Ήθη και έθιμα

Για πρώτη φορά προβλήθηκαν από την τηλεόραση (κανάλι TV 100-25/12/2005) τα Χριστουγεννιάτικα έθιμα των βλαχοφώνων κατοίκων του χωριού Αρχάγγελος Ν.Πέλλας.
Την 1η εκπομπή αφιέ­ρωμα στο χωριό Αρχάγγελος - Εξα­πλατά­νου όπου παρουσιάστηκαν, από τα μέλη του χορευτικού τμήμα­τος του Μ. Πολιτι­στικού Συλλόγου Αρχαγγέλου οι χοροί της επαρχίας, ακολούθησε η παρουσίαση των Χριστουγεννιάτικων εθίμων:
Α) Των φωτιών στην ύπαι­θρο. Νέοι άναβαν, παραμονή των Χρι­στουγέννων, περιμετρικά του χωριού σε όλες τις γειτονιές και σε συγκεκριμέ­νες θέσεις φωτιές που έκαι­γαν όλο το βράδυ. Σε αυτές έκαιγαν, κέδρα, ξύλα που έκλεβαν από τις γειτο­νιές, αλλά και λαστιχένια παπού­τσια που μάζευαν από τις εισόδους των σπιτιών.

Υπήρχε μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ των «μαχαλά­δων» για το ύψος που θα φτάσουν οι φλόγες και για την ένταση της κραυγής «κόλιντα» που φώναζαν (=κάλαντα). Εδώ, ζεσταίνονταν για λίγο οι «καλαντάρηδες» πριν ξαναβγούν στις γειτονιές του χωριού για τα κάλαντα. Κύριο μέ­λημα κάθε γειτονιάς ήταν να κρατήσουν τη φωτιά ζωντανή όλο το βράδυ και να αποτρέ­ψουν καλαντάρηδες από άλλες γειτονιές να τη χαλάσουν.
Πίστευαν ότι οι φωτιές θα κρατήσουν μακριά από το χωριό τους καλικάντζαρους και τα άλλα στοιχειά, («τσαρβίν»=νεράιδες) θα ζέσταιναν το ΄νεογέννητο βρέφος΄, και γενικά θα προφύλασσαν το χωριό από το κακό.
Β) Των καλάντων. Οι παρέες κρατώντας στα χέρια «τσαμούγκες», (Ραβδιά από κρανιά με μεγάλο ρόζο στη μια άκρη και καπνισμένα στη φωτιά) καίγοντας πάνω σε αυτές λαστιχένια παπούτσια, (προφύλαξη από τα κακά στοιχειά, και για φωτισμό) χτυπώντας με αυτές τις αυλόπορτες των παραδοσιακών σπιτιών φώναζαν: «Κόλιντα μπάμπω» για να τους ανοίξουν να περάσουν στην αυλή, στο εσωτερικό του σπιτιού. Εκεί δέχονταν τα δώρα που τους προσφέρονταν (μήλα, καρύδια, φουντούκια, αποξηραμένα σύκα κλπ). και χτυπούσαν συμβολικά τρεις φορές με τις «τσαμούγκες» το κεφάλι του ιδιοκτήτη για υγεία. Έδιναν ευχές για καλές γιορτές, καλή σοδειά, ευχές για τους ανύπαντρους και τους γέροντες και αποχωρούσαν λέγοντας και του «χρόνου με υγεία» ( Σι ντι τιμπ κου σανατάτι)

Γ) Του Χριστουγεννιάτικου ξύλου (Μπότνικ): Ένα δρύινο ξύλο μήκους 50-100cm κόβονταν από το δάσος για να σιγοκαεί στο τζάκι λίγο-λίγο όλο το 12ήμερο.
Το βράδυ της παραμονής, ο γεροντότερος στο σπίτι, κρατώντας το ξύλο και ένα κερί έκανε τρεις περιφορές στο «στέζιουρ» (το ξύλο, όπου δεμένα αλώνιζαν τα ζώα) στο κέντρο της αυλής. Χτυπούσε τη πόρτα του σπιτιού και με τελετουργικό τρόπο υποδέχονταν το «Μπότνικ» όλη η οικογένεια. Καλοσωρίζοντάς το, σαν να ήταν ο ίδιος ο Θεός το έβαζαν στο τζάκι.
Το «μπότνικ» που έκαιγε στο τζάκι θα προστάτευε το σπίτι και τους ανθρώπους μέχρι τα φώτα και έδιωχνε τους καλικάντζαρους και τα «κακά πνεύματα»
Ο γεροντότερος άναβε ένα κερί στο στάβλο να φωτίζει τα ζώα την ιερή αυτή νύχτα.
Δ) Του Χριστόψωμου -«τούρτα του πάρα» στο μεσονύκτιο τραπέζι, ξημερώματα των Χριστουγέννων.
Με ιδιαίτερη φροντίδα στρώνονταν το χριστουγεννιάτικο αυτό τραπέζι. Ετοίμαζαν τρία ψωμιά διαφορετικού σχήματος. Την «τούρτα του πάρα» και δύο μικρότερα, «τα κουλάτς». Ένα για το θεό και ένα για τα ζώα. (Το «κουλάκ» των ζώων το έδιναν στα ζώα τα φώτα αφού το βουτούσαν πρώτα σε αγιασμό). Έβαζαν πάνω στο τραπέζι και μια «σαρλία» (Σαραγλί) και όλους τους καρπούς (κάστανα, καρύδια κλπ) Στο Χριστόψωμο για νόμισμα έβαζαν μια δεκάρα που φυλάγονταν πάντα στο εικονοστάσιο δεμένη με κόκκινη κλωστή βαμμένη μαζί με τα κόκκινα αυγά τη Μεγάλη Πέμπτη. Την ώρα του τραπεζιού, ανακάτευαν τη φωτιά για καλοτυχία και καλή σοδειά λέγοντας ότι όσες σπίθες βγάζει το καιγόμενο ξύλο τόσα πολλά κλωσσόπουλα και καρπούς θα είχε το σπίτι. Έριχναν επίσης ένα αναμμένο κάρβουνο μέσα στο «γκιούμι» με το νερό για να μη μπορούν οι κακές νεράιδες να το μαγαρίσουν.