Ιστορίες - γεγονότα

Ανασφαλείς έπειτα από την ήττα τους στο µέτωπο της Αλβανίας οι Ιταλοί ανέχτηκαν, αδιαφόρησαν ή θώπευσαν επίδοξους που επιθυµούσαν οικονοµική ευαρέσκεια, διευκολύνσεις, εξουσία ή µεγαλεία.

Όταν οι Γερµανοί πέρασαν πρώτη φορά τον Απρίλιο του 1941 µέσα από την πόλη των Γρεβενών Βλάχοι, ιδίως καταστηµατάρχες όπως ένας 46χρονος έµπορος από την Αβδέλα, ανήρτησαν γερµανικές σηµαίες και πινακίδες µε την επιγραφή «casa romana».¹ Γερµανικές σηµαίες είχαν υψώσει επίσης Σλαβοµακεδόνες στη Μαυροπηγή της Εορδαίας.² Όµως λευκές σηµαίες και περιβραχιόνια³ µε τη σβάστικα ή χωρίς⁴ είχαν εµφανιστεί την ίδια ακριβώς περίοδο και σε άλλα, ελληνόφωνα, µέρη. Τον Απρίλιο του 1941 στην Αιανή κορίτσια είχαν κεντήσει επί σπουδήν µία σβάστικα σε λευκό πανί και την ύψωσαν αναµένοντας ένστολους ενόπλους που πλησίαζαν, αλλά προς ειρωνίαν οι ερχόµενοι ήταν Νεοζηλανδοί στρατιώτες καταδιωκόµενοι από τους Γερµανούς!⁵ Ένα χρόνο αργότερα στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών οι κάτοικοι προϋπαντώντας ένα ιταλικό τµήµα είχαν όχι µόνο κατασκευάσει ιταλική σηµαία, αλλά και την µετεώριζαν επάνω στον κοντό της.⁶ Επιπλέον στους Μαυραναίους κάτοικος είχε κατηγορηθεί ότι το Σεπτέµβριο του 1943 είχε υψώσει στην οικία του γερµανική σηµαία,⁷ προφανώς για να αποσοβήσει την καταστροφή της από γερµανικά τµήµατα που επέδραµαν στην περιοχή. Όµως επί τούτου ποινές υποβλήθηκαν µόνο σε Βλάχους και Σλαβοµακεδόνες κι όχι σε Ελληνόφωνους ή Πρόσφυγες, παρόλο που την οµοιότητα της πράξης. Το βάρος, αφού ο φόβος για τη ζωή ή την περιουσία δεν είχε προσµετρηθεί, δόθηκε προφανώς στα κίνητρα και στην ύστερη του αρχικού γεγονότος συµπεριφορά καθόσον ορισµένοι Βλάχοι επιζητούσαν αυτονοµία, ενώ αντίστοιχα οι Σλαβοµακεδόνες προσάρτηση της περιοχής «µέχρι του Αλιάκµονος» στη Βουλγαρία.

Όταν η Ιταλία προώθησε στρατεύµατα στην Αλβανία, διενεργήθηκαν στην Ελλάδα µαζικές συλλήψεις κοµουνιστών, από τους οποίους, όπως αναφέρθηκε, µόνον ελάχιστοι προτίµησαν να εµµείνουν στην πίστη τους και να εξοριστούν. Ήταν εποµένη η ενέργεια καθώς η Σοβιετική Ένωση είχε συνθηκολογήσει µε τον Άξονα. Προτιµητέοι προς εκτόπιση ήταν όσοι Σλαβοµακεδόνες και Βλάχοι της ∆υτικής Μακεδονίας θεωρήθηκαν πιθανοί δότες πληροφοριών στον εχθρό που αναπτύσσονταν έναντι των συνόρων. Μαρτυρίες για υπόπτους συνέλεγαν οι Σταθµοί της Χωροφυλακής από µονίµους ή κατ΄ αποκοπήν ως προς την πληρωµή κρυφούς πληροφοριοδότες. Όµως προσωπικές διενέξεις και αντιπάθειες είχαν παρέµβει εντόνως: ένας Βλάχος από τη Φούρκα Κόνιτσας που έµενε στο Τσοτύλι, είχε συλληφθεί ως ύποπτος λίγο πριν ή κατά τον πόλεµο του '40⁸ και ο γιος του, προπολεµικός γραµµατέας του συλλόγου δασκάλων Βοΐου,⁹ µετατέθηκε χωρίς τη θέλησή του στην Κοζάνη, όταν ήρθαν οι Ιταλοί, για να µην τους εξυπηρετεί σύµφωνα µε µία αντίπαλη του δασκάλου πηγή. Μεταπολεµικά ο δάσκαλος τέθηκε σε διαθεσιµότητα ως υποστηρικτής του ΕΑΜ, αν και κατά µία κατάθεση είχε περάσει στην υπηρεσία των ανταρτών κατόπιν ξυλοδαρµού. Όταν µερικά έτη αργότερα ο δάσκαλος επέστρεψε πάλι στην Υπηρεσία, έγραψε αντιεαµικά αποµνηµονεύµατα. Αν ο πατέρας του ήταν ιταλόφιλος δεν έχει αποδειχτεί και η µετάθεσή του στην Κοζάνη οφειλόταν προφανώς σε προσωπικές διενέξεις, διότι είχε διαπληκτιστεί µε τον κοινοτάρχη της κωµόπολης θεωρώντας τον αίτιο για την ταλαιπωρία του πατέρα του.¹⁰ Την πλαστότητα των καταθέσεων που έφερναν το δάσκαλο συνεργάτη του Βλάχου «αυτονοµιστή» Αλκιβιάδη ∆ιαµάντη και ταυτοχρόνως οπαδό του ΕΑΜ είχε διαισθανθεί και ο πρόεδρος του Ειδικού ∆ικαστηρίου ∆οσιλόγων Κοζάνης, επειδή ο δάσκαλος αντιδικούσε χρονίως µε συµπολίτες ή συναδέλφους του,¹¹ κατάσταση που απεικονιζόταν και σε προπολεµικό του ποίηµα µε τον αποκαλυπτικό τίτλο «η αγνωµοσύνη».¹²

∆εν είναι γνωστός ο ακριβής λόγος για τον οποίο είχε απολυθεί επί Μεταξά ο πτωχός κι ορφανός¹³ δάσκαλος Νικόλαος Πούπτης, Σαµαριναίος Βλάχος και κάτοικος Άργους Ορεστικού,¹⁴ «καλός καλαµπουριστής» και «µε ετοιµότητα σκέψεως»,¹⁵ που αργότερα πέρασε ως «καλός συνοµιλητής» στα ανώτερα τοπικά κλιµάκια του ΕΑΜ.¹⁶ Άγνωστες είναι και οι λόγοι εξ αιτίας των οποίων µία «ρουµανίζουσα» από την ίδια κωµόπολη,¹⁷ ίσως η µόνη γυναίκα, εκτοπίστηκε ως ύποπτη. Συνολικά αναφέρονται 200 εκτοπισµένοι Βλάχοι των µεθορίων σε στρατόπεδο στην Κόρινθο,¹⁸ αλλά µόνο 3 αδελφοί από το Περιβόλι Γρεβενών είναι γνωστοί ως τώρα ονοµαστικώς.¹⁹ Επίσης µόνο 10 ονόµατα εκτοπισµένων στη Χίο,²⁰ Θάσο ή Πελοπόννησο Βλάχων µαζί και Σλαβοµακεδόνων έχουν εξακριβωθεί, αφού µερικοί που προορίζονταν προς εξορίαν παρέµεναν τελικά στον τόπο κατοικίας των υπό αστυνοµική επιτήρηση.²¹ Από τους 50 π.χ. «Βουλγαρόφιλους» της Εορδαίας που είχαν συλληφθεί το Νοέµβριο του 1940²² δεν έγινε γνωστό πόσοι τελικά εξορίστηκαν, αφού πρώτα παρουσιάζονταν στο Νοµάρχη. Οι δάσκαλοι των ρουµανικών σχολείων είχαν προφανώς όλοι συλληφθεί, ενώ στα εσώτερα της χώρας στάλθηκαν Βλάχοι που κατοικούσαν µόνιµα στα Γρεβενά, αµέσως µόλις οι Ιταλοί εισέδυσαν στο Σµόλικα, για να µην λάβουν οποιαδήποτε επαφήµε τους Ιταλούς.²³ Το ερώτηµα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αν οι αναφερόµενοι άνδρες εκτοπίστηκαν πριν λιποτακτήσουν στον εχθρό (ή αιχµαλωτιστούν) οι συγγενείς τους στρατιώτες ή αφού οι τελευταίοι το είχαν ήδη πράξει. Όταν 15 Βλάχοι στρατιώτες του 2/53 τάγµατος ΠΖ που κατάγονταν από τα χωριά της ΒΑ Πίνδου αυτοµόλησαν στους Ιταλούς,²⁴ ήτανπροφανές ότι οι γονείς τους θα αποµακρύνονταν από τα Γρεβενά ή τους τόπους της χειµερινής των κατοικίας.

Μέρος µόνο των Βλάχων ή των Σλαβοµακεδόνων που εξορίστηκαν το 1940-41 ως ύποπτοι βουλγαροφιλίας ή ιταλοφιλίας δραστηριοποιήθηκαν εναντίον του κράτους, όταν επέστρεψαν στα χωριά τους, αλλά δεν ήταν άνθρωποι µε επιρροή κι ούτε ανήκαν σε οργανώσεις για να είναι αποτελεσµατικοί. Η φήµη των πράξεών τους σπάνια ξεπερνούσε τα όρια του χωριού τους. Περισσότερο εξείχε ένας 53χρονος Βλάχος ράπτης από ταΓρεβενά, ο οποίος είχε εξοριστεί ως επικίνδυνος.²⁵ Ο αναφερόµενος έφυγεµαζί µε τους Ιταλούς από τα Γρεβενά το Μάρτιο του 1943 στη Θεσσαλονίκη, αλλά τελικά αντί να καταφύγει στη Ρουµανία ή την Ιταλία, όπως άλλοι, προτίµησε να παραµείνει στην Ελλάδα και να καταδικαστεί µεταπολεµικά ως«στέλεχος της ρουµανικής λεγεώνας» όπως επιδαψίλευαν λάβροι οι κατήγοροί του. Οι υπερβολές όµως στη δίκη του ήταν φανερές, αφού ανάµεσα στα άλλα κατηγορήθηκε ότι είχε υπογράψει το «µανιφέστο» της κίνησης του Αλκιβιάδη∆ιαµάντη το 1941,²⁶ παρόλο που το όνοµά του δεν εµπεριέχεται στο αναφερθέν κείµενο.²⁷

Όσοι Βλάχοι έτρεφαν αρνητικά αισθήµατα προς τους τοπικούς εκπροσώπους του κράτους ή προς τους κατοίκους ελληνόφωνων χωριών βρήκαν επί Κατοχής µία πρώτης τάξεως ευκαιρία για εκδίκηση. Η κάτοικος του Άργους Ορεστικού που είχε εκτοπιστεί κατήγγειλε εύστοχα έναν ανθυποµοίραρχο της τοπικής Υποδιοίκησης ως αποκρύπτοντα όπλα µεσυνέπεια τη διετή φυλάκισή του.²⁸ Ένας 27χρονος κτηνοτρόφος από το∆ασύλλιο Γρεβενών, βλαχικής πιθανόν καταγωγής, κατέδωσε στην αρχή τον αγροφύλακα, που τον είχε µηνύσει για παράνοµη βόσκηση ως κάτοχο όπλων, κι έπειτα προχώρησε περισσότερο: κυκλοφορούσε µε «ταυτότητα Λεγεωναρίου γραµµένη ιταλιστί», δανειζόταν άλογα χωρίς αντίτιµο, απέφευγε να πληρώνει τις κοινοτικές βοσκές και συνόδευε ένοπλος τους Ιταλούς ως οδηγός.²⁹ Τον Φεβρουάριο του 1943 κατηγορήθηκε για τον αναίτιο φόνο ενός χωροφύλακα στο χωριό ∆οµένικο της Ελασσόνας.³⁰ Η τύχη του έκτοτε αγνοείται.

Πρόσφατο µίσος ηγέρθηκε ανάµεσα σε Βλάχους των ορεινών χωριών της Πίνδου το χειµώνα του 1940-41 και κατοίκους των κουπατσιαραίικων χωριών Μεγάρου, Σπηλαίου κ.α., επειδή ορισµένοι από τους τελευταίους είχαν διαρρήξει τα σφαλιστά σπίτια των πρώτων στη Σαµαρίνα, την Αβδέλα κι αλλού απαλλοτριώνοντας κλινοσκεπάσµατα, ραπτοµηχανές κι άλλες οικοσκευές. Όντως οι Κουπατσιαραίοι υποχρεώθηκαν το Νοέµβρη του 1940 κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων Ιταλών κι Ελλήνων στο Σµόλικα να κουβαλούν εφόδια και πυροµαχικά στους Έλληνες στρατιώτες και στο γυρισµό απαλλοτρίωναν ό,τι έβρισκαν µέσα στα απροστάτευτα ή πληµµελώςφυλαττόµενα σπίτια των ορεινών χωριών, που είτε είχαν ανοιχτεί από τους ίδιους προς διανυκτέρευση³¹ είτε από τους Έλληνες στρατιώτες ή και από τους Ιταλούς. Η άποψη ότι τα λεηλάτησαν οι Ιταλοί³² και οι Αλβανοί ακόλουθοι των³³ εν µέρει µόνο ανταποκρίνεται στην αλήθεια, διότι σε µερικά λεηλατηµένα χωριά οι Ιταλοί δεν είχαν ποτέ φτάσει. Μεταφορέας πολεµοφοδίων, απόφοιτος Παιδαγωγικής Ακαδηµίας µετέπειτα, θυµάται ότι το ορεινό κι εγκαταλειµµένο ελληνόφωνο χωριό ∆οτσικό, στο οποίο είχε διανυκτερεύσει, ήταν «γδαρµένο» από «ιταλικό τµήµα»,³⁴ αλλά στην πραγµατικότητα οι Ιταλοί δεν είχαν ποτέ φτάσει ως εκεί. Στα κρατικά έγγραφα της εποχής³⁵ και στις ελευθεριάζουσες δηλώσεις ζηµιών που συνετάχθησανµετά την Κατοχή από τους κατοίκους µε την προσδοκία απολαβής αντιτίµων οι λεηλασίες αποδόθηκαν µόνο στον ερχόµενο εχθρό. Μάλλινα είδη ήταν φυσικό να αναζητούν οι Ιταλοί, καθώς το ορεινό φθινοπωρινό κρύο περόνιαζε το σώµα µέσα στη λεπτή τους στολή, αλλά όχι απαραίτητα ραπτοµηχανές, γαλακτοµηχανές ή λιχνιστικές µηχανές.³⁶ Ορισµένα από τα απαλλοτριωµένα πράγµατα οι Βλάχοι τα έλαβαν πίσω µε τη συνδροµή των Ιταλικών Αρχών,³⁷ αφού η Ελληνική Χωροφυλακή µάλλον αδιαφορούσε να προσδράµει.

Η έξαψη των ορεινών ποιµένων είχε ακόµη επιταθεί, καθώς οι κάτοικοι, ιδιαίτερα όσων τα χωριά κείτονταν επάνω ή κοντά στο δρόµο µετακίνησης των κοπαδιών τους από τα χειµαδιά της Θεσσαλίας ως τα υψώµατα της Πίνδου, είχαν κρύψει µεγάλες ποσότητες όπλων. Είχαν γεµίσει «τα αµπέλια και τα κλαδιά όλµοι, κανόνια χειροβοµβίδες, ιµατισµός»,³⁸ ακόµη και ασύρµατοι.³⁹ Αρκετά από αυτά έβγαιναν συχνά στο φως για ψυχαγωγία ή εκφοβισµό, ιδιαιτέρως σε αποµονωµένους οικισµούς όπως ο ∆εσπότης (Σνίχοβο)Γρεβενών όπου ακόµη και τα παιδιά είχαν γίνει άσσοι στη σκοποβολή µε πολεµικά όπλα κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της Κατοχής!

Κατά πόσον όσοι Βλάχοι εναντιώθηκαν στο Ελληνικό Κράτος ήταν πράγµατι ρουµανόφρονες είναι απίθανο σήµερα να ευρεθεί. Από τις περιπτώσεις που ειπώθηκαν κι από άλλες που θα εκτυλιχθούν φαίνεται ότι εξ αρχής ήταν ελάχιστοι και αυτοί κατόπιν δυσαρεσκειών. Όταν δύο «Βλαχόφωνοι» αρτοποιοί της πόλης των Γρεβενών αρνήθηκαν να προσφέρουν στον έρανο της αεροπορίας το 1940, αντιµετωπίστηκαν από το κράτος µε «αυστηροτάτην εφαρµογήν των αγορανοµικών διατάξεων».⁴⁰ Ήταν φυσικό να αντιπαθούν τους εκπροσώπους της πολιτείας και να τη δυσφηµίζουν, αλλά παρόλα αυτά δεν εγκατέλειψαν ποτέ τα Γρεβενά όπως έπραξαν 300 περίπου οµόγλωσσοί των.⁴¹ Ανάλγητο θεωρούσαν επί Κατοχής το κράτος και οι ποιµένες, διότι η Χωροφυλακή κάτεσχε το σιτάρι που µετέφεραν από τα πεδινά, προφανώς διότι δεν διέθεταν παραστατικά της αγοράς του. ∆εν έλειψαν φυσικά τυχοδιώκτες ή καιροσκόποι που συντάχτηκαν µε τον δυνατό, τους Ιταλούς εν προκειµένω, για να πετύχουν όσα δεν µπορούσαν πρότερα µε τις δικές τους µόνο δυνάµεις, όπως ο αναφερθείς κτηνοτρόφος του ∆ασυλλίου.

Τέτοιας λογής ανθρώπους προσπάθησε για δεύτερη φορά -η πρώτη ήταν το 1917- να εντοπίσει κι ενοποιήσει κάτω από τη σκέπη του ο Αλκιβιάδης ∆ιαµάντης από τη Σαµαρίνα, έµπορος περιωπής, προπολεµικός αντιπρόσωπος των ρουµανικών πετρελαίων και εισαγωγέας ξυλείας στην Ελλάδα⁴² και κατά µία πηγή σε ολόκληρα τα Βαλκάνια.⁴³ Σύµφωνα µε αντιπάλους του ήρθε το φθινόπωρο του 1940 στην Ελλάδα µέσω Αλβανίας έχοντας στην αυλή του 20 εφήβους Βλάχους της περιοχής, που σπούδαζαν πρότερα στο Βουκουρέστι,⁴⁴ κι εµφανίστηκε στην (έρηµη) Σαµαρίνα το Νοέµβρη του 1940 µαζί µε δύο ποιµένες-ληστές ως οδηγός του Ιταλικού Στρατού.⁴⁵ Επί Κατοχής, µε την αρωγή των Ιταλών, που τον αποκαλούσαν «κοµεντατόρε»,⁴⁶ επέκτεινε τις εµπορικές του δραστηριότητές του στα δάση της Πίνδου µε αντιπροσώπους τους αδελφούς Νικόλαο και Γεώργιο Μητσιµπούνα, κατοίκους Γρεβενών⁴⁷ κι ασχολούµενος επίσης µε εργολαβίες δηµοσίων οδών.⁴⁸ Παράλληλα ανοίχτηκε και στο πολιτικό πεδίο επισκεπτόµενος τα βλάχικα χωριά της περιοχής και τις συνοικίες των Βλάχων στις πόλεις, συµβάλλοντας στο διορισµό κοινοτικών συµβουλίων της επιλογής του και συστήνοντας παράλληλα την «Ένωσιν Ρουµανικών Κοινοτήτων».⁴⁹

Ερχόµενος ξαφνικά ο ∆ιαµάντης και µη χρησιµοποιώντας βία, αποτελεσµατική σε κάθε παρόµοια περίσταση δεν έγινε παντού ασµένως δεκτός. Λίγα χιλιόµετρα µόνο µακριά από τη γενέτειρά του ήταν η Σµίξη, βλαχόφωνο χωριό όπου συνάντησε φανερή αδιαφορία, αν όχι άρνηση. Παλαιόθεν εξαρτηµένος από το Ελληνικό Κράτος ο ορεινός οικισµός δεν διέθετε ποτέ ρουµάνικο σχολείο κι απώθησε τόσο το ∆ιαµάντη όσο κι αργότερα το ΕΑΜ, µε συνέπεια ως προς την τελευταία περίπτωση 5 κάτοικοί της, θεωρούµενοι ως µέλη του «εδες» να παν «για τη Γαλάζια», σύµφωνα µε τη φρασεολογία του ανορθόγραφου Κρητικού ηγέτη του τοπικού ΚΚΕ και πρώην εξόριστου στην Ακροναυπλία,⁵⁰ δηλαδή να εκτελεστούν από τον ΕΛΑΣ.⁵¹ Επισκέφτηκε επίσης ο ∆ιαµάντης το συγγενή του ανύπαντρο απόστρατο ταγµατάρχη Μιχαήλ Παπαζήση,⁵² που είχε ήδη διοριστεί έπαρχος Εορδαίας και κοινοτάρχης στην Πτολεµαΐδα⁵³ και στην Κοζάνη φιλοξενήθηκε από τον παλαιό του γνώριµο Λάζαρο ∆ηµοξένου, ιδιοκτήτη βυρδοσεψείου, διοικητή της Υποδιοίκησης Εορδαίας το 1920⁵⁴ και ηγέτη της ΕΟΝ περιφερείας Κοζάνης.⁵⁵ Ωστόσο ούτε τον ταγµατάρχη δελέασε, τουλάχιστον απήχθη αργότερα από τους αντάρτες κι όντας διοικητής συντάγµατος του ΕΛΑΣ τιµήθηκε από την ΠΕΕΑ µε το Αριστείο Απελευθερωτικού Αγώνα. Αιχµαλωτίστηκε το ∆εκέµβριο του 1944 στην Αθήνα από τους Βρετανούς κι απελευθερώθηκε αργότερα, βλ. Εθνική Αντίσταση (Γεν. –Μάρτ. 2006) 116 όπου επιστολή του Μιχάλη Παπαζήση διότι ήταν µέλος της ΥΒΕ⁵⁶ κι επιπλέον είχε τραυµατιστεί βαρύτατα από τους Ιταλούς στην Αλβανία⁵⁷ ούτε το βιοτέχνη επηρέασε, όντας ασφυκτικά ενσωµατωµένος στην κοινωνία της Κοζάνης,⁵⁸ παρόλο που του είχε υποσχεθεί τη θέση του δηµάρχου, αν η Κοζάνη περνούσε στην ιταλική ζώνη κατοχής.⁵⁹ Εύκολα παρατηρούσε κανείς το ενδιαφέρον των Γερµανών για το χρώµιο της περιοχής,⁶⁰ οπότε οι Ιταλοί δεν ήταν καλοδεχούµενοι, κι ακόµη οι αξιωµατικοί της πόλης ήταν αντίθετοι στον ∆ιαµάντη, ιδιαίτερα ο οµοχώριός του, µέλος της ΥΒΕ και στέλεχος αργότερα της ΕΚΑ ταγµατάρχης ΠΖ ∆ηµήτριος Καραθάνος.⁶¹

Στους υπόλοιπους Βλάχους της πόλης Κοζάνης⁶² η παρουσία του ∆ιαµάντη δεν προξένησε ουδεµία εντύπωση, µάλιστα ο γιος του τοπικού «φυλάρχου» βγήκε από τους πρώτους στον ΕΛΑΣ. Οι διάσπαρτοι Βλάχοι της Εορδαίας και των ορεινών χωριών του Σινιάτσικου Νάµατα και Βλάστη είχαν λησµονήσει προ δεκαετιών την πατρική τους γλώσσα⁶³ και µερικοί από τους τελευταίους δραστηριοποιούνταν ήδη εµπορικά στην προσφυγική Πτολεµαΐδα. Οι Βλάχοι των Σερβίων, καταγόµενοι από το Λιβάδι Πιερίων, είχαν κι αυτοί συνδεθεί στενά µε την εντόπια αγορά, ελληνόφωνη ή προσφυγική. Ούτε στους Βλάχους του Βοΐου βρήκε ανταπόκριση ο ∆ιαµάντης κι ένας λόγος είναι ότι κατάγονταν από άλλο χωριό, τη Φούρκα του Σµόλικα. Οι 12 βλάχικης επί το πλείστον καταγωγής κάτοικοι της Σιάτιστας⁶⁴ και της Νεάπολης⁶⁵ (7 και 5 αντίστοιχα)που εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ το Φεβρουάριο του 1943 µε την κατηγορία διασυνδέσεων µε τους Ιταλούς, δεν αποδείχτηκε ότι είχαν σχέσεις µε το ∆ιαµάντη και η «σοβαρά δράση κατά της Ελλάδος» που είχαν εκδηλώσει,⁶⁶ αναφέρεται ίσως σε αναγκαστικές δοσοληψίες των µε τους Ιταλούς. Το Άργος Ορεστικό βρισκόταν επίσης µακριά από τη Σαµαρίνα, ώστε να επηρεαστεί άµεσα η κοινότητα των Βλάχων κι εξ άλλου εκεί ο «ανιψιός του ∆ιαµάντη» δάσκαλος Νικόλαος Πούπτης ήταν προσανατολισµένος στην Αριστερά.⁶⁷ Οι Βλάχοι της Φλώρινας όντας αποκοµµένοι τελείως από τα Γρεβενά αλλά και κείµενοι στη γερµανική ζώνη Κατοχής δεν εξεδήλωσαν κανένα ενδιαφέρον.

Η Σαµαρίνα παρόλο που διοικητικά ανήκε στο νοµό Κοζάνης, οπότε έπρεπε να ελέγχεται από το ιταλικό φρουραρχείο των Γρεβενών, είχε περάσει επί Κατοχής στη δικαιοδοσία του Ιταλού στρατιωτικού διοικητή Κόνιτσας,⁶⁸ επιλογή δικαιολογηµένη ως προς την υδρολογική κι εδαφική της υπόσταση, ίσως όµως κι εξ αιτίας τριβών ανάµεσα στο ∆ιαµάντη και τον Ιταλόφρούραρχο των Γρεβενών που ανησυχούσε για τις δραστηριότητες του Βλάχου εµπόρου,⁶⁹ επιθυµώντας προφανώς την ασφάλεια της περιοχής αφού οι διχασµοί προοιωνίζουν συνήθως ανεπιθύµητες εντάσεις. Το εύρος επιρροής του ∆ιαµάντη δεν επρόκειτο να ξεπεράσει τα βλαχόφωνα χωριά της ΒΑ Πίνδου, τα οποία όµως ερηµώνονταν το µισό χρόνο, όταν οι νοµάδες κατέφευγαν στα χειµαδιά, και την πόλη των Γρεβενών όπου όµως ήταν ισχυρή η παρουσία του Ελληνικού Κράτους. Η επιρροή εκφραζόταν κάποτε µάλλον γραφικά, καθώς σε καλοκαιρινό θέατρο της Αβδέλας η Ελλάδα παροµοιάστηκεµε φίδι που έπρεπε κανείς να πιάνει, να το χτυπάει και να το ξεριζώνει τα δόντια,⁷⁰ αν γίνουν πιστευτές καταθέσεις κατοίκων του ιδίου χωριού εναντίον φυγόδικων συγχωριανών τους µεσούντος του κυρίως Εµφυλίου. Η γραφικότητα αυτή βέβαια ανακατευόταν µε διάφορες φήµες έτσι ώστε ένας δάσκαλος συντηρητικών αρχών που είχε σταλεί να διδάξει στο θερινό σχολείο της Αβδέλας τελικά αρνήθηκε.⁷¹

Πρακτικά η δύναµη του ∆ιαµάντη φάνηκε όταν αντικατέστησε το κοινοτικό συµβούλιο της κωµόπολης των Γρεβενών, όταν ενίσχυσε µε τρόφιµα βλαχόφωνους κατοίκους της ίδιας πόλης κι όταν µεσολάβησε για την αποστολή φαρµάκων και σχολικών ειδών.⁷² Εκτός από τα πρακτικά κωλύµατα ο ∆ιαµάντης και οι συνοδοιπόροι του,⁷³ προβληµατίζονταν ως προς τη θεωρητική κάλυψη της κίνησής των, αφού δεν είχαν ξεκαθαρίσει αν ήταν τελικά απόγονοι Ρουµάνων ή Ιταλών. «Ρουµάνοι Μακεδόνες, οι Βούλγαροι σας λένε τσιντσάρους και οι Έλληνες Κουτσόβλαχους», αναφέρεται σε προπαγανδιστικό ποίηµα του 1941,⁷⁴ ενώ από το άλλο επισηµάνθηκε ότι ο∆ιαµάντης φορούσε κονκάρδα µε τη φωτογραφία του Μουσολίνι.⁷⁵ Η ιδεολογική σύγχυση ήταν ένας λόγος που ο ∆ιαµάντης έπεσε στη δυσµένεια των Ιταλών και αποµακρύνθηκε από την Ελλάδα. Άλλες αιτίες εκδίωξής του πήγαζαν από την επιθυµία αποφυγής περαιτέρω τριβών (κοινοτικών, εκκλησιαστικών, επιχειρηµατικών και προσωπικών): στις εκκλησίες τριών χωριών, εξ ων ένα βλαχόφωνο, ένα ελληνόφωνο κι ένα προσφυγικό της επαρχίας Γρεβενών είχαν βρεθεί το ∆εκέµβριο του 1941 κρυµµένα όπλα⁷⁶ κι ο ∆ιαµάντης κατά µία πηγή συνηγόρησε στην καταδίκη των ιερέων,⁷⁷ αλλά οι δράστες δεν ήταν εύκολο να αποκαλυφθούν, διότι σε δύσκολες εποχές κανείς δεν επιβαρύνει άσκοπα τον οίκο του. Όταν οι Ιταλοί έλαβαν ξυλεία από έναν Πρόσφυγα έµπορο των Γρεβενών χωρίς να την πληρώσουν⁷⁸ θεωρήθηκαν υπαίτιοι ο ∆ιαµάντης και οι αυλικοί του, οι οποίοι δεν ήταν τόσο στενά δεµένοι µαζί του όσο εκ πρώτης όψεως φαίνονται. Είχε ο κοµαντατόρε συγκρουστεί τόσο µε τον ιατρό Νικόλαο Μητσιµπούνα, αντιπρόσωπό του στα κτήµατά του,⁷⁹ όσο και µε τον αδερφό του Γεώργιο εντονότερα,⁸⁰ µε αποτέλεσµα ο τελευταίος να κρεµαστεί «αλ πάλο» από τους Ιταλούς των Γρεβενών.⁸¹

Σαμαριναίοι Βλάχοι σε προπολεμική φωτογραφία. Η εικονιζόμενη οικογένεια είχε ζητήσει διαβατήριο για την Αλβανία όπου και πιθανώς μετανάστευσε.

Από τα διαθέσιµα ως τώρα στοιχεία προκύπτει ότι ο ∆ιαµάντης, δεν είχε εξ αρχής υιοθετήσει σκληρή αντιπαράθεση. Η κατοπινή συµπεριφορά του ήταν ίσως επακόλουθη µίας αποτυχηµένης επιχείρησης εκτέλεσής του στις αρχές του Αυγούστου του 1941 από τρεις Βλάχους, κατόπιν εντολής, επίνευσης ή ανοχής των Ελληνικών Αρχών ή ίσως έπειτα από παρότρυνση παράνοµων αντιστασιακών οργανώσεων. Οι τελευταίες είχαν ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη καθώς οι Ιταλοί θώπευαν Βλάχους και Σλαβοµακεδόνες. Επρόκειτο για την ΥΒΕ και το ΠΕΚ (Πατριωτικόν Εθνικόν Κοµιτάτον), οι οποίες αντιτίθονταν στον περαιτέρω διαµελισµό της Μακεδονίας είτε από συναισθηµατικές παρορµήσεις είτε από πρακτικούς λόγους, αφού τότε θα δυσκολεύονταν τουλάχιστον τα στελέχη της κρατικής µηχανής. Το ΠΕΚ ήταν άκρως επιθετικό: «ούτε έναν Βούλγαρο, Ρωµούνο, Αρβανίτη, Εβραίο, Αρµένιο, Φραγκολεβαντίνο ή Λευκορώσσο» δεν θέλουµε µέσα στη χώρα έγραφε προπαγανδιστικό φυλλάδιό του,⁸² ενώ ένας φίλος του ΕΑΜ ανέφερε ότι ταµέλη του είχαν σκοπό «να κάνουν τους Βουλγάρους να πληρώσουν µε τόκο και επιτόκιο».⁸³

Για την άγνωστη πτυχή της επιχείρησης δολοφονίας του ∆ιαµάντη αντλήθηκαν στοιχεία από αρχεία, προφορικές συνεντεύξεις και από ένα εγχειρίδιο που τυπώθηκε για να υποστηρίξει έναν ευρύτερο αντιστασιακό προσανατολισµό αυτής της κίνησης. Όµως ούτε οι δικαστικοί της Κοζάνης ούτε οι στρατιωτικοί του ΓΕΣ πείστηκαν ότι υπήρχε οργάνωση µε τον ηχηρό τίτλο «Αον Μακεδονοηπειρωτικόν Μέτωπον ελευθέρων Ελλήνων» που δρούσε εναντίον των κατακτητών και των συνοδοιπόρων τους.⁸⁴ Στο Κάιρο όπου έγιναν οι πρώτες προσπάθειες αναγνώρισής της µακροσκελούς αυτής οργάνωσης ο ιθύνων νους της φάνηκε «επιπόλαιος» κι επιπλέον συγκρατούµενοι πατριώτες του ιδίου στα στρατόπεδα της Ιταλίας της είχαν προσδώσει το χαρακτηρισµό «ληστρικήν». Μάλιστα ένας Σαµαριναίος τυροκόµος κατέθεσε ότι στο Κάιρο είχαν ρωτήσει τον αρχηγό της «Πώς δεν σεσκότωσαν οι Ιταλοί;». Ίδιες αρνητικές εντυπώσεις συνείχαν τους προύχοντες των Γρεβενών κι ένας µάλιστα µεγαλοκτηµατίας ιατρός αποφάνθηκε ότι «το πρόσωπον του Νίκζα τον οποίον εγνωρίζαµε δεν µας ενέπνεε καµίαν εµπιστοσύνην».⁸⁵

Από τα φαινόµενα όµως προκύπτει ότι πράγµατι µία οµάδα Βλάχων σκόπευαν να εκτελέσουν το ∆ιαµάντη⁸⁶ και παράλληλα µέσω του δικτύου των κοινοταρχών να συστήσουν την αποθήκευση όπλων, απαραιτήτων για τη (µελλοντική) δηµιουργία ένοπλης οργάνωσης.⁸⁷ Στη Σαµαρίνα θα πλησίαζαν αρχές Αυγούστου του 1941, και µάλλον η επιχείρηση θα εκτελούνταν όταν θα λάβαινε χώραν η µεγαλύτερη γιορτή τον Βλάχων, ο «τρανός χορός», όπου πλήθαιναν οι επισκέπτες. Οι εκτελεστές είχαν αποφασίσει να πάρουν επαφή µε τον κοινοτάρχη της Σαµαρίνας για λήψη κατάλληλων πληροφοριών, ώστε να πραγµατοποιήσουν µε επιτυχία την αποστολή τους.

Τρία ήταν τα κεντρικά πρόσωπα, οι δύο κάτοικοι Θεσσαλονίκης, κοντοχωριανοί και συγγενείς εξ αγχιστείας. Ο πρώτος ήταν ένας 28χρονος ποιµένας από το Φλαµπουράρι Κόνιτσας για τον οποίο λείπουν στοιχεία. Ο δεύτερος ήταν ένας άνδρας 40 χρονών από την Αγία Παρασκευή (Κεράσοβο), οικισµό της ιδίας περιοχής. Ασυνήθιστα τολµηρός είχε κατηγορηθεί παλαιότερα για κλοπή αλόγου µέσα από την πόλη της Κοζάνης αλλά λεγότανεπίσης ότι ντυµένος µε γυναικεία ρούχα είχε φονεύσει Ιταλό ταγµατάρχη στον πόλεµο του 1940.⁸⁸ Φαίνεται ότι ο πολύπειρος αυτός άνδρας θα αναλάµβανε όλη την πρακτική δουλειά. Τελευταίος ήταν ο 28χρονος Ζήσης Νίκζας, υιός προπολεµικού κοινοτάρχη της Σαµαρίνας,⁸⁹ που συνεχίζοντας το επάγγελµα του (αγωγέα) παππού του⁹⁰ εργαζόταν ως ελεγκτής αυτοκινήτων στη Θεσσαλονίκη. Ήταν ο κεντρικός νους, ο «γενικός αρχηγός των αποσπασµάτων», όπως καθ΄ υπερβολήν αυτοχαρακτηριζόταν. Κατά τον ίδιο η επιχείρηση είχε αποφασιστεί στη Θεσσαλονίκη µαζί µε το ∆ιοικητή της Χωροφυλακής Μακεδονίας και είχαν ενηµερωθεί ένας δικηγόρος, πράκτορας της συµµαχικής κατασκοπείας,⁹¹ κι αξιωµατικοί του Στρατού και της Χωροφυλακής. Έχει γραφεί ότι «επιτελάρχης» της κίνησης χρηµάτισε ο έφεδρος εκ µονίµων ταγµατάρχης ΠΒ Μιλτιάδης Πόρτης από τον Πεντάλοφο, νοµάρχης Έβρου επί Μεταξά⁹² και κάτοχος αποθήκης όπλων κατά µία αδιασταύρωτη πηγή, αλλά για ποια από τις δύο αιτίες φυλακίστηκε για ένα διάστηµα από τους Ιταλούς στην Κόνιτσα πριν αργότερα εκτελεστεί από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ⁹³ δεν έχει αποδειχθεί. Η ανάµιξη ενός Βρετανού ταγµατάρχη κι ενός Κύπριου επιλοχία, που είχαν αποµείνει από την οπισθοχώρηση, στην επιχείρηση δεν έγινε ποτέ πιστευτή⁹⁴ παρόλο που κατάµία πηγή πράγµατι ένας Βρετανός κι ένας Έλληνας αξιωµατικός, µε διαφορετικά όµως ονοµατεπώνυµα, είχαν προσεγγίσει ακριβώς τον ίδιο χρόνο την περιοχή.⁹⁵

Οι δύο Βλάχοι έφτασαν από τη Θεσσαλονίκη οπλισµένοι και κατέλυσαν σε ένα µοναστήρι κοντά στη Σαµαρίνα έχοντας µαζί τους φυλλάδια τσιγαρόχαρτου, προσποιούµενοι τους µαυραγορίτες. Από εκεί κοινοποίησαν σε γνωστούς τους όπως και στον κοινοτάρχη της Ζούζουλης για την ύπαρξη µίας«Απελευθερωτικής Οργανώσεως» προς χάριν της οποίας έπρεπε να συγκεντρωθούν όπλα.⁹⁶ Η Ζούζουλη, γειτονική της Σαµαρίνας, συνοικισµένο µε οικογένειες από την Αλβανία, το Γράµο, τα Χάσια και τη Βέροια ήταν χωριό ελληνόφωνο.⁹⁷ Μετά οι επισκέπτες συνέταξαν επιστολή, προερχόµενη τάχα από τον ταγµατάρχη Πρέστον µε την οποία συνιστούσαν εράνους για την τροφοδοσία Βρετανών τραυµατιών που περιέθαλπαν και την έστειλαν σε έναν επιφανή οικονοµικά κάτοικο,⁹⁸ εκπεσόντα µάλλον κοινοτάρχη εξ αιτίας του∆ιαµάντη.⁹⁹

Φαίνεται όµως ότι η ιστορία δεν έγινε πιστευτή, διότι είχαν ήδη περάσει ήδη τρεις µήνες από την είσοδο των Γερµανών και αν πράγµατι υπήρχαν τραυµατίες θα είχαν ιαθεί ή αποδηµήσει. Συνετάγη τότε και δεύτερη επιστολή που εν µέσω άλλων έγραφε «να βγει ο Κώστας Αγορογιάννης µε ένα εκατοµµύριο, κονιάκ και άλλα πράγµατα κάπου εκεί κοντά».¹⁰⁰ Ο παραλήπτης θεωρώντας προφανώς ότι η υπόθεση σχετίζεται από µία νέου τύπου ληστρική αίτηση χρηµάτων όπλισε τους ποιµένες των κοπαδιών του και τα πεπραγµένα µαθεύτηκαν. Ο κοµιστής της δεύτερης επιστολής συνελήφθη, τον έβαλαν µέσα σε ένα «τσουβάλι» και τον έδειραν,¹⁰¹ ενώ το ίδιο βράδυ οι Ιταλοί καραµπινιέροι συνέλαβαν την υπόλοιπη οµάδα, όπως επίσης τη µητέρα του Νίκζα και τη γυναίκα ενός από τους συναδέλφους του.¹⁰² Οι κρατούµενοι κατέληξαν όµηροι στην Ιταλία, αφού ασφαλή στοιχεία για τον πραγµατικό στόχο τους δεν είχαν βρεθεί.

Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας πέρασαν στο Κάιρο, όπου ο δραστήριος Νίκζας εξελέγη πρόεδρος του «Συλλόγου Μακεδόνων Οµήρων Καταδίκων Ιταλίας η Πίνδος» (ΣΜΟΚΙ),¹⁰³ που περιελάµβανε 300 περίπουµέλη. Το Μάιο του 1945 τα µέλη του ΣΜΟΚΙ έφτασαν στη Θεσσαλονίκη κι άνοιξαν γραφείο,¹⁰⁴ τυπώνοντας ένα βιβλίο και προσπαθώντας να παρέµβουν ενεργά στην κοινωνική ζωή απαιτώντας από το κράτος διάφορες εκδουλεύσεις. Κατά την περίοδο κράτησης του Νίκζα στην Ιταλία τόσο η µάνα όσο και η αδελφή του «εξυπηρέτησαν ποικιλοτρόπως» την οµάδα «Κρατερού» της συµµαχικής κατασκοπείας Θεσσαλονίκης,¹⁰⁵ και πιθανώς την ΥΒΕ και την ΠΑΟ, στοιχείο που δείχνει µε σχετική ασφάλεια τη σύνδεση της οικογένειαςµε τις Κρατικές Υπηρεσίες. Πρόσφατα Αµερικανός δηµοσιογράφος προσπάθησε να συσχετίσει το πρόσωπο του Νίζκα µε την εκτέλεση του δηµοσιογράφου Τζορτζ Πολκ.¹⁰⁶ Αν ο Νίκζας ήταν εκ των προτέρων, έγινε έξαφνα το 1941 ή µετά το 1945 έµπιστος άνθρωπος του Ελληνικού Κράτους ή απλώς µέλος της ΥΒΕ µε ειδικότητα τις ειδικές αποστολές, ίσως ξεκαθαριστεί στο µέλλον. Αν ισχύει η πρώτη περίπτωση, είναι αρκετά απίθανο να κοινοποιηθεί ότι το κράτος είχε στείλει πρόσωπα να θέσουν µυστικά εκτός µάχης έναν αντίπαλό του. Ερωτήµατα βεβαίως εγείρονται πολλά: γιατί οι τρεις απεσταλµένοι ζήτησαν οικονοµική αρωγή και δεν είχαν λάβει έναν αναγκαίο ποσό από τη Θεσσαλονίκη; Ή µήπως έγινε επίτηδες έτσι ώστε σε περίπτωση αποτυχίας να φανούν απλοί απατεώνες κι όχι αποφασισµένοι εκτελεστές;

Ορθά λοιπόν συνέδεσε τις συλλήψεις που ακολούθησαν την αποτυχηµένη απόπειρα εξουδετέρωσης του ∆ιαµάντη ένας έµπορος της πόλης των Γρεβενών.¹⁰⁷ Πράγµατι οι Ιταλοί ανήσυχοι για την πιθανή παρουσία Βρετανών ή οπλισµένων Ελλήνων, ενέτειναν τις επιχειρήσεις αφοπλισµού, τις οποίες είχαν αρχίσει νωρίτερα, στα ορεινά των Γρεβενών, τα Καστανοχώρια του Βοΐου και τα χωριά του Γράµου έχοντας πληροφορίες ότι ένας Βρετανός ταγµατάρχης κι ένας Έλληνας υπολοχαγός είχαν επισκεφτεί τον ίδιο καιρό την Καστοριά αφήνοντας έναν ασύρµατο στο σπίτι ενός Βλάχου ιερέα του Άργους, τον οποίο τελικά εξόρισαν στην Ιταλία.¹⁰⁸ Υποψιάστηκαν φαίνεται την Ελληνική Πολιτεία, γι αυτό και το ενδιαφέρον τους εστιάστηκε αρχικά στους Εθνικόφρονες. Στις 25 Αυγούστου του 1941 πραγµατοποιήθηκαν οι πρώτες συλλήψεις στις οποίες συµπεριελήφθησαν 12 µε 19¹⁰⁹ κάτοικοι της κωµόπόλης των Γρεβενών (έµποροι, ιατροί και δικηγόροι), ο κοινοτάρχης κι ο δασάρχης της Αβδέλας, ο πρόεδρος και κάτοικοι της Ζούζουλης,¹¹⁰ ενώ στη Λάβδα κακοποιήθηκαν ο κοινοτάρχης και ο ιερέας και φονεύθηκε ένας εργάτης¹¹¹ προσπαθώντας να διαφύγει του ιταλικού κλοιού.

Εκτός τούτων έκαψαν ένα σπίτι, µάλλον του εργάτη, και φυλάκισαν τους δασκάλους Σµίξης, Κρανιάς και Σαµαρίνας, ενώ οι κοινοτάρχες Φιλιππαίων και Σµίξης κλήθηκαν από το ∆ιαµάντη για εξηγήσεις. Όταν οι Χωροφύλακεςτου Σταθµού Πολυνερίου επισκέφτηκαν τη Σαµαρίνα να διαπιστώσουν ιδίοις όµµασιν τα τεκταινόµενα, οι Ιταλοί τους αποπήραν και τους συνέλαβαν¹¹² - έπειτα ο διοικητής τους ενωµοτάρχης εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ Ολύµπου µην λησµονώντας τη συµπεριφορά των Ιταλών απέναντί του. Συνελήφθη επίσης κιo δάσκαλος Αγίας Σωτήρας Βοΐου ως κάτοχος όπλων, κατά µία πηγή ως συνεργάτης Βρετανών,¹¹³ κι εκτελέστηκε τον επόµενο χρόνο.¹¹⁴

Τον Οκτώβριο του 1941 οι κρατούµενοι των Γρεβενών απελευθερώθηκαν όλοι¹¹⁵ εκτός από 12, τους οποίους έστειλαν σε στρατόπεδα της Ιταλίας, ανάµεσά τους ο έπαρχος των Γρεβενών και ο προσωρινός διοικητής της τοπικής ∆ιοίκησης Χωροφυλακής. Ο τελευταίος θεωρούσε ως αίτιο τηςοµηρίας του τις προσωπικές διαβολές του αντικαταστάτη του, αλλά η υπόθεση δεν διερευνήθηκε πλήρως µεταπολεµικά.¹¹⁶ Ήταν φανερό ότι µερικοί έβρισκαν διόδους προσωπικής εκδίκησης ή αντεκδίκησης, όπως επίσης και τρόπους αναρρίχησης σε προσφορότερες θέσεις κι αξιώµατα διαγκωνίζοντας τουςαντιπάλους των και φυσικά χρεώνοντας τις αλλαγές στο ∆ιαµάντη. Έτσι το άστρο του έδυσε όπως αναφέρθηκε νωρίς, και όσοι Βλάχοι εκτέθηκαν µετανάστευσαν στη Θεσσαλονίκη ή υπηρέτησαν τον νέο κυρίαρχο της περιοχής, το ΕΑΜ, για να ξεπλύνουν τις πραγµατικές ή φανταστικές ενοχές τους.¹¹⁷ Στη συλλογική µοµφή που τους προσδόθηκε µεταπολεµικά οφείλεται κατά ένα µέρος η προσκόλληση των Βλάχων στο κράτος, έτσι ώστε σε κατάλογο αντιδραστικών της πόλης Φλώρινας, που είχε συνταχθεί από το ΚΚΕ κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο,¹¹⁸ οι Βλάχοι καταλάµβαναν την πρώτη θέση.

απόσπασμα από την διδακτορική διατριβή
Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941 -1946)
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας
Θεσσαλονίκη 2007
διαβάστε την στο ιστολόγιο του Θανάση Καλλιανιώτη

1. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 16/18.12.45
2. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9 /22.2.46
3. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9/14.12.45
4. Στέργιος Κεχαγιάς, συνέντευξη το 2004
5. Ρούσα Τσικριτζή, συνέντευξη το 2000
6. ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 45 όπου γραπτές αναµνήσεις δασκάλου Ιωάννη Γκούρα
7. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 7/1946
8. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 104/23.3.48
9. Μακεδονικόν Βήµα (29.4.34) 4
10. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 104/23.3.48
11. ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 49/23.10.47
12. Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας (1934) 81
13. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ2/ΣΑΕ19, Αρχείο 5ου ∆.Σ. Κοζάνης, Βιβλίον Πιστοποιητικών Σπουδής ∆ιδασκαλείου Κοζάνης 1914 -1936, , α.α. 940, σ. 76β
14. Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 8
15. Καστοριά (2.8.36) 3,4
16. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), 25/23/26, Truffle In A, 24.8.43 –Feb. 1944 και Η εναντίον: 1947, 130-1, Έκθεση Σλοµπόντα προς ∆ΜΓ [φωτογραφία]
17. Απόστολος ∆ασκαλάκης, Ιστορία της Ελληνικής χωροφυλακής χρονικής περιόδου 1936 – 1950, τ. Α΄, Αρχηγείον Χωροφυλακής, Αθήναι 1973, σ. 266
18. Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 96
19. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ∆Χ Γρεβενών προς Υφυπουργείον ∆ηµοσίας Ασφαλείας, α.π.77/6/13κε, Γρεβενά 7.12.40
20. ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠ 192/1945
21. Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 83
22. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. έγγραφα Χωροφυλακής 1940, [υπό ταξινόµηση], Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή Εορδαίας προς Τµήµα Ασφαλείας Κοζάνης, α.π.44/6/9β΄, Πτολεµαΐς 7.11.40 και ό.π. α.π.44/6/9δ΄ /20.11.40
23. Η σχετική βέβαια διαταγή συλλογής των υπόπτων Βλάχων αναφέρεται πλαγίως στοζήτηµα, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Στρατιωτικά [υπό ταξινόµηση], ∆ΧΚ προς Νοµάρχην, αρ.77/27/48α, απόρρητος, όπου συνηµµένο τηλεγράφηµα του υφυπουργού ∆ηµοσίας Ασφαλείας
24. Νικόλαος Μπαξεβάνος, Ο Ελληνοϊταλικός πόλεµος,Η κατοχή και η Εθνική Αντίσταση όπωςτα έζησα, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 374
25. Ο ράπτης είχε φάει µαζί µε Ιταλούς αξιωµατικούς στα Γρεβενά το 1941, βλ. Σταύρος Παπαγιάννης, Τα παιδιά της Λύκαινας,οι«επίγονοι»της5ης Ρωµαϊκής Λεγεώνας κατά τηδιάρκεια της κατοχής(1941–1944), έκδ. β΄, Σοκόλης, Αθήνα 2004, σ. 279
26. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9/14.12.45
27. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π.,σ. 109 όπου τα ονόµατα των υπογραψάντων
28. ∆ασκαλάκης,Ιστορία,ό.π.,τ. Α΄, σ. 266 και Αντωνίου,Ιστορία,τ. Γ΄, ό.π.,σ. 1760
29. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 7 /22.9.49. Όταν βγήκαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, εκτέλεσαν τον πατέρα του, βλ. Αλέξανδρος Αδαµίδης Το ∆ασύλλιο νοµού Γρεβενών,Φιλοπροοδευτική Ένωση ∆ασυλλιωτών «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1989, σ. 79, µη βρίσκοντας προφανώς τον ίδιο
30. ∆ηµήτριος Καραµίντζας, Χρονικά ∆οµένικου,το χωριό µου το ∆οµένικο Ελασσόνας,«έλλα», Λάρισα 1997, σ.181-2
31. Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π.,σ. 37
32. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.91/42/20, Γρεβενά6.11.40
33. Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π.,σ. 154. Ο ίδιος συγγραφέας ωστόσο παραδέχεται ότι τρεις κάτοικοι του χωριού του όντως είχαν αφαιρέσει βλάχικα κλινοσκεπάσµατα, βλ. σ.149
34. Αθανάσιος Στεφανής, Ταξίδι στην ιστορία 16 χωριών περιοχής Γρεβενών πέραν τουΒενέτικου ποταµού, Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 134
35. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Στρατιωτικά 1939 -40, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π. 9I/42/20, Γρεβενά6.11.40
36. Βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.1449/Σαµαρίνα. Βέβαια οι κάτοικοι δήλωναν ότι αρκετά πράγµατα,µαλλιά ή εργαλεία τους πήραν οι Γερµανοί, επίτηδες µάλλον, διότι από την Ιταλία δεν θαµπορούσαν να προσδοκούν αποζηµιώσεις
37. ∆ΙΑΥΕ, ΚΚ, Φ.1.1.Α, Νοµαρχία Κοζάνης προς ΥΠΕΣ, α.π.207/24.10.41
38. Λεµονιά Φίλιου –Χειµάρα, «28η Οκτωβρίου 1940», Ελίµεια (Σεπτ. Οκτ. 1990) 3
39. Σχετικά µε την προσπάθεια ανάκτησης ενός ασυρµάτου βλ. ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π.,σ. 48-50
40. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Νοµαρχία προς ∆Χ Γρεβενών, απ 1298 εµπιστευτικόν,Κοζάνη 5.10.40
41. Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π.,σ. 626-9
42. Γεώργιος Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήµατος, Αθήνα 1948, σ. 97
43. Γιάννης Παπαθανασίου, Η ιστορία των Βλάχων(εικονογραφηµένη), Μπαρµπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 64
44. Ιωάννης Γκότσης, τέως νοµάρχου Λαρίσης, Φλόγες στον Όλυµπο,Ελλάς – Αµερική, Αθήναι1945 [ανατύπωση από τις Θεσσαλικές εκδόσεις, Λάρισα χ.χ., σ. 29]
45. Νίκος Ζιάγκος, Αγγλικός ιµπεριαλισµός και Εθνική Αντίσταση1940–45, τ. Α΄, Αθήνα 1978,σ. 79
46. Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά,ό.π.,σ. 85, 97
47. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45 και Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004
48. Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά,ό.π.,σ. 121
49. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 5 /21.9.49 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45
50. ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ. 415/23/8/14, Τάσος προς Τάσο, 24.8.44 και ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 44 /16.2.46
51. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πανοράµατος, ΛΠΘ 1,2/1945
52. Χρυσοχόου, Ιταλορουµανική, ό.π.,σ. 42
53. ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑ 187/13.6.41 και Μανάδης,Ιερά µητρόπολις,ό.π.,σ. 251. Ο Παπαζήσης
54. Μανάδης, Εορδαία, ό.π.,σ. 135 όπου ενθυµήσεις του Πρόσφυγα Ανανία Νικολαΐδη,κατοίκου Πτολεµαΐδας
55. ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ.11, 005, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης, Πίναξ διοικητών της ΕΟΝ Κοζάνης [µετά από την 1.2.41]
56. Η άποψη ότι ο Παπαζήσης ήταν στέλεχος της ΠΑΟ, βλ. ΑΣΚΙ, Φωτογραφικό Αρχείο, κουτί 16, 00Β10Ζ (044), δεν ισχύει διότι απήχθη την 7η Ιουνίου 1943, όταν δηλαδή ακόµη υπήρχε η ΥΒΕ, της οποίας ούτε στέλεχος υπήρξε
57. Βασίλης Σαββανάκης, Γκοροτόπι, Μνήµες και βιώµατα από τα χαρακώµατα του πολέµου στην Αλβανία, επιµ. Π. Καµηλάκης, Σύλλογος Βελεστινιωτών Αθηνών, Αθήνα 1987, σ. 92
58. Το φθινόπωρο του 1941 ο ∆ηµοξένου ήταν ήδη διορισµένος στο Ταµείον Τοπικής Προνοίας, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Έγγραφα διάφορα [υπό ταξινόµησιν], Πρακτικόν αρ.17, Κοζάνη 11.11.41, συννηµένο στην Αίτηση του Λάζαρου ∆ηµοξένου προς τον Νοµάρχη, Κοζάνη 19.8.42
59. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ.2.4, Ωµότητες γερµανικού στρατού, Νοµαρχία Κοζάνηςπρος Γ∆Μ, ∆ελτίον Πληροφοριών 2ου 15µέρου Ιανουαρίου 1942, εµπιστευτικό, α.π. ΕΠ501, 3.2.42
60. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ortskommandantur zu Herrn Constantin Georgantas, Langadas 28.8.41 και Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, α.π.7836, Κοζάνη 11.8.41
61. KCLMA, GB99, P/W, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1Record, October [1944], [χειρόγραφο σηµείωµα]
62. Για το φανό της συνοικίας «Βλάχικα» βλ. Μακεδονικόν Βήµα (13.3.38) 4
63. Η ύπαρξη στη Βλάστη του µαχαλά «Αρβανίτκα», βλ. Επαρχιακή Φωνή (2.4.33) 1 αποτελεί ίσως µία εξήγηση, αφού οι κάτοικοί του προφανώς ενσωµατώθηκαν ταχύτερα από τους άλλους. Πάντως για την ύπαρξη ή ανυπαρξία της βλαχοφωνίας των χωριών του Σινιάτσικου έχουν γραφεί αρκετά βλ. επί παραδείγµατι Παπαστεργίου Νικόλαος, «Τα Νάµατα (Πιπιλίστα)», Βοϊακή Ζωή (Μάρτ. 1978) 14 και Φώτης Βίττης, «Τα Νάµατα (Πιπιλίστα):αναµνήσεις». Επίσης ∆ηµήτρης Παράσχου, «Καταγωγή κατοίκων του χωριού Νάµατα [Πιπιλίστα] Βοΐου Κοζάνης», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1982) 9-10. Για µία πρόσφατη ανατοµή του ζητήµατος βλ. Ν. Σιώκης. –∆. Παράσχος, Οι Βλάχοι του Μουρικίου και του Σινιάτσικου, Χριστοδουλίδης, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 11-23
64. ∆Κ, Ληξιαρχείο Ναµάτων, ΛΠΘ 4,5/1945 και Μάρκος Τσιούκρας, συνέντευξη το 1996.Επίσης Ελληνικός Βορράς (29.3.62) 1,7 και Στρακαλής,50έτη, ό.π.,σ. 50
65. ∆Κ, Ληξιαρχείο Τσοτυλίου, ΛΠΘ 1,2/1946 και Ελληνικός Βορράς (4.3.45) 1. Ακόµη Νέττας, Χρονικά,ό.π.,σ. 255
66. Χρυσοχόου, Ιταλορουµανική, ό.π.,σ. 55
67. Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π.,σ. 88
68. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Γερ Μαζαράκης, προσωρινός διοικητής, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.26/2/14β, 9.9.41
69. Γιάννης Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα, ∆ασκαλάκης, Αθήνα 1960, σ. 78-9
70. ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 4 /5.2.48
71. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, πράξις 10 /18.7.41, σ. 133
72. Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π.,σ. 100-1
73. Η άποψη ότι στην κίνηση αυτή συµµετείχαν 2 µε 3 δεκάδες άτοµα, βλ. ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.68: Εθνικαί διεκδικήσεις 1941 –1946, Φ68.1.11: µελέτες, υποµνήµατα, εκθέσεις, άρθρα κ.α.(1943-46), «Περί της στάσεως των σλαυοφώνων και βλαχοφώνων της Βορ. Ελλάδος κατά την περίοδον της κατοχής, Κ Σαµαράς τµηµατάρχης ΙΚΑ Θεσσαλονίκης προς Φ. ∆., Αθήναι 27.2.45, σ.2-3, δεν διασταυρώνεται εύκολα
74. Χρυσοχόου, Ιταλορουµανική, ό.π.,σ. 50
75. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση ιερέα Θωµά Ευαγγέλου από Ζούζουλη
76. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1/1/Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Χρ. Ασκαρίδης έπαρχος προς ΥΠΕΣ, α.π. Εµπ. 155, 20.11.41
77. Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα,ό.π.,σ. 78-9
78. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45
79. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση ιατρού Ηλία.Ηλία από Γρεβενά
80. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45
81. Θανάσης Καλλιανιώτης, «Οι αντικοµουνιστές καπετάνιοι στη ∆υτική Μακεδονία (1942 - 1949)», Οι άλλοι καπετάνιοι,επιµ: Νίκος Μαραντζίδης, έκδ. δ΄, Αθήνα, Εστία 2007, 201-295,σ. 205
82. Η λέξη Εβραίοι είναι ξυµένη αλλά διακρίνεται µε προσεκτική µατιά, βλ. ΕΛΙΑΑΘ, Αρχείο Γεωργίου Βήχου, φυλλάδια αντιστασιακών οργανώσεων 1942 -1944, «Πατριωτικό Ελληνικό Κοµιτάτο, τι είναι τι πιστεύει τι ζητά», Βόρεια Ελλάδα (Μάρτης 1942)
83. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943, Φ.11, Εκθέσεις διαφυγόντων σχετικά µε την κατάσταση στην Ελλάδα – εκθέσεις για τις οργανώσεις που λειτουργούν και δρουν στην κατεχόµενη Ελλάδα, Σύντοµες πληροφορίες για τις απελευθερωτικές οργανώσεις από Τίτο Θεόκτιστο
84. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 1/10.1.51
85. ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 37 /22.6.48 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, όπου κατάθεση Κωνσταντίνου Πλίτση από Σαµαρίνα και ιατρού Ηλία Ηλία από Γρεβενά
86. Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49 όπουκατάθεση Ζήση Νίζκα από Σαµαρίνα. Ο ∆ιαµάντης είχε επιλεγεί ως θύµα και από το ΚΚΕ της Λάρισας, βλ. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π.,σ. 114
87. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση κοινοτάρχη Νικολάου Κωστάρα από Ζούζουλη
88. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση εµπόρου Χρήστου Μπίζιου από Κοζάνη
89. Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004
90. Γιάννης Αδάµου, Η Σαµαρίνα(από τα ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνος1882 -1912), Σύνδεσµος Σαµαριναίων… «ο Σµόλικας», Ελασσόνα, 1993, σ. 155
91. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ10/10.4, Απόρρητο υπόµνηµα προς Σύνδεσµο Υ. Π. Αγγλικήςκαι Ελληνικής, Κάιρο, Θωµάς Μπάρµπας 1944 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 53 /31.12.48
92. Κοινότητα Πενταλόφου, βιογραφικό Μιλτιάδη Πόρτη, ενσωµατωµένο σε αναρτηµένη φωτογραφία του
93. ΓΕΣ/∆ΙΣ, 4ο γραφείο, Βιογραφίες Αξιωµατικών, Φ. Πόρτη Μιλτιάδη
94. ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 37/22.6.48
95. Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα,ό.π.,σ. 248-51, όπου έκθεση διερµηνέα Κ Παπαϊωάννου, διερµηνέα, στον επίλαρχο Γ ∆ιαµαντόπουλο
96. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση κτηνοτρόφου ∆. Μπιτογιάννη απόΖιάκα και κοινοτάρχη Νικολάου Κωστάρα από Ζούζουλη
97. Αλέξανδρος Αδαµίδης, «Ζούζουλη: ένα χωριό ξαναγιενιέται», Βοϊακή Ζωή 123 (Μάιος. –Ιούν. 1993) 6
98. Αδάµου, Σαµαρίνα,ό.π. σ. 131
99. Ο αναφερόµενος είχε χρηµατίσει κοινοτάρχης επί Μεταξά, βλ. Μακεδονικόν Βήµα(17.7.38) 3, και µάλλον αυτός εξέπεσε τον Αύγουστο του 1941, όταν ο ∆ιαµάντης, βλ. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π.,σ. 119, διόρισε άλλον στη θέση του Ο Αγορογιάννης έπειτα πρόσφερε «σηµαντική υλική βοήθεια» στον ΕΛΑΣ, ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π.,σ. 37
100. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση ιατρού Γεωργίου Φλυτζάνη απόΣαµαρίνα
101. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π.,σ. 49 όπου κατάθεση του Ζήση Νίκζα
102. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π.,σ. 49
103. ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.67/4: Εθνικές διεκδικήσεις (1945 -1946), Σύλλογος µακεδόνων οµήρων καταδίκων Ιταλίας «Η Πίνδος» Θεσσαλονίκης
104. Ελληνικός Βορράς (18.5.45) 1
105. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.10/10.4, «Πρότασις ηθικής αµοιβής της οµάδος ΚΡΑΤΕΡΟΥ,της συνεργαζοµένης µετά της οργανώσεως Μαργέτη, εν Θεσσαλονίκη», ταγµατάρχης Θωµάς Μπάρµπας, πολύ µυστικό, Κάιρο 27.10.43
106. Elias Vlanton - Zak Mettger,Who killed George Polk,Temple University Press,Philadelphia 1996, 183-8 και Στ. Ευσταθιάδης, «Η CIA, ο ακροδεξιός Νίκτσας, η Χωροφυλακή και ο …αστακός», Το Βήµα (3.5.98) [ψηφιακό άρθρο, κωδικός Β12479Β071]
107. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9/14.12.45, κατάθεση Θεµιστοκλή Κατσάνου από Γρεβενά
108. Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα,ό.π.,σ. 248-51, όπου έκθεση διερµηνέα Κ Παπαϊωάννου, διερµηνέα, στον επίλαρχο Γ ∆ιαµαντόπουλο
109. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 1/31.1.49. Για ονόµατα και ακριβείς χρονολογίες συλληφθέντων βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ΣΑΕ1/1/565-874
110. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση κοινοτάρχη Νικολάου Κωστάρα από Ζούζουλη. Επίσης Αδαµίδης Αλέξανδρος «Η Ζούζουλη: το ερηµικό χωριό και η ιστορία του», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1984) 14-17, 16-7, όµως ο συγγραφέας τοποθετεί λανθασµένα το γεγονός το 1942
111. ∆Κ, Λάβδα, ΛΠΘ 3/1941 και ΓΒ, HG 787 G79, Greek Office of Information, Washington,∆ΕΥΠ, τµήµα ΙΙ Α, ∆ελτίον Πληροφοριών –Ωµότητες, πληροφορίαι, Κάιρο 15.9.43. Επίσης∆ΒΚ, Κ.185/Γ/43134, ∆ήλωσις ζηµιών εκ πολέµου Γ. Ζατραζέµη, Λάβδα 30.9.45
112. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, ΓερΜαζαράκης, προσωρινός διοικητής, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.26/2/14β, 9.9.41 και τηλεγράφηµα εκ Κοζάνης, α.π.118/22.9.41, όπως επίσης και Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, α.π.127/29.9.41. Ακόµη ∆Κ, Ληξιαρχείο Λάβδας 3/1941
113. Δυτική Μακεδονία (13.10.58) 2
114. Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης,Θεσσαλονίκη 1984, σ. 58-60
115. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Έπαρχος Γρεβενών Ασκαρίδης προς ΥΠΕΣ 6.10.41 τηλεγράφηµα
116. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 19/31.8.46 και 41/30.6.48
117. Περισσότεροι από 400 ήταν οι Βλάχοι, άνδρες και γυναικόπαιδα, που κατέφυγαν από την περιοχή Γρεβενών στη Θεσσαλονίκη, βλ. Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π.,σ. 629. Εννοείταιβεβαίως ότι δεν έφυγαν όλοι την ίδια µέρα µαζί µε τους Ιταλούς, κάτι τέτοιο ήταν πρακτικά αδύνατο. Πόσοι από αυτούς ήταν συνεργάτες του ∆ιαµάντη ή απλώς κατέφυγαν από φόβο, αντιπαλότητα µε τους αντάρτες του ΕΛΑΣ ή µετά από τις καταστροφές των περιουσιών τους κατά τη διάρκεια των γερµανικών επιδροµών είναι άδηλο
118. ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/268, «Βιβλίο Φλώρινας», [1947]

Σαμαριναίοι Βλάχοι σε προπολεμική φωτογραφία. Η οικογένεια αυτή διέθετε χειμαδιά στο χωριό Πετρανά όπου ορισμένα μέλη της εγκαταστάθηκαν μόνιμα στις αρχές του 20ού αιώνα ασχολούμενοι με τη γεωργία, τις μεταφορές, τη ραπτική, τη χρυσοχοϊα και άλλα επαγγέλματα. Διεσπαρμένοι μέσα σε χωριά ή σε συμπαγείς συνοικίες Βλάχοι (όπως π.χ. στην Αιανή) υπήρχαν σε όλη τη ∆υτική Μακεδονία, αλλά γάμοι με τις άλλες γλωσσικές κοινότητες άρχισαν να συνάπτονται στην ύπαιθρο μόνο από το 1950 και μετά.

Έγγραφο της ∆Χ Γρεβενών το ∆εκέμβριο του 1940 σχετικό με την εκτόπιση στο στρατόπεδο Κορίνθου τριών Βλάχων αδελφών από το Πολυνέρι. Είχαν απομακρυνθεί από το χωριό τους και μεταφερθεί στο Σπήλαιο το Νοέμβριο του ιδίου έτους, όταν οι Ιταλοί προέλαυναν προς τη Σαμαρίνα. Επέστρεψαν όμως πάλι στο Πολυνέρι για να φροντίσουν όπως φαίνεται τα ζώα τους που είχαν εγκαταλείψει πίσω –η ανάγκη της επιβίωσης μέσα στο χειμώνα, αλλά εξημμένες οι Ελληνικές Αρχές τους θεώρησαν υπόπτους

Ένορκος βεβαίωσις στο Ειρηνοδικείο Γρεβενών το 1945 ότι ο ∆ημήτριος Μπραζοτίκος είχε οριστεί το Μάιο του 1941 φύλακας των οικιών, αλλά τον Ιούλιο του ιδίου έτους απελύθη από το νέο Κοινοτικό Συμβούλιο που διόρισε ο Αλκιβιάδης ∆ιαμάντης ως «μη ρουμανίζων» και «εθνικιστής» -αργότερα μέλη της οικογένεια Μπραζοτίκου υα ενταχθούν στις πρώτες ομάδες του ΕΛΑΣ. Παρομοίου είδους δραστηριότητες αλλά κι άλλες του Αλκιβιάδη ∆ιαμάντη δημιούργησαν βαθύτερους διχασμούς ανάμεσα στους Βλάχους της περιοχής, με αποτέλεσμα το 1942 ο φιλόδοξος Βλάχος μεγαλέμπορος να αποτραβηχτεί τελικά από την ενεργό δράση

Έγγραφο σχετικό με τις δραστηριότητες του Βλάχου Γεωργίου Μητσιμπούνα, κατοίκου Γρεβενών, το Φεβρουάριο του 1943. «Ακραιφνών ελληνικών αισθημάτων» στις αρχές της Κατοχής ο Μητσιμπούνας, όταν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ αφήρεσαν ζώα από το κοπάδι του, στράφηκε εναντίον τους δημιουργώντας Σώμα ενόπλων από παρομοίως πληττόμενους ποιμένες όπως οι ∆ημαρέλληδες. Έπειτα έλαβε προφανώς εξ ανάγκης επαφή με τους Ιταλούς για να του προσφερθεί η ανοχή ή η αρωγή τους όπως επίσης και με ρουμανίζοντες της Λάρισας προς εύρεσιν περισσότερων ανδρών

Έγγραφο των αρχών Μαρτίου του 1943 σχετικό με τις προσπάθειες δημιουργίας «Εθελοντικού Σώματος Φρουρών» με επικεφαλής το Γρεβενιώτη Βλάχο Γεώργιο Μητσιμπούνα στη Λάρισα όπου βρίσκονταν όλοι οι νομάδες ποιμένες της Πίνδου. Η κύρια μεταβλητή για τη δημιουργία του ήταν οι επιθέσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ αποκλειστικά εναντίον Βλάχων είτε επειδή ορισμένοι από τους τελευταίους διατηρούσαν φιλικές σχέσεις με τους Ιταλούς είτε –κυρίως- διότι οι ένοπλοι αρνητές χρειάζονταν τα ζώα των ποιμένων για την επιβίωσή τους. Η κίνηση όμως δεν βρήκε σημαντική υποστήριξη ούτε από στους κύκλους των πόλεων ούτε στην ύπαιθρο όπου κατευθύνθηκαν οι νομάδες ελάχιστους μήνες αργότερα

Εξόριστοι Γρεβενιώτες στην Ιταλία. Καθιστός δεξιά ο Γ. Κοντοκώτσιος και δίπλα του ο Βλάχος ελεγκτής λεωφορείων Ζήσης Νίκζας από τη Σαμαρίνα, κάτοικος Θεσσαλονίκης.

Έγγραφο της Ελληνικής Κυβέρνησης Καϊρου σχετικό με τη διαβίωση του Ζήση Νίκζα στην Ιταλία. Ο αναφερόμενος που διατηρούσε επαφές με την Ελληνική Πολιτεία είχε συλληφθεί μαζί με συνεργάτες του ως ύποπτος για τη δολοφονία του Αλκιβιάδη ∆ιαμάντη τον Αύγουστο του 1941. Σύμφωνα με τον ίδιο συμμετείχε σε αυτή και Βρετανός αξιωματικός, αλλά η διήγηση δεν έγινε πιστευτή ούτε από πολίτες των Γρεβενών που κλήθηκαν να την επιβεβαιώσουν ούτε από τις Ελληνικές Κρατικές Αρχές.

∆ιαταγή του [Πελοποννήσιου;] διοικητή της ΙΧ μεραρχίας του Ελληνικού Στρατού τον Οκτώβριο του 1936 που απαγορεύει την ομιλία ξένων γλωσσών («Τουρκική, Σλαυϊκή, Αλαβανική, Βλαχική») από τους στρατιώτες εντός κι εκτός του στρατώνα. Η αθιγγανική δεν συμπεριλαμβάνεται, προφανώς διότι οι γνώστες της την ομιλούσαν πολύ κρυφά. ∆εν συμπεριλαμβάνονται επίσης διάφοροι διάλεκτοι όπως η καππαδοκική, η οποία ελάχιστα μάλλον γίνονταν κατανοητή, αν την εκφωνούσαν με ταχύτητα

Αμέσως μετά από την απαγόρευση χρήσης άλλης γλώσσας εκτός της ελληνικής στο Στρατό η διάταξη επεκτάθηκε το ∆εκέμβριο του 1936 στην αγορά και τις συναλλαγές όπως φαίνεται από το ανωτέρω έγγραφο της ∆Χ Κοζάνης που απευθύνεται στο ∆ήμαρχο της πόλης. Καθώς η προπολεμική οικονομία ήταν όμως κλειστού χαρακτήρα, ελάχιστοι έμποροι που έβγαιναν έξω από τα χωριά τους πλήττονταν από τη διάταξη, διότι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, χρησιμοποιούσαν την ελληνική ως γλώσσα εξάσκησης του επαγγέλματός των.

Αλληλογραφία Νομάρχη Κοζάνης με ∆Χ Κεντρικής Μακεδονίας τον Απρίλιο του 1937 σχετικά με την μη δίωξη όσων ομιλούν την «Κουτσοβλαχική». Στην περιφέρεια λειτουργούσαν σε ορισμένα χωριά «ρουμανικά» ∆ημοτικά Σχολεία και ένα Γυμνάσιο στην κωμόπολη των Γρεβενών με υψηλότερο αριθμό μαθητών το χειμώνα του 1941-42. Η λειτουργία τους σταμάτησε διαπαντός με την εμφάνιση των ανταρτών του ΕΛΑΣ στις αρχές του 1943 –το Γυμνάσιο έκλεισε το Μάρτιο του ιδίου έτους.

Γρεβενά, Οκτ. 1940: Αρτοποιός έχει καταγγείλει Βλάχους συναδέλφους του ότι δεν πρόσφεραν στον έρανο της αεροπορίας και ο Νομάρχης συστήνει αυστηρή εφαρμογή των αγορανομικών διατάξεων εναντίον των δύο αρνητών. ∆ιαφαίνονται εδώ οι μέθοδοι ενός αυταρχικού κράτους εναντίον όσων αρνούνταν τις εντολές του κι επίσης τα κριτήρια επιλογής ή ένταξης ατόμων σε διάφορα στρατόπεδα, όχι πάντα ιδεολογικής υφής

Αναφορά της ΧΦ Γρεβενών σχετικά με τη λεηλασία της Σαμαρίνας το Νοέμβριο του 1940 από Ιταλούς στρατιώτες. Πράγματι αυτοί πήραν οτιδήποτε μάλλινο βρήκαν μέσα στα σπίτια, διότι ενδεδυμένοι με λεπτές στολές μετά βίας αντιμετώπιζαν τις σκληρές συνθήκες του χειμώνα. Ραπτομηχανές όμως και διάφορα άλλα είδη απαλλοτρίωσαν από τις ίδιες οικίες Κοπατσιαραίοι των περίγυρων χωριών που είχαν κουβαλήσει εκεί τρόφιμα προς χρήσιν του Στρατού είτε πηγαινοέρχονταν με δική τους πρωτοβουλία

Έγγραφο του Αποσπάσματος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ την 6η Απριλίου 1944 στο οποίο αναφέρεται η ενέδρα εναντίον των Γερμανών στην Κλεισούρα και η πυρά της κωμόπολης από Γερμανούς και Κομιτατζήδες. Ήταν η 2η ενέδρα του Αποσπάσματος που πληρώθηκε με βαριά αντίποινα εκ μέρους των Γερμανών. Οι απώλειες των Γερμανών που αναφέρονται είναι φυσικά υπερβολικές

Διοικητές μονάδων του ΕΛΑΣ ΙΧ μεραρχία. 4ος από αριστερά είναι ο Ευστράτιος Κέντρος ή Βαγγέλης ή Σλομπόντας, Αρβανιτόβλαχος από τη Φλώρινα