Εκτός απ τους Βούλγαρους και τους Σλαύους οι ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους κατοικούνταν το 10o και 11o αιώνα και από δυο άλλες φυλές, τους Βλάχους και τους Αλβανούς.
Η πολιτική σπουδαιότητα των δύο αυτών φυλών δε φάνηκε παρά απ' το 12ο αιώνα και στο εξής. Αλλά όμως, αν και κρυφά, επιδρούσαν και πριν στην τύχη του κράτους.
Οι κυριότερες κατοικίες των Βλάχων στον Ίστρο τα χρόνια αυτά ήταν βόρεια γύρω απ' τον Αίμο και νότια γύρω από την Πίνδο. Η επικρατέστερη γνώμη σήμερα είναι ότι αυτοί οι Βλάχοι ήταν συγγενείς των Βλάχων που ήταν απ' την άλλη πλευρά του Ίστρου και ότι αυτοί οι τελευταίοι πρόκυψαν απ' την ανάμιξη των πολυάριθμων ρωμαίων αποίκων, τους οποίους ο αυτοκράτορας Τραίανός τοποθέτησε στην αρχή του 2ου αιώνα μΧ. στη Δακία, με τους ιθαγενείς κατοίκους αυτής της χώρας, ανάμιξη απ' την οποία το κυριότερο στοιχείο της βλαχικής γλώσσας μέχρι σήμερα είναι η λατινική. Αυτό υποστήριζαν και οι δικοί μας, και ο Κίνναμος και ο Χαλκοκονδύλης. Η γνώμη ότι οι Βλάχοι δώθε από τον Ίστρο και μάλιστα οι γύρω απ' τη Θεσσαλία και την Ήπειρο είναι άμεσοι απόγονοι των ρωμαικών αποικιών, που ιδρύθηκαν σ' αυτές τις χώρες δε φαίνεται πιθανή, προπαντός γιατί αν υποτεθεί αυτό πως θα εξηγηθεί και η ταυτότητα του ονόματος των Βλάχων που κατοικούσαν στις δυο πλευρές του Ίστρου και η μεγάλη ομοιότητα του γλωσσικού ιδιώματος και των δύο4.
Οι Βλάχοι πέρα απ τον Ίστρο (που ονομάστηκαν έτσι απ τους γείτονές τους Σλαύους, οι οποίοι και τους Ιταλούς τους ονόμαζαν μερικές φορές Βλάχους) αποτέλεσαν απ' το 14ο αιώνα και μετά τις ρουμανικές ηγεμονίες της Μαύρης Βλαχίας και της Ουγγροβλαχίας (της Μολδαυίας και της Βλαχίας). Πριν όμως υπήρξαν για πολύ υποτελείς των Αβάρων, των Βουλγάρων, των Ούγγρων, των Πετσενέγων και των διάφορων άλλων τουρκικών φυλών κυρίως, όσες κατά τα πρώτα χρόνια του μεσαίωνα κυριάρχησαν διαδοχικά σ' αυτές τις χώρες. Επειδή όλα αυτά τα έθνη, που επιχειρούσαν συνέχεια επιδρομές μέσα στο κράτος (μερικά δε και κυρίως οι Βούλγαροι εγκαταστάθηκαν οριστικά μέσα σ' αυτό) δε σταματούσαν να στρατολογούν συναγωνιστές και απ' τις φυλές πέρα απ τον Ίστρο, εύκολα εννοείται πως πολυάριθμοι Βλάχοι βρίσκονται εγκαταστημένοι από τότε κοντά στον Αίμο. Απ' τον Αίμο κατέβηκαν μέχρι τη Θεσσαλία και την Ήπειρο, ακολουθώντας άλλοτε την τύχη των βουλγαρικών εποικήσεων και κατακτήσεων και άλλοτε γιατί στρατολογούμενοι απ τους ίδιους τους μονάρχες της Κωνσταντινούπολης έπαιρναν απ' αυτούς γη για αποκατάσταση. Η Άννα η Κομνηνή αναφέρει πρώτα στα τέλη του 11ου αιώνα κάποιο χωριό βλαχικό στη Θεσσαλία, που ονομάζεται Εξεβάν (Εζεβάν)· λέει ότι οι Βλάχοι ζούσαν ζωή νομαδική και συγκαταλέγονταν στο βασιλικό στρατό. Έπειτα ο Νικήτας ο Χωνιάτης αναφέρει ότι οι Βλάχοι επί Μιχαήλ Κομνηνού συνέλαβαν το φυγάδα Ανδρόνικο. Ο Κίνναμος λέει ότι πάλι επί Μανουήλ πολλοί Βλάχοι στάλθηκαν στην Ουγγαρία με το Λέοντα Βατάτζη. Απ' το 12ο αιώνα ακόμη ο Βενιαμίν Τουδέλας ονομάζει ένα μεγάλο μέρος της Θεσσαλίας Μεγάλη Βλαχία και μετά από λίγο ο Νικήτας Χωνιάτης έτσι λέει ότι καλούνταν στα χρόνια του τα Μετέωρα της Θεσσαλίας. Αργότερα αυτό το όνομα γίνεται πολύ συνηθισμένο σ' ένα τμήμα της Θεσσαλίας και μάλιστα αναφέρεται επίσημα ανάμεσα στους τίτλους των δεσποτών της Θεσσαλίας, που ήταν απ' τον οίκο των Αγγέλων. Οι Βλάχοι μεταξύ του Ίστρου και του Αίμου, που η χώρα τους συνήθως ονομάζεται Λευκή Βλαχία (σε αντίθεση με τη Μαύρη Βλαχία που βρίσκεται πέρα απ' τον Ίστρο5) συνταύτισαν την τύχη τους με τους εκεί Βουλγαροσλαύους και μάλιστα για λίγο χρόνο υπερίσχυσαν απ' αυτούς, δίνοντας το δικό τους όνομα στο τρίτο βουλγαρικό κράτος. Οι γύρω απ’ τη Θεσσαλία και την Ήπειρο με το πέρασμα του χρόνου ταυτίστηκαν με τις ελληνικές φυλές· γιατί αν και σώζουν κάποια ίχνη του γλωσσικού τους ιδιώματος όμως μεταχειρίζονται πολύ την ελληνική και οι πιο σπουδαίοι άντρες απ' αυτούς ανάδειξαν φρόνημα στ’ αλήθεια πολύ ελληνικό.
4. Μεταξύ των πολλών ετυμολογιών που προτείνονται για το όνομα Βλάχος η πιθανότερη φαίνεται αυτή απ το γερμανικό Welsch, όπως ονόμαζαν οι Γερμανοί τους Λατίνικούς λαούς, επειδή τάχα μιλούσαν βαρβαρικά (Welschen).
5. Καλύτερα «μεταξύ Ίστρου και Καρπαθίων» γιατί μεταξύ Αίμου και Ίστρου κατοικούσαν Βούλγαροι και λίγοι Έλληνες.
(Το κείμενο και οι υποσημειώσεις είναι από την επανέκδοση των εκδόσεων Αγγελάκη το 1995. Παρακάτω το πρωτότυπο του 1887.)
