνωρίζουν τη ναζιστική κοσμοαντίληψη που είχε περάσει στο γερμανικό στράτευμα «περί άμαχου πληθυσμού», δηλαδή περί απλών ανθρώπων που δεν είχαν καμία σχέση με τον πόλεμο. Και στις συγκεκριμένες περιπτώσεις, δεν είναι σπάνιες οι φορές όπου οι έγκριτοι του χωριού, από αφέλεια, μη γνωρίζοντας την κοσμοαντίληψη που έχουν να αντιμετωπίσουν, υποδέχονται "επίσημα" τους Γερμανούς, για να οδηγηθούν σε λίγο σε εκτέλεση, και στη χειρότερη περίπτωση, να εγκλωβιστούν μέσα σε κάποιο κτίσμα και να καούν εκεί με τη βοήθεια εμπρηστικής σκόνης.
Η πράξη αυτή, του εγκλωβισμού άμαχου πληθυσμού -αδιακρίτως φύλου και ηλικίας- και η μετατροπή του σε "πυρός ανάλωμα" τον τελευταίο καιρό μας είναι επίσημα γνωστή με τον όρο "ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ".
Τέτοια είναι και η περίπτωση "ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟΥ"
Με την είσοδο του γερμανικού στρατού στο χωριό, είχαν μείνει εδώ μερικοί κάτοικοι, ενώ έγινε και μια μικρή υποδοχή. Μεταξύ αυτών έμειναν στο χωριό -όπως γράφεται- και "... εκείνοι θα παρέδιδαν τα... κλειδιά". Έτσι είχαν ακούσει. Οι πολιτισμένοι λαοί δεν σκοτώνουν αμάχους. Έμεινε ο παπάς, ο γραμματικός, μερικοί γέροι τσελιγκάδες, μερικοί ανήμποροι και άλλοι απλοί νοικοκυραίοι... Προσθέτουμε εδώ και τη δασκάλα του χωριού, τη κυρία Κατίνα, μητέρα τριων ανήλικων παιδιών, που καταγόταν από τα Γιάννενα και η οποία βιάστηκε επανειλημμένα.
Τα φρικτά γεγονότα είναι γνωστά, και δεν θα επιμένουμε σε αυτά, δηλαδή στο πως κάηκαν δεκαοχτώ άτομα του χωριού, ο παπάς, ο καταγόμενος από τους Καξιούς (Αη Κοσμάς), ο σιδηρουργός από την Κάτω Μερόπη, και ο Κερκυραίος γυρολόγος. Γράφεται επίσης ότι κάηκαν και πενήντα σπίτια.
Διερωτάται ο Ν. Ζιάγκος, σε μια σχετική έρευνα που έχει κάνει για όλα τα χωριά της Ηπείρου:
Πλανιέται όμως από τότε στο Κεφαλόβρυσο το ερώτημα: Γιατί αυτή η μανία των ναζιστών στο χωριό τους; Πώς έτσι κατέβηκαν με τόση λύσσα απ' το Βασιλικό, που δεν το πείραξαν σχεδόν, και έπεσαν σαν τα δαιμονικά πάνω σε άοπλους ανθρώπους;
Να υποδείχθηκε από κανένα, που έχασε στις δύσκολες εκείνες ώρες της πατρίδας, την ορθή κρίση και να νόμισε πως μπορεί να ξεπατώσει τόσο πεισματικούς στη γη τους αρβανιτόβλαχους, σαν τόπος που τρέφει αντάρτες στο χωριό τους;
Κι αυτός ο κτηνώδης βιασμός της δασκάλας του χωριού, της μαρτυρικής κυρά Κατίνας; Πόσοι δεν τη βίασαν!
Ο ίδιος ο Ζιάγκος προσπαθεί να δώσει μια εξήγηση για το ό,τι υπέστησαν οι κάτοικοι αυτού του μαρτυρικού χωριού.
Πρώτοι... πάντα στους εθνικούς αγώνες, 300 οι στρατιώτες στο αλβανικό μέτωπο. Απ' τις 250 βλαχοκαλύβες της κατοχής ξεπήδησαν αντάρτες ανθεκτικοί σαν τη ράτσα τους, άξιοι στο ντουφέκι. Σίγουρα ο κατακτητής κάτι έχει πληροφορηθεί για την αξία τους, γι' αυτό και σημάδεψε το χωριό τον Ιούλη του '43, όταν κατέβαινε καίγοντας και σκοτώνοντας.
Αλλά εμείς θα επεκταθούμε και λίγο περισσότερο, δηλαδή στο ότι ο ΕΛΑΣ διατηρούσε στο χωριό αποθήκη με εξακόσια κεφάλια τυρί. Ήταν αυτός ο λόγος για να καούν τόσο φρικτά τα είκοσι δύο αυτά άτομα, εγκλωβισμένα σε δύο σπίτια;
Μια άλλη εξήγηση που δίδεται -από γερμανικής πλευράς- είναι ότι στην περιοχή του Λεσκοβικίου χάθηκαν από μια διμοιρία εικοσιπέντε ανδρών οι δεκαπέντε, οπότε και σε αντίποινα, έγιναν όλα αυτά που έγιναν στην περιοχή. Η δικαιολογία όμως αυτή κρίνεται ως άτοπη, ως προς το χρόνο και ως προς τον τόπο, όπως αυτό άλλωστε προκύπτει από τα επίσημα γερμανικά έγγραφα της στρατιάς.
Έτσι, μία τελευταία εξήγηση είναι αυτή, το ότι το χωριό μπορούσε να εφοδιάζει τους αντάρτες με τρόφιμα. Παράλληλες είναι εξάλλου και οι περιπτώσεις της Μουσιωτίτσας, όπου λέγεται ότι εκεί σιτίζονταν με κανονικό συσσίτιο ομάδα ανταρτών του ΕΔΕΣ, του Κομμένου, όπου ανεφοδιαζόταν και ο ΕΔΕΣ και ο ΕΛΑΣ, και των Λυγκιάδων, που ήταν πέρασμα αγαθών πρώτης ανάγκης, από τα οποία τροφοδοτούταν και ο ΕΛΑΣ.
Τα έγγραφα της γερμανικής στρατιάς, ειδικότερα της 1ης Ορεινής Μεραρχίας, η οποία είχε αναλάβει την κύρια ευθύνη των επιχειρήσεων (κορμός του 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού) μας πληροφορούν ότι επικεφαλής των ομάδων που δρουν στην περιοχή και ακολουθούν, κυρίως πεζές τις καθημερινές πορείες είναι ο γνωστός συνταγματάρχης Γιόζεφ Ζάλμιγκερ.
Ανώτερος αυτού και επικεφαλής της 1ης Ορεινής Μεραρχίας είναι ο στρατηγός Βάλτερ Φον Στέτνερ, ο οποίος κρατεί τα επιτελικά καθήκοντα, και οι δυο βέβαια φανατικοί της ναζιστικής ιδεολογίας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε, ότι ο Ζάλμιγκερ, όπως τα έγγραφα της 1ης Ορεινής Μεραρχίας δείχνουν, υπήρξε εκείνο το δραστήριο άτομο που ευθύνεται για τα κατά σειρά γεγονότα, κυρίως στα χωριά Κεφαλόβρυσο, Μουσιωτίτσα και Κομμένο.
Με άλλα λόγια, αξίζει να τονίσουμε ότι ολόκληρη, η 1η Ορεινή Μεραρχία ήταν βαθιά εμποτισμένη με τη ναζιστική ιδεολογία, και έτσι, οι "τολμηροί" αυτοί αρχηγοί θα πέσουν, ο μεν πρώτος σε ενέδρα ανταρτών του ΕΔΕΣ, ξημερώματα της 1ης Οκτώβρη 1943, και ο δεύτερος, περικυκλωμένος μαζί με τη Μεραρχία του στο Βελιγράδι, από Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους και Ρώσους στρατιώτες.
Όσον αφορά την περίπτωση Κεφαλόβρυσου, τα γερμανικά αρχεία της 1ης Ορεινής Μεραρχίας μας δίδουν το "οδοιπορικό θανάτου":
Στις 10 Ιουλίου '43, με επικεφαλής προσωπικά το συνταγματάρχη Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, ξεκίνησε ο λόχος 9 του τάγματος 99 από την περιοχή Λεσκοβικίου σε μια επιχείρηση αναγνώρισης και εκκαθάρισης. Ο λόχος αυτός συνάντησε στο Αηδονοχώρι τον 6ο λόχο του ίδιου τάγματος, και ο τελευταίος κινήθηκε για εκκαθάριση της περιοχής Βασιλικού - Κεφαλόβρυσου.
Και όπως συγκεκριμένα αναφέρεται σε ένα έγγραφο,
«Το απόγευμα της 10ης Ιουλίου και κατά τη διάρκεια της 11ης Ιουλίου υπήρξε επιχείρηση αναγνώρισης και δράσης εκκαθάρισης στις περιοχές Γλύκας, Κόνιτσας, Βίγλας, Κεφαλόβρυσου και Μπιοβίστας (οκτώ χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Λεσκοβικίου)» όπου βλέπουμε ότι η ομάδα Ζάλμιγκερ σε αυτή την περιοχή, «έκαψε το μεγαλύτερο μέρος των χωριών». Και πάντα κατά την ίδια πηγή «η περιοχή Αηδονοχωρίου, Κεφαλόβρυσου, Βίγλας, είναι πλέον ελεύθερη εχθρών» όπου "εχθροί" υπήρξαν μερικοί κάτοικοι των χωριών της περιοχής.
Τελειώνοντας: Με το θάνατο του φανατικού συνταγματάρχη Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, θα περίμενε κανείς τα μέτρα βίας κατά των αμάχων να είχαν καταπραϋνθεί. Όμως, η ύστερη περίπτωση των Λυγκιάδων αποδεικνύει ότι ολόκληρη η 1η Ορεινή Μεραρχία ήταν διαποτισμένη από την αναφερόμενη από τον Mark Mazower ως "ναζιστική κοσμοαντίληψη" όπως και οι μεθύστερα περιπτώσεις του Διστόμου και των Καλαβρύτων πιστοποιούν.
Δυστυχώς το ελληνικό κράτος με τα νομοθετικά διατάγματα 3933/1959 και 4016/1959 ανέστειλε κάθε δίωξη Γερμανού εγκληματία πολέμου, κατάργησε το «Ελληνικό Εθνικό Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου» και πέρασε τις δικογραφίες στα αρχεία του Εφετείου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα αντίγραφα αυτών έστειλε, στη Γερμανία. Με άλλα λόγια, έπαψε κάθε έρευνα για εγκλήματα πολέμου και φυσικά έπαψε να δέχεται κάθε αντίστοιχη αίτηση, με κατανοητή συνέπεια να απεμπολισμό δικαιωμάτων του και ταυτόχρονα την επιβολή σιγής στο συγκεκριμένο θέμα.
Το 1965 η ελληνική Κυβέρνηση θυμήθηκε ξανά τα θύματα και σχετική αίτηση της προκάλεσε ανακρίσεις εκ μέρους των γερμανικών και αυστριακών αρχών για πρόσωπα που συμμετείχαν σε εγκλήματα πολέμου στην Ελλάδα.
Αλλά παρενθετικά πρέπει να σημειώσουμε ότι ο στρατάρχης Χούμπερτ Λαντς είχε καταδικαστεί το 1947 από το δικαστήριο της Νυρεμβέργης σε δωδεκαετή φυλάκιση και μετά τρία χρόνια του απονεμήθηκε χάρη. Σημαντικά επίσης στελέχη 22ου Ορεινού Σώματος Στρατού είχαν ήδη όπως είδαμε, σκοτωθεί κατά την διάρκεια του πολέμου, ο στρατηγός Βάλτερ φον Στέτνερ, ο συνταγματάρχης Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, αλλά και άλλα μικρότερα στελέχη της 1ης Ορεινής Μεραρχίας όπως ο ταγματάρχης Χάραλντ φον Χίρσφελντ, ο υπολοχαγός Βίλι Ρέζερ, κ.ο.κ.
Με τις ανακρίσεις που έγιναν από τις γερμανικές και αυστριακές αρχές ή και κάποιες δίκες, μέσα σε ένα κλίμα γενικής επιείκειας και με έντεχνες αναφορές που έριχναν το βάρος στα σκοτωμένα στελέχη της 1ης Ορεινής Μεραρχίες, μετά βέβαια και από τόσα χρόνια, όλοι οι υπεύθυνοι εγκληματίες πολέμου που είχαν δράσει στην ήπειρο, πήραν, "άφεση αμαρτιών" και οι ανακρίσεις έτσι έκλεισαν το 1972.
Δυστυχώς μόνον μετά τη δεκαετία του '70 ξεπήδησε ένα ενδιαφέρον, κυρίως ξένων ιστορικών, για την κατοχική Ελλάδα και πολύ σύντομα ακολούθησε και η έρευνα για τις αντίστοιχες γερμανικές ωμότητες. Αυτά τα ενδιαφέροντα σήμερα ωθούν και εμάς να αναδιφήσουμε τις ιστορικές μνήμες, ώστε ο σύγχρονος πολιτισμός μας να μην ξαναζήσει πια την εφιαλτική κόλαση του πολέμου των ολοκαυτωμάτων του.
Ως επίλογος, χαρακτηριστικά είναι αυτά τα λόγια του εισαγγελέα - κατήγορου Ρόμπερτ Τζάκσον, ο οποίος στη δίκη της Νυρεμβέργης δήλωσε:
«Αυτό που δίδει σ' αυτή τη δίκη μια μεγάλη αξία, είναι ότι οι κατηγορούμενοι εκπροσωπούν ολέθριες επιρροές οι οποίες, ύστερα από πολύ χρόνο που τα σώματα τους θα μετατραπούν σε σκόνη, θα ταράζουν πάντοτε τους λαούς. Αυτοί είναι τα ζωντανά σύμβολα του φυλετικού μίσους, του βασιλείου του τρόμου, της αλαζονείας και της ωμότητας, της δίψας για εξουσία, είναι τα σύμβολα ενός άγριου εθνικισμού και μιλιταρισμού, των μηχανορραφιών και προετοιμασιών για έναν πόλεμο, κατά τη διάρκεια του οποίου ολόκληρες γενιές στην Ευρώπη εκτοπίστηκαν, άνθρωποι εξοντώθηκαν, οικογένειες καταστράφηκαν και όλη η οικονομία πτώχευσε... Ο πολιτισμός μας δεν μπορεί να αποδεχθεί κανένα συμβιβασμό με αυτά τα κακοποιά ρεύματα, τα οποία θα αναγεννιούνται με νέα ορμή, αν εμείς δεν αντιτεθούμε σ' αυτούς τους ανθρώπους... με όλες μας τις δυνάμεις και όλη την ισχύ μας.»
Κεφαλόβρυσο (Μετζιτίέ) Το πρώτο μαρτυρικό χωριό της Ηπείρου - 10 Ιουλίου 1943
Επετειακή ομιλία γιο το ολοκαύτωμα
Ελένη Κουρμαντζή
Λέκτορας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
πηγή: περιοδικό Ίρις, τεύχος 9, 2000
Αφιερώνεται στη μαρτυρική γυναίκα και δασκάλα από τα Ιωάννινα, την κυρά-Κατίνα, μητέρα τότε των τριών ανήλικων παιδιών της
Οι 22 καέντες ήταν οι:
1. Βολτέρος Παναγιώτης
2. Γκόγκος Παναγιώτης
3. Γκότσης Γεώργιος
4. Γραμμόζης Γεώργιος
5. Γραμμόζης Κων/νος
6. Γραμμόζης Νικόλαος
7. Δημουλάς Χρήστος
8. Κιτσώνας Γεώργιος (Ιερέας)
9. Κόντης Νικόλαος
10. Κούρος Κων/νος
11. Μεντής Ηλίας
12. Μπάσιος Γεώργιος (ή Γκατσιε)
13. Μπούμπας Βασίλειος
14. Νάτσιας Παναγιώτης
15. Νατσίκος Δημήτριος
16. Ντεμίρης Χρήστος
17. Σίμος Χαράλαμπος
18. Σιούτης Δημήτριος
19. Σκούπρας Ιωάννης
20. Σούζιος Βασίλειος
21. Τζιαβάρας Σττυρίδων
22. Τσέπας Σπυρίδων
