ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η εθνολογική (εθνοκοινωνιολογική και ιστορικο-γεωγραφική) μελέτη των πολιτισμικών στοιχείων μιας κοινωνίας μπορεί να μας δώσει μια σφαιρική εικόνα της λειτουργίας και της διαχρονικής εξέλιξης του κοινωνικού και πολιτισμικού της συστήματος. Ταυτόχρονα μπορεί να μας βοηθήσει στην κατανόηση των εθνογενετικών και εθνομεταμορφωτικών διαδικασιών που συμβαίνουν σε ένα γεωγραφικό χώρο.
Η εργασία αυτή, που μπόρεσε τελικά να τυπωθεί μετά από δέκα περίπου χρόνια, αφότου έλαβε την οριστική μορφή της, είχε πολλές περιπέτειες. Το 1984, με την έκδοση του βιβλίου μου «Η εξαγορά της νύφης», είχε αναγγελθεί η δημοσίευσή της στον 26ο τόμο της Επετηρίδας του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών. Ο τόμος όμως αυτός μετά από έξι χρόνια δεν έχει αρχίσει ακόμα να τυπώνεται και κανείς δεν μπορεί να βεβαιώσει πότε θα γίνει αυτό. Έτσι η κακοδαιμονία που μαστίζει θεσμούς και ιδρύματα στην Ελλάδα και οφείλεται είτε σε οικονομικούς λόγους είτε στον ανθρώπινο παράγοντα, δεν επέτρεψε να παρουσιασθεί η εργασία στον παραπάνω τόμο.
Η έκδοση της εργασίας αυτοτελώς σε μορφή μικρής μονογραφίας κρίθηκε αναγκαία από τη στιγμή που η μελέτη αποτέλεσε το θέμα (σενάριο) εθνογραφικής ταινίας (ντοκυμανταίρ) στα πλαίσια σχετικού προγράμματος του Υπουργείου Πολιτισμού.
Η ταινία πραγματοποιήθηκε υπό τη διεύθυνση του σκηνοθέτη κ. Σωτήρη Αναστασιάδη και με προσαρμογή κειμένων των συναδέλφων συντακτριών του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας κυριών Μιράντας Τερζοπούλου και Ελένης Ψυχογιού. Σημείο αναφοράς της ταινίας το έθιμο όπως διασώζεται σήμερα στην κοινότητα Πολυκάστανου (πρώην Κλεπίστα) της επαρχίας Βοΐου Κοζάνης.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Άννα Γουήλ-Μπαδιεριτάκη λέκτορα της Ελληνικής Λαογραφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, για τη διευκόλυνση που μου πρόσφερε προκειμένου να χρησιμοποιήσω τις χειρόγραφες λαογραφικές συλλογές του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών· επίσης τις συναδέλφους συντάκτριες που ανέφερα πιο πάνω για τις συζητήσεις που είχαμε σε επιμέρους θέματα θέματα της μελέτης με την ευκαιρία της προσαρμογής των κειμένων για την εθνογραφική ταινία, οι οποίες ήταν πολύ χρήσιμες στην τελική εμφάνιση της εργασίας, καθώς και το σκηνοθέτη κ. Σωτήρη Αναστασιάδη για την παραχώρηση ορισμένων φωτογραφιών, οι οποίες συμπληρώνουν το σχετικό υλικό της μονογραφίας. Τέλος ευχαριστώ το συνάδελφο κ. Γιώργο Αικατερινίδη για τη βοήθεια του στη διόρθωση των τυπογραφικών δοκιμίων.
ΤΟ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ
Ο ελληνικός παραδοσιακός γάμος είναι πλουσιότατος σε συμβολικές και μαγικές πράξεις, ανάλογες με τη μεγάλη σημασία του ως διαβατήριας και μυητικής τελετής. Στην εργασία αυτή θα επιχειρήσω να εξετάσω σε βάθος ένα γαμήλιο έθιμο, για την ακρίβεια σύστημα ή σειρά μαγικών και συμβολικών πράξεων, που ως το Β' παγκόσμιο πόλεμο είχε μεγάλη διάδοση σ’ ολόκληρο σχεδόν τον ελληνικό χώρο αλλά και στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες. Αναφέρομαι στο έθιμο της σημαίας, το οποίο τελείται ακόμα και σήμερα σε μερικές περιοχές της Ελλάδας και καθιστά ιδιαίτερα γραφική την τελετή του παραδοσιακού γάμου. Η ερμηνεία του εθίμου με τις επιμέρους σημειολογικές προεκτάσεις του θα στηριχτεί κατά κύριο λόγο στη δομή του τελετουργικού του αλλά και στις ιστορικές καταβολές του 1.
Ειδικότερα πρόκειται για ένα είδος σημαίας (λαβάρου), που κατασκευάζουν οι συγγενείς και οι καλεσμένοι του γαμπρού πριν από την έναρξη της τελετής του γάμου. Για τη σημαία αυτή χρησιμοποιούνται στην Ελλάδα διάφορες ονομασίες. Στη Στερεά Ελλάδα, Ήπειρο, Θεσσαλία, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Θράκη λέγεται (φλάμπουρος, φλάμπουρας, φλάμπλου, χλάμπρου), ονομασία που είναι ευρύτερα γνωστή και στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο. Άλλος σχετικός όρος είναι το μπαϊράκι (μπαριάκι, μπαγιεράκι ), που τον βρίσκουμε στην Ήπειρο, Μακεδονία (κυρίως νομό Καστοριάς), Στερεά Ελλάδα, Πελοπόννησο και Κρήτη. Υπάρχουν και μερικοί άλλοι λιγότερο διαδεδομένοι όροι, όπως σίχνο , που χρησιμοποιείται στην Ήπειρο και παντιέρα, που είναι σε χρήση στην Επτάνησο και στην Κρήτη. Στους σλαβόφωνους της Μακεδονίας υπάρχουν και οι όροι ουρούγλιτσα και φουρνοβίτσα2.
Η έναρξη κατασκευής της σημαίας θεωρείται το επίσημο ξεκίνημα της γαμήλιας τελετουργίας (στεφανώματος). Γιατί, παρόλο που η διαδικασία του παραδοσιακού γάμου αρχίζει συνήθως, με τις διάφορες προετοιμασίες, από την προηγούμενη Κυριακή, η σημαία ετοιμάζεται συχνά μία, δύο ή τρεις ημέρες, πριν από την ημέρα της στέψης (Κυριακή), δηλαδή την Πέμπτη, την Παρασκευή ή το Σάββατο. Σπανιότερα η σημαία κατασκευάζεται την ίδια την ημέρα της στέψης3 .
Απαραίτητο στέλεχος της σημαίας είναι το κοντάρι. Πρόκειται για ένα μακρύ ξύλο δύο τριών μέτρων ή μικρότερο, το οποίο στην κορυφή σχηματίζει σταυρό με μυτερές άκρες. Ο σταυρός είναι είτε απλός με τρεις άκρες είτε διπλός με πέντε άκρες4. Το κοντάρι το κατασκευάζουν από ξύλο, μερικές φορές κρανιάς, αγριοτριανταφυλλιάς, ελάτου, πιο συχνά όμως είναι από καλάμι5. Το ξύλο το βάφουν συνήθως όπως το κοντάρι της ελληνικής εθνικής σημαίας, με γαλάζιο δηλ. και λευκό χρώμα, σπανιότερα με κόκκινο και λευκό. Καμιά φορά το διακοσμούν με εγχάρακτες παραστάσεις6. Σε ορισμένα χωριά της Στερεάς Ελλάδας, της Εύβοιας και της Ηπείρου το ξύλο το κόβουν, όταν πηγαίνουν να φέρουν τα καυσόξυλα για το γάμο, όπου μερικές φορές κατασκευάζουν και ένα ή δύο πρόχειρα φλάμπουρα7. Οι Αρβανιτόβλαχοι του Πωγωνίου, αντί για κοντάρι, χρησιμοποιούν ένα μακρύ κλαδί με φύλλωμα στην κορυφή του8.
Δεύτερο σημαντικό στέλεχος της σημαίας είναι το πανί, ένα μεγάλο τετράγωνο ύφασμα μάλλινο, βαμβακερό ή μεταξωτό, ανάλογα με την περιοχή. Συχνά χρησιμοποιούν ένα μεγάλο αφόρετο γυναικείο μαντίλι, δηλαδή μια βαμβακέλα ή καλαμάτα9. Μερικές φορές παίρνουν το λευκό ή κόκκινο πανί από το εικονοστάσι της εκκλησίας του χωριού ή το ίδιο το λάβαρο10. Η πράξη αυτή δείχνει την ιερότητα της τελετουργίας. Τα τελευταία χρόνια αντί για απλό πανί χρησιμοποιούν την ίδια την ελληνική σημαία11. Το πανί είναι μονόχρωμο, π.χ. λευκό, κόκκινο, κίτρινο, γαλάζιο, ή δίχρωμο, κόκκινο-λευκό, γαλάζιο-λευκό κλπ. Στις τελευταίες περιπτώσεις σε κόκκινο ή γαλάζιο βάθος σχηματίζουν ένα σταυρό ή αντίστροφα. Ο σταυρός συχνά είναι όρθιος, σπανιότερα λοξός, ένα X δηλ. με τις άκρες του στις τέσσερις γωνίες της σημαίας12. Σε εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις το πανί έχει τρία χρώματα: γαλάζιο, κόκκινο και λευκό13. Ακόμα πιο σπάνια συναντάμε στο πανί κεντημένες ή ζωγραφισμένες παραστάσεις του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Δημητρίου, κάποτε και των δύο συγχρόνως, του Χριστού και της Παναγίας, από τη μια και την άλλη όψη του πανιού, διάφορα άλλα σχέδια (άλογα, κορίτσια, άνθη κλπ.)14. Μερικές φορές πάλι κεντούν πάνω στο πανί της σημαίας με χρυσά γράμματα τα ονόματα του γαμπρού και της νύφης και τη λέξη «ευτυχισμένοι»15. Εννοείται ότι όσο περισσότερο διακοσμημένο είναι το πανί, τόσο περισσότερο χρόνο πριν από το γάμο πρέπει να έχει αρχίσει η ετοιμασία του. Σε μερικά χωριά υπάρχουν οικογένειες που έχουν ειδικό πανί για το σκοπό αυτό και το χρησιμοποιούν στους γάμους των αρσενικών μελών τους.
Στην Κεντρική και Βόρεια Ελλάδα, όπου το έθιμο είναι πιο ζωντανό και τελετουργικά πλουσιότερο, διαπίστωση που είχα την ευκαιρία να κάνω και ο ίδιος προσωπικά κατά την επιτόπια έρευνα μου, η ετοιμασία της σημαίας αρχίζει συνήθως με τρεις πυροβολισμούς, πριν από τη δύση του ηλίου16. Ο αδελφοποιτός (μπράτιμος, βλάμης) του γαμπρού φέρνει ένα πανέρι με όλα τα απαραίτητα υλικά: ύφασμα, μήλα ή άλλους καρπούς (φρούτα), άνθη, βελόνες, κλωστή. Το πανί της σημαίας το ράβει πάνω στο κοντάρι με κόκκινο νήμα η αδελφοποιτή (μπρατίμισσα, βλάμισσα) του γαμπρού αργά και με μεγάλη προσοχή, ενώ οι αδελφοποιτοί παρακολουθούν και βοηθούν. Όταν τελειώσει το ράψιμο, δεν κόβουν την κλωστή αλλά καρφώνουν τη βελόνα πάνω στο πανί. Το ίδιο κάνουν, αν τυχόν τελειώσει η κλωστή, και συνεχίζουν το ράψιμο με άλλη βελόνα που την αφήνουν κι αυτή καρφωμένη στο πανί ως το τέλος του γάμου. Φαίνεται ότι φοβούνται να κόψουν την κλωστή μήπως ομοιοπαθητικά κοπεί και η ζωή των νεονύμφων ή τους συμβεί κάποιο άλλο κακό. Συχνά χρησιμοποιούν μέχρι εννέα βελόνες17.
Όταν ολοκληρωθεί το ράψιμο του πανιού στο κοντάρι, αρχίζει ο στολισμός της σημαίας από τους αδελφοποιτούς. Τα στολίδια διαφέρουν από τόπο σε τόπο. Χρησιμοποιούνται κυρίως άνθη και καρποί ανάλογα με την εποχή και την παραγωγή κάθε περιοχής. Τα άνθη είναι συνήθως βασιλικός, ματζουράνα, γαρίφαλα, τριαντάφυλλα, ζουμπούλια, που η ερωτική τους σημασία είναι φανερή. Χρησιμοποιούνται ακόμα κλαδιά από ελιά και δάφνη, που συνδέονται περισσότερο με τη δόξα και την τιμή της οικογένειας που φτιάχνει το φλάμπουρο αλλά και της καινούργιας που θα δημιουργηθεί με το γάμο. Τα κάνουν ανθοδέσμη (μπουκέτο, ροδαρά) και τα δένουν πάνω στο σταυρό ή τα ράβουν στη μέση του πανιού18. Κατόπιν στολίζουν το σταυρό με κάποιο είδος καρπών, ρόδια, μήλα, πορτοκάλια, λεμόνια, νεράτζια, αχλάδια, κυδώνια, σύκα, που τα καρφώνουν (τσοφούν) στις μυτερές άκρες του σταυρού19. Οι καρποί συνδέονται με τη γονιμότητα, την καρποφορία και την ευζωία του νέου ζευγαριού, αν και ορισμένοι, π.χ. τα μήλα, έχουν ευρύτερη σημασία (ερωτική κλπ.). Δίνουν όμως και άλλες ερμηνείες. Π.χ. στο χωριό Νικηφόρο Δράμας πιστεύουν ότι τα τρία μήλα της σημαίας συμβολίζουν τους τρεις μάρτυρες του γάμου, τον κουμπάρο, το μπράτιμο και τον πατέρα του γαμπρού20. Μερικές φορές συνδυάζουν περισσότερα είδη καρπών, π.χ. στολίζουν με ρόδι την κορυφή και με μήλα τα δύο άλλα άκρα του σταυρού. Κάποτε τυλίγουν τους καρπούς, κυρίως τα μήλα, με χρυσόχαρτο (βαράκι), τους επιχρυσώνουν δηλ. ή καρφώνουν σ’ αυτούς νομίσματα 21. Στα χωριά της Καλαμπάκας και της Ελασσόνας όλο το σύστημα που περιγράψαμε το τυλίγουν με «φούσκες» χρωματιστές, από λευκό και κόκκινο μαλλί22. Το λευκό χρώμα συμβολίζει την αγνότητα και τη μακροζωία, το κόκκινο τη ζωή, τη χαρά και το «γρήγορο».
Σε μερικές περιοχές στολίζουν τη σημαία και με άλλου είδους καρπούς ή αντικείμενα. Στη Θράκη και τη Μακεδονία (κυρίως σε χωριά, όπου είναι εγκαταστημένοι πρόσφυγες από τη Θράκη) μπουρλιάζουν, περνούν δηλ. σε κλωστές σταφίδες, πατλάκες ή πούφτες (ψημένους καρπούς καλαμποκιού) και τις κρεμούν ή τις κεντούν γύρω-γύρω στη σημαία23. Σε άλλες περιοχές κρεμούν πάνω στη σημαία ή στις γωνίες της ξηρούς καρπούς (μύγδαλα, καρύδια, στραγάλια)24. Αλλού κρεμούν χρωματιστές φούντες ή ράβουν πάνω στο πανί πούλιες, χάντρες και τρυπημένα νομίσματα (φλουριά)25. Στη Θεσσαλία στις άκρες του σταυρού εκτός από τους καρπούς στερεώνουν και από ένα κέλυφος αβγού26. Σημειώνουμε ότι το κέλυφος του αβγού έχει αποτρεπτική σημασία σε όλη την Ελλάδα και χρησιμοποιείται ειδικότερα κατά της βασκανίας.
Στα περισσότερα μέρη εξάλλου, εκτός από το κυρίως πανί της σημαίας, κρεμούν πάνω στο κοντάρι και μαντίλια διαφόρων χρωμάτων27, στέφανα, που είναι φανερή η σημασία τους, από σμέρτα (μυρτιά), ελιά, δάφνη ή μέταλλο, σησαμένιες διακοσμημένες κουλούρες, καθώς και κομμάτια ψωμί και βλοΐδια, μικρές δηλ. λειτουργιές, που έχουν αποτρεπτικό σκοπό28. Μερικές φορές το στολίζουν και με χρωματιστές χάρτινες ή υφασμάτινες ταινίες (κορδέλες)· π.χ. στις Σέρρες κρεμούν μια λευκή ταινία για το γαμπρό, μια χρυσή για τη νύφη και μια γαλάζια για τον κουμπάρο29. Στην ίδια περιοχή τα κορίτσια φτιάχνουν με διάφορα χρωματιστά χαρτιά (πράσινο, κόκκινο, μπλε, χρυσό) τη νύφη, το γαμπρό και τον κουμπάρο και τα στερεώνουν στο πανί30. Σε άλλες περιοχές στολίζουν τις άκρες της σημαίας με μαλλί (κόκκινο ή λευκό), με βαμβάκι, με χρυσά κρόσια ή δαντέλες31. Αλλού ράβουν κουδουνάκια, τις γαργαλίτσες ή γκιγκιλίτσες, που αφήνουν ένα σιγανό γλυκό ήχο32. Αυτό το κάνουν συνήθως οι νομάδες και ημινομάδες κτηνοτρόφοι, Βλάχοι και Σαρακατσάνοι. Πιστεύουμε ότι πέρα από την ηχητική αισθητική πρέπει να έχουν και αποτρεπτικό σκοπό33. Στα χωριά του Πωγωνίου κρεμούν στη σημαία ένα μαντίλι με νομίσματα (κομπόδεμα). Όταν τελειώσει ο γάμος, το μαντίλι το παίρνει για αμοιβή το παιδί που εκτελεί χρέη σημαιοφόρου34. Είναι φανερό απ’ όλα τα παραπάνω ότι η σημαία πρέπει να είναι εντυπωσιακή, για να δείχνει την ανωτερότητα και την αρχοντιά της οικογένειας που την κατασκευάζει αλλά και του νέου ζευγαριού.
Σε ορισμένες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, όταν ολοκληρωθεί η ετοιμασία της σημαίας, οι στενοί συγγενείς του γαμπρού (πατέρας, θείος κ.ά.) την «κερνούν» με χρήματα (χαρτονομίσματα, κέρματα), που τα καρφιτσώνουν ή τα στερεώνουν με άλλο τρόπο πάνω στο πανί. Τα χρήματα είναι μια δωρεά προς το ζευγάρι ή το σημαιοφόρο, που τα παίρνει όταν τελειώσει η τελετή του γάμου. Σε άλλες περιοχές ο γαμπρός κάνει τρεις μετάνοιες και την προσκυνάει. Ύστερα την παίρνουν και τη χορεύουν με τη σειρά, πρώτα ο νονός, κατόπιν οι αδελφοποιτοί του γαμπρού και έπειτα όλοι οι υπόλοιποι35. Στο τέλος, τη στερεώνουν σταθερά στο δεξιό μέρος της πόρτας ή στο ψηλότερο μέρος του σπιτιού (στέγη, εξώστη) ή σε ένα δέντρο, προς την ανατολή ή προς την κατεύθυνση, όπου φυσάει ο άνεμος, για να κυματίζει. Ρίχνουν τρεις πυροβολισμούς και έτσι τελειώνει η πρώτη φάση της γιορτής της σημαίας. Η σημαία μένει εκεί μέχρι την Κυριακή, οπότε την παίρνει ο σημαιοφόρος, για να πάνε να φέρουν τη νύφη36. Όλη την ώρα που διαδραματίζονται όσα περιέγραψα οι νέοι οι νέες, οι συγγενείς και οι άλλοι καλεσμένοι τραγουδούν τα ειδικά τραγούδια της σημαίας (βλ. στο τέλος παράρτημα τραγουδιών).
Την Κυριακή, λίγο πριν από τη στέψη, σχηματίζεται η πομπή του γάμου (ψίκι) από τους συγγενείς και τους καλεσμένους του γαμπρού. Προηγουμένως πηγαίνουν με τα όργανα και παίρνουν το νονό (κουμπάρο) από το σπίτι του. Επιστρέφουν και η πομπή ξεκινάει με τη σημαία μπροστά. Την κρατάει ο σημαιοφόρος (φλαμπουριάρης ή μπαϊρακτάρης), ένας ευσταλής νέος, που ζουν και οι δύο γονείς του (αμφιθαλής)37. Σημαιοφόρος γίνεται συνήθως ένας αδελφοποιτός ή πρωτοξάδελφος του γαμπρού ή ακόμα και ο ίδιος ο νονός (κουμπάρος) 38. Σπανιότερα την κρατούν άλλοι πιο ηλικιωμένοι συγγενείς του γαμπρού. Π.χ. σε ορισμένα χωριά της Ηπείρου (Κόνιτσα, Ζαγόρι) την κρατάει ο αδελφός του πατέρα του (πρωτοσυμπέθερος)39. Αυτό συνέβη και σε ένα γάμο που παρακολούθησα στο χωριό Γορίτσα της Κόνιτσας, με τη διαφορά ότι κατά την επιστροφή από την εκκλησία μετά τη στέψη, τη σημαία την κράτησε ο αδελφοποιτός του γαμπρού40. Όταν παίρνουν νύφη από το ίδιο χωριό, ο σημαιοφόρος προηγείται κατά κανόνα πεζός, όπως άλλωστε και οι υπόλοιποι καλεσμένοι. Αντίθετα, όταν η νύφη κατάγεται από άλλο χωριό, ο σημαιοφόρος είναι έφιππος. Τα τελευταία χρόνια, άμα η διαδρομή είναι μεγάλη, στερεώνουν τη σημαία σε ένα αυτοκίνητο.
Σε ορισμένες περιοχές η επιλογή του σημαιοφόρου γίνεται με επισημότητα. Π.χ. στη Αοκρίδα όταν ετοιμαστεί η σημαία, ο γαμπρός βγαίνει έξω στην αυλή, όπου είναι συγκεντρωμένοι οι στενοί φίλοι του, και φωνάζει εκείνον που επέλεξε για σημαιοφόρο. Τότε οι άλλοι βλάμηδες χτυπούν το σημαιοφόρο με γροθιές στην πλάτη. Αυτή η πράξη έχει συμβολική σημασία και γίνεται κατανοητή, αν συσχετιστεί με τις άλλες ενέργειες που ακολουθούν41. Στο χωριό Ζαγκλιβέρι της Θεσσαλονίκης κατασκευάζουν δύο φλάμπουρα, γιατί οι αδελφοποιοί φιλονικούν ποιος θα το πρωτοπάρει.
Το αξίωμα του σημαιοφόρου είναι εξαιρετικά τιμητικό. Ο σημαιοφόρος πρέπει να είναι δυνατός, έξυπνος, ενεργητικός, ικανός χορευτής και τραγουδιστής, γιατί έχει να αντιμετωπίσει πολλές δοκιμασίες, στις οποίες τον υποβάλλουν οι καλεσμένοι κατά την πορεία του προς το σπίτι της νύφης, αλλά και αργότερα στο χορό: Σε ορισμένα χωριά της Βόρειας Ελλάδας προσπαθούν να του πάρουν τα μήλα που είναι καρφωμένα στο σταυρό του κονταριού, γι’ αυτό πρέπει να έχει αυξημένη την προσοχή του. Αν κατορθώσουν και του αφαιρέσουν έστω και ένα, οφείλει να το αντικαταστήσει με άλλο, που έχει γι’ αυτόν το σκοπό στην τσέπη του42. Σε άλλα χωριά του βάνουν τρικλοποδιές κατά το χορό, για να τον ρίξουν κάτω και να γελάσουν 43. Όλα δείχνουν ότι το αξίωμα του σημαιοφόρου έχει κάτι το ιδιαίτερο, το αμφιθυμικό, που συνδέεται ασφαλώς με την ηγετική θέση αυτού του προσώπου. Στη Λευκάδα η επισημότητα του μπαϊρακτάρη φαίνεται από την κόκκινη μεταξωτή ταινία που φοράει λοξά στο στήθος, όπως οι κανονικοί σημαιοφόροι φορούν τον ιμάντα.
Σε αρκετά χωριά ο σημαιοφόρος εκτελεί και χρέη συχαριάρη, ειδικού δηλ. απεσταλμένου ή εκπροσώπου του γαμπρού και της οικογένειας του προς την οικογένεια της νύφης. Σκοπός του συχαριάρη είναι να ειδοποιήσει τους συμπεθέρους ότι ο γαμπρός έρχεται με τους δικούς του, για να πάρει τη νύφη. Προπορεύεται δηλ. σε μεγάλη απόσταση έως ότου φθάσει στο χωριό ή το σπίτι της νύφης. Όταν τον δουν οι συμπέθεροι, ρίχνουν πυροβολισμούς στον αέρα ή προσπαθούν να χτυπήσουν τα μήλα που είναι πάνω στη σημαία44. Σε μερικά χωριά των Ιωαννίνων και της Άρτας τους καρπούς που έχει πάνω η σημαία τους παίρνουν οι συγγενείς της νύφης και τους αντικαθιστούν με άλλους45. Σε ορισμένα χωριά της Αιτωλοακαρνανίας ο σημαιοφόρος προσφέρει στη μητέρα της νύφης ένα μαντίλι με νομίσματα46. Η πράξη αυτή υποδηλώνει κάποια προσπάθεια εξευμενισμού της μητέρας της, γιατί της παίρνουν την κόρη, αλλά είναι συγχρόνως και μια μορφή «εξαγοράς της νύφης» από το γαμπρό47. Εκείνη του δίνει ένα άλλο μαντίλι για τη μητέρα του γαμπρού. Ο συχαριάρης γυρίζει πίσω, ενώνεται με την πομπή και συνεχίζουν όλοι μαζί την πορεία τους προς το σπίτι της νύφης.
Τις περισσότερες φορές όμως ο σημαιοφόρος προχωρεί με όλο το συμπεθεριό και φθάνει στο σπίτι της νύφης, η οποία του προσφέρει ένα μαντίλι, χειρομάντιλο ή άλλου είδους, ή ένα ζευγάρι κάλτσες (τσουράπια). Στην Κρήτη η νύφη εκτός από το μαντίλι του προσφέρει και μια κουλούρα ψωμί48. Ο σημαιοφόρος κρεμάει το μαντίλι και την κουλούρα πάνω στο σταυρό της σημαίας. Σε μερικά χωριά της Ημαθίας όταν έρχεται ο σημαιοφόρος, η νύφη σκύβει από το παράθυρο και προσκυνάει (φιλάει) τη σημαία τρεις φορές49. Η πράξη αυτή έχει φανερή σημαία, αν συσχετιστεί με το προσκύνημα της νύφης στο εικονοστάσι ή στο τζάκι του σπιτιού του πεθερού της αμέσως μετά την είσοδό της με το γαμπρό. Η σημαία, όπως και το εικονοστάσι και το τζάκι, συμβολίζει την οικογένεια του γαμπρού, μερικές φορές μάλιστα και τον ίδιο το γαμπρό, όπως θα δούμε παρακάτω. Κατόπιν ο σημαιοφόρος στερεώνει τη σημαία στο ψηλότερο μέρος του σπιτιού της νύφης. Σε ορισμένα χωριά της Κρήτης λένε πώς αυτό είναι σημείο υποταγής της νύφης στο γαμπρό, αντίληψη που πρέπει να είναι γενικότερη στην Ελλάδα50. Η σημαία παραμένει εκεί, έως ότου ετοιμασθεί η νύφη και ξεκινήσουν για την εκκλησία ή κατευθείαν για το χωριό του γαμπρού. Γιατί, πρέπει να αναφέρουμε ότι παλιότερα η στέψη γινόταν συχνά στο σπίτι της νύφης.
Όταν πρόκειται να φύγουν, πολλές φορές παιδιά από το σόι της νύφης παίρνουν από εκεί τη σημαία και δεν την επιστρέφουν στο σημαιοφόρο ή στο γαμπρό, αν δεν τα πληρώσει με ένα συμβολικό ποσό51. Διακρίνει κανείς εδώ όπως και σε άλλα σημεία της τελετουργίας του γάμου μια «σχέση αστεϊσμού», που πρέπει να εξηγηθεί, πιστεύουμε, με την καλυμμένη εχθρότητα ή το φανερό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο οικογενειών, του γαμπρού και της νύφης. Εχθρότητα και ανταγωνισμό εξάλλου παρατηρούμε και σε άλλες φάσεις της διαδικασίας του παραδοσιακού γάμου. Άλλωστε η ίδια η τελετουργία αποβλέπει στην τελική άρση αυτού του ανταγωνισμού, στη συγγενική σύνδεση και τη συνεργασία των δύο οικογενειών52.
Στην επιστροφή μέχρι να φθάσουν στο σπίτι του γαμπρού προηγείται πάλι ο σημαιοφόρος. Κατά την πορεία δεν τελείται τίποτα το ιδιαίτερο που να ’χει σχέση με τη σημαία. Στα χωριά μόνο της Καλαμπάκας όταν η νύφη, με προτροπή των φιλενάδων της, προσπαθεί δήθεν να γυρίσει πίσω, ο σημαιοφόρος την χτυπάει ελαφρά με τη σημαία, ενώ ο γαμπρός της ρίχνει κουφέτα53. Αυτό σημαίνει ότι η νύφη βρίσκεται πλέον κάτω από τη σκέπη της σημαίας, την προστασία δηλ. και την εξουσία της οικογένειας του γαμπρού.
Τη σημαία τη χαλούν «ξαρματώνουν», όταν τελειώσει η στέψη και θεωρητικά πλέον έχει λήξει και η τελετή του γάμου. Αυτό συχνά γίνεται αμέσως, πριν δύσει ο ήλιος. Σπανιότερα τις επόμενες ημέρες (Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη)54. Σε ορισμένα χωριά της Κόνιτσας την αφήνουν από υπερηφάνεια στημένη ένα μήνα, για να δείξουν ότι έγινε γάμος στο σπίτι και πήραν νύφη55. Πολλές φορές τη χαλούν, αφού προηγουμένως τη χορέψουν και ρίξουν πυροβολισμούς. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις πριν τη χαλάσουν, οργανώνουν αγώνες (δρόμου, πάλης, λιθαριού) για το πανί, τα μήλα, τα χρήματα και τα άλλα πράγματα που έχει πάνω η σημαία56. Άλλες φορές πάλι τη χαλούν με ιδιαίτερη τελετουργία: Σε ορισμένα χωριά τα δύο μήλα τα τρώνε ο γαμπρός και η νύφη και το τρίτο ο κουμπάρος ή ο αδελφοποιτός. Αλλού τα προσφέρουν σε τρία αγόρια, για να αποκτήσει το ζευγάρι αρσενικά παιδιά57. Το μαντίλι και το πανί της σημαίας τα κρατάει η νύφη ή ο σημαιοφόρος. Το κοντάρι το σπάει ο γαμπρός και το μισό με το σταυρό το δίνει στη νύφη να το κάνει ρόκα. Το άλλο μισό το κρατάει ο ίδιος και λένε ότι αυτό γίνεται «για να δέρν' τη νύφ’, άμα δεν κάν’ καλά», υποβάλλοντας συγχρόνως έτσι και την αναμενόμενη συμπεριφορά της58. Τις βελόνες επίσης τις κρατάει η νύφη για το νοικοκυριό της, ενώ τα κουδουνάκια και τις πολύχρωμες μεταξωτές ταινίες τις φυλάει το αντρόγυνο ως ιερά οικογενειακά κειμήλια59. Σε ορισμένα μάλιστα χωριά της Βοιωτίας το πανί της σημαίας το φυλάνε στο εικονοστάσι για «μνημονικό»60. Σε μερικά χωριά των Σερρών από το βαμβάκι που έχει πάνω η σημαία φτιάχνουν μια κλωστή και την κρεμούν στη μεσαία δοκό του σπιτιού61.
ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ
Το έθιμο της σημαίας με μικρότερες ή μεγαλύτερες διαφορές, με πλουσιότερη ή φτωχότερη τελετουργία συναντιέται σχεδόν σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο. Οι πληροφορίες μας που προέρχονται από δημοσιευμένες εργασίες (άρθρα και βιβλία που αναφέρονται στα έθιμα του γάμου), καθώς και το άφθονο αδημοσίευτο υλικό (στο μεγαλύτερο μέρος από χειρόγραφες λαογραφικές συλλογές τους Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών) μας παρέχουν τη δυνατότητα να δούμε με σχετική ακρίβεια τη διάδοση του εθίμου στον ελληνικό χώρο (βλ. χάρτη).
Το έθιμο παρουσιάζεται πολύ διαδεδομένο στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία, στη Θράκη, στη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία. Συναντιέται σε όλη τη Στερεά Ελλάδα κυρίως στην κεντρική και δυτική περιοχή της, επίσης κάπως αραιά σε όλη σχεδόν την Πελοπόννησο, καθώς και στη Δυτική και Κεντρική Κρήτη. Σε ορισμένες περιοχές του ηπειρωτικού ελληνικού χώρου απουσιάζει, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάποτε δεν θα υπήρχε. Πρόκειται για μερικές περιοχές της Πελοποννήσου (Μάνη, Ηλεία, Αχαΐα), το Πήλιο, τη Χαλκιδική και την Ανατολική Κρήτη 62. Το συναντάμε σε ορισμένα νησιά του Ιονίου (Λευκάδα κ.ά) και στη Λήμνο. Στα μικρότερα νησιά κατά κανόνα το έθιμο δε συναντιέται. Απουσιάζει δηλ. εντελώς από τις Κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα και τα άλλα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου. Το έθιμο το βρίσκουμε σχεδόν αυτούσιο και στις άλλες βαλκανικές χώρες: Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία ακόμα και Ρουμανία. Είναι επομένως διαδεδομένο σε μιαν έκταση που ξεκινάει στο Βορρά από τη Ρουμανία και φθάνει στο νότο ως την Κρήτη63.
Για να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα για την προέλευση του εθίμου, λάβαμε υπόψη τις πληροφορίες που μας έδωσαν οι χωρικοί κατά την επιτόπια έρευνά μας, δημοσιευμένες εργασίες, παραστάσεις σε αρχαιολογικά μνημεία και τέλος το χάρτη εξάπλωσης του εθίμου.
Σε περιοχές όπου δεν παρατηρείται το έθιμο, π.χ στη Χαλκιδική, στις ερωτήσεις προς τους κατοίκους αν συνηθίζουν το έθιμο της σημαίας στο γάμο, οι απαντήσεις τους ήταν: «Εμείς δεν είμαστε Βλάχοι. Οι βλάχοι έχουν αυτό το έθιμο»64. Με το όνομα «βλάχοι» οι πληροφορητές δεν καθορίζουν αν πρόκειται για Σαρακατσάνους ή Κουτσόβλαχους. Η σημαία στο γάμο είναι άμεσα συνδεδεμένη εδώ με τους νομάδες και ημινομάδες κτηνοτρόφους, με πληθυσμούς δηλ. λατινογενείς ή ελληνικούς που έχουν δεχθεί κάποια ρωμαϊκή επίδραση. Πράγματι από τα στοιχεία που διαθέτουμε αλλά καθώς φαίνεται και από το χάρτη εξάπλωσης το έθιμο συνηθίζεται κατά κανόνα από τους Σαρακατσάνους, Κουτσόβλαχους, Μεγλενόβλαχους, και Αρβανιτόβλαχους είτε αυτοί είναι μόνιμα εγκαταστημένοι σήμερα είτε μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι. Οι πιο πάνω πληθυσμοί άλλωστε κάποτε έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην εθιμογραφική ενοποίηση του ελληνικού χώρου με τις μετακινήσεις τους και τις μόνιμες εγκαταστάσεις τους.
Ένας λοιπόν τρόπος διάδοσης του εθίμου κυρίως στην Ήπειρο, τη Μακεδονία και δευτερευόντως στη Θράκη, στη Θεσσαλία και στη Στερεά Ελλάδα είναι με τους Σαρακατσάνους. Στις περιοχές μάλιστα της Ανατολικής Μακεδονίας, π.χ. Σέρρες, Κιλκίς, όπου βρίσκουμε το έθιμο, είναι φανερό ότι έχει διαδοθεί από τους Σαρακατσάνους και από τους άλλους μετακινούμενους κτηνοτρόφους. Άλλος τρόπος εξάπλωσης του είναι με τους ημινομάδες Κουτσόβλαχους. Αυτοί διέδωσαν το έθιμο κυρίως στη Δυτική Μακεδονία και σε μερικές περιοχές της Ηπείρου. Τρίτος τρόπος διάδοσης είναι με τους Αρβανιτόβλαχους. Αυτοί ανάλογα με τις εγκαταστάσεις τους διέδωσαν το έθιμο στην Ήπειρο, στη Δυτική Στερεά Ελλάδα και σε ορισμένες περιοχές της Πελοποννήσου. Ένας άλλος τρόπος διάδοσης του εθίμου είναι μέσω των Αλβανών, οι οποίοι προηγουμένως το είχαν παραλάβει από λατινογενείς πληθυσμούς. Αυτοί το έφεραν στην Ήπειρο, στην Κεντρική Στερεά Ελλάδα και σε ορισμένες περιοχές της Πελοποννήσου (Κορινθία, Αργολίδα, Λακωνία, Μεσσηνία). Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι στα νησιά του Αιγαίου, π.χ Κέα, Άνδρο, Κάσο κλπ. όπου τους περασμένους αιώνες έγιναν αλβανικές εγκαταστάσεις το έθιμο δεν παρατηρείται τουλάχιστον σήμερα65.
Στην Κρήτη το έθιμο ενδέχεται να διαδόθηκε από Αλβανούς που έφθασαν εκεί μετά την πτώση του Ναυπλίου και της Μονεμβάσιας στους Τούρκους (16ος αιώνας), αν και θεωρώ πιθανότερο να μεταφέρθηκε από μικτούς πληθυσμούς, που εγκαταστάθηκαν στη νησί ενωρίτερα και προέρχονταν από την Πελοπόννησο ή άλλες περιοχές66. Στα νησιά του Ιονίου πρέπει να μεταφέρθηκε μέσω Αλβανών και Βλάχων ή ελληνικών πληθυσμών από τον ηπειρωτικό χώρο. Στη Λήμνο επίσης πρέπει να έφθασε με την εγκατάσταση μικτών πληθυσμών από την ηπειρωτική Ελλάδα.
Ένα ερώτημα στο οποίο δύσκολα μπορούμε να δώσουμε απάντηση είναι πότε ακριβώς διαδόθηκε το έθιμο στις διάφορες ελληνικές περιοχές. Πρέπει βεβαίως να συσχετίσουμε τη διάδοσή του με τις μετακινήσεις των παραπάνω πληθυσμών, που έγιναν κατά διαστήματα ήδη από τη βυζαντινή εποχή στον ελληνικό χώρο. Είναι δηλ. πολύ πιθανό το έθιμο να έφθασε ως τις νότιες περιοχές πολύ ενωρίτερα από το 14ο αιώνα, που άρχισαν να κατέρχονται οι Αλβανοί και οι Ηπειρώτες. Σ' αυτή την περίπτωση υποθέτουμε ότι όπου το έθιμο είχε εξαφανισθεί, επανήλθε με τους Αλβανούς ακμαιότερο. Για να λυθεί το πρόβλημα, χρειάζονται περισσότερες ιστορικές και άλλες πληροφορίες που είναι προς το παρόν περιορισμένες.
Ποια είναι όμως η αρχική καταγωγή του εθίμου στους παραπάνω πληθυσμούς και γιατί αυτό διατηρήθηκε σε ορισμένες περιοχές και σε άλλες όχι;
Την πρωτοβυζαντινή περίοδο στο βορειοελλαδικό χώρο (Μακεδονία, Ήπειρο, Θράκη) κάθε στρατιωτική μονάδα είχε τη σημαία της. Τούτο είχε σχέση με την πολιτικοστρατιωτική οργάνωση στα μεθόρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η σημαία της εποχής εκείνης ονομαζόταν φλάμμουλο και διέφερε από τη σημερινή. Ήταν πανομοιότυπη με τα σημερινά λάβαρα των ναών. Το φλάμμουλο ήταν το σύμβολο της ενότητας της στρατιωτικής μονάδας, την οποία συνήθως διοικούσε ένας ιππέας τιμαριούχος. Με τον ίδιο τρόπο οργανώθηκαν αργότερα στρατιωτικά και οι βαρβαρικοί λαοί που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην αυτοκρατορία, οι φεδεράτοι, οι οποίοι ήταν χωρισμένοι σε πατριές και φυλές67. Υπενθυμίζουμε ότι και ο ρωμαϊκός στρατός ήταν οργανωμένος από τους αρχαίους χρόνους με βάση το φυλετικό σύστημα. Στη δικαιοδοσία του αρχηγού (ιππέα) υπάγονταν οι οικογένειες των παροίκων (coloni), εγκαταστημένων δηλ. στρατιωτών-γεωργών, που έδιναν τους μάχιμους άντρες68. Το σύστημα αυτό συνεχίστηκε ως την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αλλά και στην Τουρκοκρατία. Στην Αλβανία και την Ήπειρο μάλιστα διατηρήθηκε σχεδόν ως τη νεότερη εποχή. Από ιστορικές πληροφορίες γνωρίζουμε ότι μέχρι το 1635 ο χριστιανός σπαχής (φύλαρχος-ιππέας) εξεστράτευε με τη σημαία του, στην οποία υπήρχε η παράσταση του Άη Γιώργη69. Αλλά και μετά τον εξισλαμισμό κάθε αλβανική πατριά (fis) είχε τη σημαία της70. Σημειώνουμε ότι και στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ο όρος για τη διοικητική διαίρεση σαντζάκι σημαίνει σημαία71.
Η χρήση του φλάμμουλου στους Ρωμαίους είναι βεβαιωμένη ήδη από τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους. Αυτό συνάγεται από τις παραστάσεις σε ρωμαϊκά ανάγλυφα, που χρονολογούνται από το 81 μ.Χ.72 Στο πρωτοβυζαντινό και το βυζαντινό αργότερα φλάμμουλο απεικονίζονταν το Χριστόγραμμα, η Παναγία, ο Χριστός, στρατιωτικοί Άγιοι. Απεικονίσεις δηλ. που συναντάμε και σήμερα στα λάβαρα της εκκλησίας αλλά και στις σημαίες του γάμου. Η ιδιαίτερη όμως τελετουργία της σημαίας, όπως την περιέγραψα, είναι άγνωστο πότε ακριβώς αποκρυσταλλώθηκε, γιατί δεν υπάρχουν σχετικές μαρτυρίες. Στις περιγραφές του αρχαίου ελληνικού και ρωμαϊκού γάμου δεν αναφέρεται κάτι σχετικό. Πιστεύουμε λοιπόν ότι το έθιμο πήρε τη μορφή του στο βαλκανικό χώρο κατά την υστερορωμαϊκή ή τη βυζαντινή περίοδο73.
Η σχέση του αρχαίου ρωμαϊκού φλάμμουλου με τη σημερινή γαμήλια τελετουργία αποδεικνύεται και από άλλα στοιχεία: 1) Πολλές φορές χρησιμοποιείται το λάβαρο της εκκλησίας. 2) Το κόκκινο χρώμα του και η επικρατούσα ονομασία του (φλάμπουρο-φλάμμουλο). Γνωρίζουμε την αδυναμία που είχαν οι Ρωμαίοι στο κόκκινο (πορφυρό) χρώμα. 3) Το έθιμο τελείται κυρίως όταν παίρνουν νύφη από ξένο χωριό και όλοι οι καλεσμένοι είναι έφιπποι. Το ρωμαϊκό φλάμμουλο ήταν σημαία του ιππικού. Συνδέεται δηλ. το έθιμο άμεσα και με κάποια εξωγαμία του οικισμού (μαχαλά, χωριού) ή της περιοχής και κατ' επέκταση της τοπικής συγγενικής ομάδας (πάτριάς, γενιάς, γένους). Έτσι ίσως εξηγείται, γιατί σε μεγάλα χωριά, όπου έχουν εγκατασταθεί αλβανόφωνοι, και που είναι λόγω του πληθυσμού τους ενδογαμικά, το έθιμο ατονεί και εξαφανίζεται ενωρίτερα (νησιά του Αιγαίου, του Ιονίου, παράλια Ανατολικής Ελλάδας), ενώ διατηρείται στην Ήπειρο, Μακεδονία κ.α., όπου οι οικισμοί είναι μικρότεροι και περισσότερο αραιοί. Η εξαφάνιση λοιπόν του εθίμου μπορεί να εξηγηθεί και στις άλλες περιοχές: Συγκεντρώσεις πληθυσμών και μεγάλους συμπαγείς οικισμούς συναντάμε κυρίως στην Ανατολική Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου, στην Ανατολική Κρήτη. Στις περιοχές αυτές εξάλλου συνηθίζεται και ο γυναικοτοπικός γάμος. Ο τρόπος αυτός εγκατάστασης έχει επηρεάσει σε πολλά σημεία την τελετουργία του παραδοσιακού γάμου, ιδιαίτερα σε ό,τι συνδέεται με το νυφόπαρμα.
Οι πληροφορητές δίνουν διάφορες ερμηνείες για την προέλευση του εθίμου. Λένε ότι οι Τούρκοι δεν επέτρεπαν στους Έλληνες να σηκώσουν σημαίες, γιατί το θεωρούσαν επαναστατική ενέργεια. Εξαίρεση γινόταν μόνο στη πομπή του γάμου, αν το πανί ήταν λευκό ή κόκκινο, όπως δηλ. η τουρκική σημαία74. Άλλη ερμηνεία είναι ότι υψώνουν τη σημαία, για να ξεχωρίζει η πομπή του γάμου από την πομπή της κηδείας75. Προβάλλονται και ορισμένες άλλες αιτιολογίες, π.χ. ότι το φλάμπουρο αποτρέπει τη βασκανία ή ότι συμβολίζει την παρθενία της νύφης, γι’ αυτό σε μερικές περιοχές, όταν παίρνουν νύφη που είναι χήρα δεν φτιάχνουν σημαία76.
Όλα τα παραπάνω είναι επινοήσεις. Η σχέση της σημαίας με την προετοιμασία μιας στρατιωτικής επιχείρησης με την οποία πολλές φορές παρομοιάζεται ο γάμος και το νυφόπαρμα είναι πέρα για πέρα φανερή. Άλλωστε τούτο φαίνεται και σε πολλά άλλα σημεία της διαδικασίας του γάμου, που τον κάνουν να μοιάζει με «αρπαγή νύφης». Μπορούμε να συσχετίσουμε αυτή τη μιμητική αρπαγή με τους πυροβολισμούς που ρίχνουν κατά την επίσημη έναρξη του γάμου (κατασκευή του φλάμπουρου και στολισμός) ή όταν πλησιάζουν στο χωριό και το σπίτι της νύφης. Σημειώνουμε ότι και οι Αλβανοί εθνολόγοι συνδέουν το έθιμο με μιμητική «αρπαγή της νύφης». Το συσχετίζουν όμως και με τις κοινωνικές συνέπειες του γάμου στην παραδοσιακή κοινωνία: η νύφη ανήκει πλέον στην οικογένεια ή την πάτριά του γαμπρού, η οποία ως ένα σώμα την παραλαμβάνει από τους γονείς της77. Επομένως η σημαία συμβολίζει και την οικογένεια ή την πάτριά του γαμπρού. Διαθέτουμε πληροφορίες ότι στην Ελλάδα κατά την Τουρκοκρατία, που ο κίνδυνος από τους Τούρκους και τους ληστές ήταν μεγάλος, όταν επρόκειτο να φέρουν νύφη από άλλο μακρινό χωριό, στην πομπή του γάμου έπαιρναν μέρος μόνο άνδρες έφιπποι και οπλισμένοι. Αυτή η συνήθεια διατηρήθηκε μέχρι τελευταία στους Σαρακατσάνους της Ηπείρου. Στην περίπτωση μάλιστα, όπου το συμπεθεριό έφθανε στο σπίτι της νύφης, αλλά για κάποιο λόγο ο πατέρας της άλλαζε γνώμη και δεν έδινε την κόρη του στο γαμπρό, τότε επειδή θεωρούσαν «κακό οιωνό» να επιστρέφουν χωρίς νύφη, άρπαζαν γυναίκα από άλλη στάνη78. Σχετικές με τα παραπάνω είναι και οι ονομασίες που δίνουν στην πομπή του γάμου σε πολλά μέρη της Ελλάδας: την ονομάζουν φουσάτο ή ασκέρι 79.
Η ΣΗΜΑΙΑ ΣΤΟ ΓΑΜΟ
ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑ - ΕΞΑΠΛΩΣΗ – ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ
ΑΘΗΝΑ 1990
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ Π. ΑΛΕΞΑΚΗΣ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
Όπως αναφέραμε, γύρω από τη σημαία και το σημαιοφόρο οι «γαμηλιώτες» τραγουδούν πολλά και ποικίλα τραγούδια. Τα τραγούδια είναι ιδιαίτερα πλούσια στη Βόρεια Ελλάδα (από τη Θεσσαλία και πάνω), όπου, καθώς είδαμε, και η τελετουργία της σημαίας διατηρείται μέχρι τελευταία περισσότερο ζωντανή. Στη Στερεά Ελλάδα τα τραγούδια αυτά είναι πιο σπάνια, ενώ στη Πελοπόννησο και στην Κρήτη απουσιάζουν σχεδόν εντελώς. Τα τραγούδια τα τραγουδούν στις καίριες στιγμές της τελετουργίας, όπως την περιέγραψα. Έχουν συνήθως μικρές διαφορές από περιοχή σε περιοχή, αλλά όλα κινούνται γύρω από τα ίδια βασικά και καθορισμένα θέματα. Μια συγκριτική εξέταση των τραγουδιών του γάμου που αναφέρονται στη σημαία μας δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία. Η σημαία παρομοιάζεται με δέντρο, υποθέτουμε το δέντρο της γενιάς, καθώς δείχνουν και οι υπόλοιπες πληροφορίες, αλλού παρομοιάζεται με το γαμπρό και αλλού, σπανιότερα, με τη νύφη. Στα τραγούδια τονίζονται επίσης ο πλούτος, η ομορφιά και η λεβεντιά της σημαίας, του σημαιοφόρου, του γαμπρού και της νύφης, Άλλα πρόσωπα που παρουσιάζονται μέσα στα τραγούδια είναι ο νονός (νούνος, κουμπάρος), ο αδελφοποιητός (μπράτιμος), η αδελφοποιτή (μπρατίμισσα), ο πατέρας και η μητέρα του γαμπρού.
|
I. Το κάλεσμα για το στόλισμα της σημαίας II. Το καμάρωμα της σημαίας III. Το κέρασμα της σημαίας IV. Τα παινέματα του σημαιοφόρου V. Το ξεκίνημα για το νυφόπαρμα VI. Το νυφόπαρμα VII. Ο χορός με τη σημαία |
1. Σημειώνουμε ότι οι ίδιες συμβολικές και μαγικές πράξεις επανέρχονται σταθερά σ' όλη την τελετουργία του παραδοσιακού γάμου φορτισμένες, πέρα από το γενικότερο επικοινωνιακό χαρακτήρα τους, με τις ηθικές και κοινωνικές αξίες της κοινωνίας στην οποία λειτουργούν. Μπορούμε να αναφέρουμε έναν αριθμό: Ευγονία, αρρενογονία, ευζωία, μακροβιότητα του ζευγαριού, κοινωνικοποίηση και εσωτερίκευση των νέων ρόλων των νεονύμφων (σεβασμός στα πεθερικά, καταμερισμός της εργασίας κλπ.), τελετουργική ενσωμάτωση της νύφης στην οικογένεια του γαμπρού. Παράλληλα η εθνογραφική στρωματογράφηση των πράξεων αυτών μπορεί να μας διευκολύνει στην καλύτερη κατανόηση της συνολικής δομής της τελετουργίας. βλ. M. D. Duncan, Symbols in Society, Oxford University Press 1968· Marianne Mesnil, Trois essais sur la fête. Du Folklore à l'ethno-sémiotique, Université de Bruxelles, 1974· Radost Ivanova, Bŭlgarskata folklorna svatba (Ο βουλγαρικός παραδοσιακός γάμος), Izdatelstvo na Bălgarskata Akademija na naukite, Sofija 1984, σ. 184· βλ. επίσης το κλασικό έργο του Arnold van Gennep, The rites of passage, Σικάγο 1960.
2. Η λέξη φλάμπουρο έχει λατινική προέλευση, προέρχεται από το φλάμμουλο (flammulum), που ετυμολογείται από τη λέξη flamma (=φλόγα). Πρέπει επομένως να συσχετισθεί είτε με το κόκκινο χρώμα της είτε με το σχήμα της. Λατινική είναι και η λέξη σίχνο (signum = σημείο, σημαία). Η λέξη μπαϊράκι έχει τουρκική προέλευση, ενώ η παντιέρα ιταλική. Οι λέξεις ουρουγλίτσα, φουρνοβίτσα, που είναι μάλλον σλαβικές, σημαίνουν αρχικά το πανί με το κοντάρι που καθαρίζουν το φούρνο. Δόθηκε αυτή η ονομασία στη σημαία του γάμου λόγω της ομοιότητας της με αυτό το εργαλείο.
3. Για την ημέρα που φτιάχνουν τη σημαία, βλ. Κ.Λ. (=Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών) χφ 3658, σ.7 (Β.Η. Μαχάς, Ψηλόβραχος Τριχωνίδας 1973)· χφ 3891, σ. 224 (Μιράντα Τερζοπούλου, Αγιά Πρέβεζας 1976)· χφ 3892, σ. 62 (Ε. Π. Αλεξάκης, Βελανιδιά Λακωνίας 1976)· Σ.Λ. (= Σπουδαστήριο Λαογραφίας Πανεπιστημίου Αθηνών) χφ 658, σ. 44 (Στρατιλυκα Γιαννοπούλου, Άγιος Νικόλαος Τριχωνίδας 1968)· χφ 1041, σ. 37 (Ευαγγελία Μακροδήμου, Αγιά Λάρισας 1970)· χφ 1043, σ. 76 (Βασιλική Διαμαντοπούλου, Φάρσαλα 1970)· Σαρακατσάνοι Σερρών: Ε.Ε.Π. 1979 (=Έτος Ελληνικής Παράδοσης-συλλογές μαθητών στο Κέντρο Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών).
4. Η προστατευτική και αποτρεπτική σημασία του σταυρού, ως χριστιανικού συμβόλου, στην προκείμενη περίπτωση είναι φανερή, δηλώνεται άλλωστε ρητά και στα τραγούδια (βλ. παράρτημα τραγουδιών, σελ. 42). Για τους πολλαπλούς συμβολισμούς του σταυρού στην Ελλάδα, βλ. Άννας Παπαμιχαήλ – Κουτρούμπα, Τέχνη και ζωή. Αι επί των οικοδομημάτων της Σύμης απεικονίσεις. Α' Το σταυρόσχημον ή σταυροειδές, τευχ. 1ο, Αθήναι 1980. Για το σταυρό γενικότερα βλ. και René Guénon, Le Symbolisme de la Croix, editions Véga, Παρίσι 1970.
5. Κ.Λ. χφ 1598, σ. 44 (Ελένη Κατσιμάνη, Σπερχειάς Φθιώτιδας 1949). Στην περιοχή Καλαβρύτων το καλάμι έπρεπε να 'χει «διαβαστεί» στην εκκλησία «Λαμπροήμερα» και τρία «Άη Βασίλεια»: Κ.Λ. Χφ 3729, σ. 23 (Α. Ζωγράφος, Μουρίκι Καλαβρύτων 1973). Οι Σαρακατσάνοι της Καβάλας χρησιμοποιούν ξύλο από αγριοτριανταφυλλιά: Ε.Ε.Π. 1979. Στον Αλμυρό της Μαγνησίας χρησιμοποιούν επίσης κοντάρι από τριανταφυλλιά: Σ.Λ. χφ 1052, σ. 33 (Δέσποινα Γ. Καραγγέλου, Σούρπη και Αγία Τριάς Μαγνησίας 1970).
6. Σ.Λ. Χφ 784, σ. 18 (Ιωάννα Μαρτινοπούλου, Σκεπάρι Καλαμπάκας 1969). Για το σκαλισμένο κοντάρι, βλ. Κ.Λ. Χφ 3992, σ. 7 (Χρυσούλα Τσιλίρη, Δρυμαία Λοκρίδας 1974).
7. Κ.Λ. Χφ 3215, σ. 17-18 (Δ. Μπερερής, Καραγκούνηδες Ακαρνανίας 1967)· χφ 2962, σ. 30-31 (Κ. Καντάς, Ζέλι Λοκρίδας 1965)· χφ 3921, σ. 158 (Τ. Παπαποστόλου, Αιδηψός 1976).
8. Κ.Λ. χφ 4201, σ. 288 και φωτογραφίες (Ε. Π. Αλεξάκης, Βήσσανη Πωγωνίου 1983).
9. Σαρακατσάνοι Σερρών Ε.Ε.Π. 1979· Κ.Λ. χφ 2751, σ. 2 (Ελπινίκη Σταμούλη- Σαραντή, Μάρμαρα Σπερχειάδας 1963)· Σ.Λ. χφ 1177, σ. 20 (Κ. Ζούπας, Νεστάνη Αρκαδίας 1970).
10. Κ.Λ. χφ 3682, σ. 166 (Θ. Κυρίτσης, Κανάλια Καρδίτσας 1973)· χφ 4084, σ. 839 (Γ. Ν. Ζιώγας, Κακοπλεύρι Καλαμπάκας 1977)· Σ.Λ χφ 2322, σ.36 (Μαρία Ζ. Ντίνου, Φήκη Τρικάλων 1975)· Αικατερίνης Κ. Οικονόμου, Ο γάμος εις την Βήσσανην και τα άλλα χωρία του Πωγωνίου, Αθήνα 1950, σ. 14.
11. Κ.Λ. χφ 2873, σ. 26 (Α. Π. Στεφόπουλος, Χρυσή Καστοριάς 1964)· χφ 2941, σ. 43 (Δ. Ι. Παπάς, Μεγάλο Περιστέρι Ιωαννίνων 1964)· χφ 3822, σ. 100 (Σ. Χ. Κωλέττας, Κάτω Λαψίστα Ιωαννίνων 1976)· Σ.Λ. Χφ 3182, σ. 63 (Αναστασία Κεχαγιά, Αριδαία Πέλλας 1978). Η χρήση της εθνικής σημαίας και των ελληνικών χρωμάτων άρχισε, χωρίς όμως να γενικευθεί, μετά την απελευθέρωση απο τον τουρκικό ζυγό, αντικαθιστώντας τα παλιότερα χρώματα και το εκκλησιαστικό λάβαρο: Στ. Ι. Παπαδάτου, Η έπαρσις της σημαίας εν πομπή γάμου ως ισχύον έθιμον εν Ηπείρω ιδία, Ηπειρωτική Εστία 10 (1961) 917 κ.ε. Και στις άλλες βαλκανικές χώρες εξάλλου, όπου συνηθίζουν ακόμα να φτιάχνουν σημαία στο γάμο, χρησιμοποιούν τώρα τα εθνικά τους χρώματα ή τις εθνικές τους σημαίες.
12. Σ.Λ. χφ 1222, σ. 35 (Παναγιώτα Σιακαβέλλα, Δομνίστα Ευρυτανίας 1971). Στην περιοχή Καλαβρύτων η σημαία ήταν κόκκινη, όταν πήγαιναν να πάρουν τη νύφη, και μαύρη, αν τύχαινε να τη γυρίσουν πίσω, επειδή δεν βρέθηκε παρθένα: Κ.Λ. χφ 3723, σ. 22 (Χαρίκλεια Σιάτου, Λυκούρια Καλαβρύτων 1973)
13. Κ.Λ. χφ 2970, σ. 93 (Ι. Αρχιμανδρίτου, Σιδηρόκαστρο Σερρών 1965).
14. Κ.Λ. χφ 2497, σ. 15 (Κ.Α. Χαρίσης, Δάφνη Βοΐου 1962)· χφ 3192, σ. 42-43 (Ασημίνα Πατριτσοπούλου, Φήκη Τρικάλων 1962)· χφ 3822, σ. 100 (Κάτω Λαψίστα Ιωαννίνων)· Σ.Λ. χφ 1126, σ. 13 (Σμάρω Μαυρίδου, Καλλίπολη Πέλλας 1970)· χφ 1248, σ. 34-35 (Γ.Δ. Μπίτος, Μικρό Βουνό Καρδίτσας 1971)· χφ 2301, σ. 41 (Ελένη Παπαδογεωργοπούλου, Γεωργικό Καρδίτσας 1975)· χφ 2322, σ. 36 (Φήκη Τρικάλων).
15. Κ.Λ. χφ 2871, σ. 16 (Χ. Μ. Τζουμπές, Ίσωμα Κιλκίς 1964).
16. Π.χ. Οι Σαρακατσάνοι της Καστοριάς θεωρούν κακοσημαδιά να αρχίσει το ράψιμο της σημαίας μετά το ηλιοβασίλεμα. Οι πυροβολισμοί, μεταξύ των άλλων, πρέπει να έχουν και αποτρεπτικό σκοπό, είναι όμως και ένας τρόπος απόδοσης τιμής προς τη σημαία.
17. Στους Σαρακατσάνους Σερρών τη σημαία ράβει ένα παλικάρι από τους συγγενείς του γαμπρού: Ε.Ε.Π. 1979. Στους Σαρακατσάνους της Καβάλας το ράψιμο αρχίζει ένα παλικάρι αλλά το τελειώνουν κοπέλες: Ε.Ε.Π. 1979. Στην Ελατόβρυση Ναυπακτίας, τη σημαία ράβουν τρία παιδιά, βάζοντας απο μία βελονιά ο καθένας: Κ.Λ. χφ 1904, σ. 79 (Θ. Παπαδογεωργόπουλος, Ναυπακτία 1953).
18. Σ.Λ. χφ 1027, σ. 47 (Μαρία Λάμπρου, Δίστομο Βοιωτίας 1970)· χφ 1266, σ. 60 (Ελένη Χ. Πλακογιάννη, Άγιος Νικόλαος Αργολίδας 1971). Στην Κεχρινία Αιτωλοακαρνανίας στο σταυρό του φλάμπουρου στερεώνουν τέσσερα γαρίφαλα και λένε πως συμβολίζουν τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα: Σ.Λ. χφ 650, σ. 57-58 (Γ. Μασούρας, Κεχρινιά Αιτωλοακαρνανίας 1968).
19. Κ.Λ. χφ 248, σ. 10 (Αικατερίνη Οαπά, Γιανιτσάτες Δελβίνου 1921)· χφ 2595. σ. 4 (Γ. Δάκας, Λειψί Γρεβενών 1962)· χφ 3337, σ. 15 (Α. Καστραντάς, Τζίβα Αρκαδίας 1968)· χφ 3896, σ. 29 (Άννα Παπαμιχαήλ, Καστανιά Ευρυτανίας 1976)· Σ.Λ. χφ 1273, σ. 139 (Αδαμαντία Σταθούλη, Μοσιά Κορινθίας 1970).
20. Ε.Ε.Π 1979.
21. Κ.Λ. χφ 3900, σ. 46 (Ν. Κ. Αντωνόπουλος, Άγιος Γεώργιος Φθιώτιδας 1971)· χφ 3906, σ. 103 (Βασιλική Μπατιστάκη, Λητή Θεσσαλονίκης 1976)· χφ 3959, σ. 9 (Σοφία Γκούτσια, Κορυδαλλός Καλαμπάκας 1974)· Σ.Λ. χφ 1126, σ. 12 (Σμάρω Μαυρίδου, Καλλίπολη Πέλλας 1970)· χφ 1139, σ. 7 (Ι. Νέμτσας, Χαρωπό Σερρών 1970)· χφ 1271, σ. 74 (Ασημίνα Μπράβου, Στιμάγκα Κορινθίας 1971).
22. Κ.Λ. χφ 2898, σ. 27 (Κ.Γ. Δεληζώνας, Κρανιά Ελασσόνας 1964)· 3522, σ. 46 (Δ. Ε. Παπανικολάου, Πεύκη Καλαμπάκας 1970)· χφ 3963, σ. 5-6 (Κωνσταντίνα Σκουρτιανώτου, Αχλαδιά Καλαμπάκας 1974)· χφ 4084, σ. 840-841 (Κακοπλεύρι Καλαμπάκας).
23. Κ.Λ. χφ 2539, σ. 10 (Ι.Α. Κούβελης, Επισκοπή Βέροιας 1962)· χφ 3128, σ. 11 (Άννα Αραμπατζή, Αμόριο Διδυμοτείχου 1966)· Σ.Λ. χφ 1126, σ. 12 (Καλλίπολη Πέλλας)· Καρωτή Έβρου, Ε.Ε.Π. 1979.
24. Κ.Λ. χφ 2744, σ. 85 (Άννα Παπαμιχαήλ, Γιάλτρα Εύβοιας 1963)· χφ 3767, σ. 43 (Α. Μ. Φιλιππόπουλος, Τρίκορφο Δωρίδας 1973).
25. Κ.Λ. χφ 3658, σ. 8 (Ψηλόβραχος Τριχωνίδας)· χφ 4169, σ. 86 (Ε. Π. Αλεξάκης, Γορίτσα Κόνιτσας 1981)· Σ.Λ. χφ 1222, σ. 34 (Δομνίστα Ευρυτανίας).
26. Μετά τη λήξη του γάμου οι μπράτιμοι τα έβαζαν στο σημάδι με τα τουφέκια. Στο τέλος τα σημάδευε και ο γαμπρός και αν δεν τα πετύχαινε, τον θεωρούσαν «ανίκανο»: Σ.Λ. χφ 2322, σ. 36-37 (Φήκη Τρικάλων).
27. Σουλτάνας Πολιτσάκη-Παπαδημητρίου, Απο το Μεγάλο Βογιαλίκι της Ανατ. Ρωμυλίας στη Ξυλαγανή της Δυτ. Θράκης, Αθήνα 1982, σ. 62· Κ.Λ. χφ 2744, σ. 85 (Γιάλτρα Εύβοιας)· χφ 2844, σ. 25 (Π. Αντωνιουδάκης, Ακτούντα Ρεθύμνης 1964)· χφ 2945, σ. 37 (Θ. Κυρίτσης, Μορφοβούνι Καρδίτσας 1965)· Οι Σαρακατσάνοι της Ηπείρου το μαντίλι αυτό το λένε φλαμπουράκο. Το φλαμπουράκο τον παίρνει συνήθως ο σημαιοφόρος μετά τη λήξη του γάμου: Σ.Λ. χφ 1161, σ. 8 (Ε. Δελημήτρος, Γάμος Σαρακατσάνων στην Ήπειρο 1970). Για τα μαντίλια της σημαίας του γάμου υποστηρίζεται ότι έχουν μυητικό χαρακτήρα: Άννας Παπαμιχαήλ-Κουτρούμπα, ό.π., σ. 311 κε. Άλλωστε όλη η τελετή του γάμου ως διαβατήρια έχει και μυητικό χαρακτήρα: Arnold van Gennep, The rites of passage, ό.π.
28. Κ.Λ. χφ 2130, σ. 16 (Αικατερίνη Κλαψινάκη, Μαλάκιον Κρήτης 1954)· χφ 2158, σ. 3 (Χ. Καπετανάκης, επαρχ. Αμαρίου Κρήτης 1955)· χφ 3681, σ. 45 (Π. Β. Γκαλντέμης, Κωστάνιανη Ιωαννίνων 1973)· χφ 3877, σ. 20-21 (Κρυστάλλω Πλακογιάννη, Γυμνό Αργολίδας 1974)· Σ.Λ. χφ 2742, σ. 42 (Χ. Β. Μαστοροδήμου, Κρανέα Ελασσόνας 1976). Σε ορισμένα χωριά της Δυτ. Κρήτης στην κορυφή του κονταριού στερεώνουν και μια μικρή σούβλα με ψητό κρέας, που το κερνούν σαν «πρώτο μεζέ» στο σπίτι της νύφης: Σ.Λ. χφ 698, σ. 45 (Μαρία Γ. Βογιατζάκη, Βουλγάρω Κισσάμου Χανίων 1969). Στην ίδια περιοχή τα στέφανα από λουλούδια, που στερεώνουν πάνω στο μπαϊράκι, τα πλέκουν ανύπαντρες κοπέλες: Σ.Λ. χφ 1571, σ. 49 (Ευδοξία Κουτουλάκη, Κερά και Μαλάθυρος Κισσάμου 1972).
29. Ε.Ε.Π. 1979. Το ίδιο γίνεται και σε ορισμένα χωριά της Μαγνησίας: το φλάμπουρο το στολίζουν με πράσινες, κόκκινες και γαλάζιες ταινίες: Σ.Λ. χφ 1060, σ. 91 (Αρετή Γουργιώτου, Στεφανοβίκι Μαγνησίας 1970).
30. Ε.Ε.Π. 1979 και Κ.Λ. χφ 3570, σ. 12 (Ευγενία Αδαμοπούλου, Κάτω Μητρούση Σερρών 1971).
31. Κ.Λ. χφ 3042, σ. 13 (Ν. Δούκας, Σουφλί 1966)· χφ 3215, σ. 17-18 (Καραγκούνηδες Ακαρνανίας)· χφ 3822, σ. 100 (Κάτω Λαψίστα Ιωαννίνων).
32. Οι Σαρακατσάνοι των Σερρών τα κουδουνάκια αυτά τα ονομάζουν γουργουλίδια ή βρονταλίδια και πρέπει να είναι όσα οι βελόνες (εννιά). Οι Σαρακατσάνοι της Καβάλας τα λένε χαριγκέλια: Ε.Ε.Π. 1979. Στην Ευρυτανία λέγονται γουργουτέλια: Σ.Λ. χφ 1198, σ. 13 (Θ. Χαρδαλιάς, Τροβάτο Ευρυτανίας 1970).
33. Τα κουδουνάκια χρησιμοποιούνται και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, π.χ. στις μεταμφιέσεις των Αποκριών, στο χελιδόνισμα κλπ. βλ. σχετικά Φοίβου Ανωγειανάκη, Τα ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα, εκδ. Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1976, σ. 77-79.
34. Κ.Λ. χφ 2949, σ. 6 (Α. Βολταίρας, Βασιλικό Πωγωνίου 1965)· Σ.Λ. χφ 890, σ. 37 (Χ. Αποστόλου, Δελβινάκι Πωγωνίου 1969).
35. Στα χωριά της Καλαμπάκας το φλάμπουρο το παίρνει πρώτος ένας βλάμης (αδελφοποιτός) του γαμπρού, κάνει τρία πηδήματα επί τόπου και εύχεται «να μας ζήσουν». Στον Άγιο Βασίλειο Θεσσαλονίκης το «χλάμπρου» το πρωτοχορεύει μια κοπέλα που ζούν και οι δύο γονείς της: Κ.Λ. χφ 3654, σ. 48 (Α. Κ. Αδαμίδης, 'Άγιος Βασίλειος Θεσσαλονίκης 1973).
36. Σε μερικά χωριά πήγαιναν με το φλάμπουρο και έφερναν τα ξύλα του γάμου. Π.χ. Στη Ναυπακτία τα ξύλα τα έκοβαν δεκαπέντε κορίτσια την Παρασκευή το πρωί. Ξεκινούσαν με το φλάμπουρο μπροστά και με γαμήλια τραγούδια συγκέντρωναν όλα τα ξύλα σ' ένα χωράφι. Σχημάτιζαν σωρό, έβαζαν κατόπιν το φλάμπουρο στη μέση και χόρευαν: Κ.Λ. χφ 1799, σ. 54 (Βασιλική Σακελλαρίου, Άγιος Δημήτριος Ναυπακτίας 1952). Στην Καστοριά έπαιρναν μαζί τους τρία φλάμπουρα με διάφορα χρώματα: κίτρινο, πράσινο, μπλέ-άσπρο. Αφού μάζευαν και φόρτωναν τα ξύλα, έβαζαν τις σημαίες μπροστά και επιστρέφαν, αφήνοντας πίσω τους «για το καλό» λίγο ψωμί, τυρί και τρεις βελόνες. Η τελευταία πράξη έχει φανερό εξευμενιστικό σκοπό: Κ.Λ. χφ 2459, σ. 213-214 (Β. Διαμαντόπουλος, Ιεροπηγή Καστοριάς 1962). Κάτι παρόμοιο συνέβαινε και στα χωριά της Αργολίδας και της Κόνιτσας: Σ.Λ. χφ 1002, σ. 105 (Α. Ι. Καραμπόκης, Άργος 1970)· Κ.Λ. χφ 4169, σ. 78 (Γορίτσα Κόνιτσας).
37. Κ.Λ. χφ 1878, σ. 7 (Γ. Πάσχος, Ξυλόπολη Θεσσαλονίκης 1953)· χφ 2344, σ. 70 (Δ. Σ. Λουκάτος, Ερείκουσα και Οθωνοί Κέρκυρας 1960). Σε ορισμένα χωριά της Βόρειας Ελλάδας φτιάχνουν ένα μεγάλο φλάμπουρο ο νούνος και από ένα μικρότερο οι μπράτιμοι του γαμπρού: Κ.Λ. χφ 2526, σ. 4-5 (Μελίκη Βέροιας)· Στ. Ι. Παπαδάτου, ό.π., σ. 918. για τους αμφιθαλείς στην ελληνική λαϊκή παράδοση, βλ. Γ. Κ. Σπυριδάκη, Οι αμφιθαλείς εις τον βίον του ελληνικού λαού, Αρχείο Θρακικού Γλωσσικού – Λαογραφικού Θησαυρού 13 (1946-47) 193-208.
38. Κ.Λ. χφ 2490, σ. 6 (Κ.Β. Ζιωντάκης, Παλιόκαστρο Βοΐου Κοζάνης 1962)· χφ 2946, σ. 52 (Γ. Ν. Αικατερινίδης, Κάτω Ορεινή Σερρών 1965)· χφ 2522, σ. 5 (Ι. Ασλανίδης, Ράχη Βέροιας 1962)· χφ 2894, σ. 132 και 155 (Αγγ, Δευτεραίος, Άνω και Κάτω Κλειναί Φλώρινας 1964). Επίσης Σ.Λ. χφ 2742, σ. 42 (Κρανιά Ελασσόνας)
39. Κ.Λ. χφ 1370, (Πύρρος Στάρας, Πάπιγκο και Ελάτη Ιωαννίνων-Ζαγοροχώρια 1939)· Γ.Π. Αναγνωστοπούλου, Γαμήλια έθιμα είς τινα χωρία του Ζαγορίου, Λαογραφία 5 (1915) 29-30.
40. Κ.Λ. χφ 1370, σ. 77-78 και 83-84 (Γορίτσα Κόνιτσας).
41. Κ.Λ. χφ 2962, σ. 35-36 (Ζέλι Λοκρίδας).
42. Κ.Λ. χφ 2894, σ. 155 (Κάτω Κλειναί Φλώρινας)· χφ 2941, σ. 43-44 (Μεγάλο Περιστέρι Ιωαννίνων).
43. Κ.Λ. χφ 3097, σ. 49 (Ν. Καρελάς, Σαύρα Βρυσικών Διδυμοτείχου 1966). Το έχουν σε κακό πάντως για το ζευγάρι να πέσει ο μπαϊρακτάρης κάτω: Κ.Λ. χφ 3110, σ.13 (Ξανθή Τσουγγαράκη, Σοφικό Έβρου 1966).
44. Δυτική Μακεδονία (Καστοριά-Κοζάνη) Ε.Ε.Π. 1979· Σ.Λ. χφ 1118, σ. 19 (Γ. Κ. Μιχαλόπουλος, Νεοχώρι Άργους 1970).
45. Ε.Ε.Π. 1979.
46. Σ.Λ. χφ 657, σ. 63 (Παρασκευή Αραβοσιτά, Άγιος Βλάσιος Τριχωνίδας 1969).
47. Πρβ. Ελευθ. Π. Αλεξάκη, Η εξαγορά της νύφης. Συμβολή στη μελέτη των γαμήλιων θεσμών στη νεότερη Ελλάδα. Αθήνα 1984.
48. Κ.Λ. χφ 1899, σ. 8 (Γ. Ι. Γιαννόπουλος, Κεντρική Ναυπακτίας 1953)· Σ.Λ. χφ 697, σ. 31 (Αγγελική Ε. Κολομβάκη, Σκλαβοπούλα Σελίνου Χανίων 1968)· χφ 701, σ.4 (Ειρήνη Παπαδάκη, Αλφαί Μυλοποτάμου Κρήτης 1969)· χφ 1397, σ. 56 (Ζ. Παπαλόης, Περδικόβρυση Ναυπακτίας 1971). Στο Μαλάκι της Κρήτης η νύφη δένει με το μαντίλι τα δύο κουλούρια, του γαμπρού και το δικό της, που έχουν κρεμάσει πάνω στο μπαϊράκι: Κ.Λ. χφ 2130, σ. 16 (Μαλάκι Κρήτης). Στο Χρύσοβο Ναυπακτίας η νύφη δωρίζει στο φλαμπουριάρη μια κουλούρα περίπου τριών κιλών και ένα σακουλάκι, τη μαρούδα: Κ.Λ. χφ 1998, σ. 1 (Θ. Παπαχαραλάμπυς, Χρύσοβο Ναυπακτίας 1953).
49. Ημαθία Ε.Ε.Π. 1979. Στη Νάουσα η νύφη χαιρετάει το μήλο του φλάμπουρου: Κ.Λ. χφ 3438, σ.7 (Ελ. Περισοράτη, Νάουσα 1968).
50. Κ.Λ. χφ 1782, σ. 9 (Δ. Παπαδερός, Σούγια Σελίνου Κρήτης 1952).
51. Κ.Λ. χφ 854, σ. 15 (Α. Γ. Σαρής, Νεμπιγλέρ Θεσσαλίας 1906)· χφ 3604, σ. 19 (Ν. Γ. Παπανδρεάδης, Ζάχολη Κορινθίας 1971). Σε ορισμένα χωριά της Καστοριάς ο βλάμης του γαμπρού δίνει τη σημαία στο συμπέθερο και όταν φεύγουν, πληρώνει ο κουμπάρος, για να την πάρει.
52. A. R. Radcliffe – Brown, Joking Relationships: Jack Goody (εκδ.), Kinship, Penguin, Λονδίνο 1971 και Lucy Mair, Le mariage. Etude anthropologique, Petit Payot, Παρίσι 1971, σ. 122-130. Μπορούμε να κατανοήσουμε τα παραπάνω, αν λάβουμε υπόψη ότι σε πολλές κοινωνίες οι γάμοι γίνονται μεταξύ εχθρικών οικογενειών ή πατριών.
53. Σ.Λ. χφ 784, σ. 20 (Σκεπάρι Καλαμπάκας).
54. Για την ημέρα που χαλούν τη σημαία, βλ. Σ.Λ. χφ 1041, σ.37 (Ευαγγελία Μακροδήμου, Αγιά Λάρισας 1970)· Κ.Λ. χφ 3802, σ. 198 (Ε. Π. Αλεξάκης, Φελλί Γρεβενών 1975)· Κ. Γ. Σταματοπούλου, Λαογραφική συλλογή από το χωριό Πιτσά Κορινθίας, Αθήνα 1989, σ. 79.
55. Κ.Λ. χφ 4169, σ. 86 (Γορίτσα Κόνιτσας)
56. Κ.Λ. χφ 1988, σ. 1 (Χρύσοβο Ναυπακτίας). Αυτό συμβαίνει και στη Λήμνο. Σημειώνουμρ ότι εδώ κατ' εξαίρεση τη σημαία τη φτιάχνει η οικογένεια της νύφης. Η αντιστροφή αυτή εξηγείται από το γυναικοτοπικό γάμο που ισχύει στο νησί: Κ.Λ. χφ 2143, σ. 111 (Παπαγγελής Μιχέλης, Λήμνος 1954)· Σ.Λ. χφ 342, σ. 134 (Κωνσταντίνα Ε. Σχολίδου, Πλάκα Λήμνου 1968).
57. Βλ. για την τύχη των καρπών της σημαίας: Κ.Λ. χφ 2655, σ. 10 (Α. Νικολόπουλος, Σύδενδρο Γρεβενών 1962)· χφ 3128, σ. 16 (Αμόριο Διδυμοτείχου)· χφ 3340, σ. 65 (Δ. Παπανίκος, Σταγιάδες Καλαμπάκας 1968)· χφ 4169, σ. 85 (Γορίτσα Κόνιτσας).
58. Αυτό συμβαίνει συνήθως στη Μακεδονία: Κ.Λ. χφ 2610, σ. 6 (Γ. Δουβλής, Διάκος Γρεβενών 1962). Στην Προσοτσάνη Δράμας το κοντάρι το σπάζουν την άλλη ημέρα το πρωί, αφού προηγουμένως χορέψουν τη σημαία. Ο κουμπάρος χαράζει το ξύλο με ένα μαχαίρι και το δίνει στη νύφη να το σπάσει. Η νύφη το σπάει σε δύο κομμάτια και το πετάει ψηλά, «για να αποκτήσει ψηλά παιδιά». Το κομμάτι με το σταυρό το κρατάει για ρόκα: Βλάχοι Προσοτσάνης, Ε.Ε.Π. 1979.
59. Σαρακατσάνοι Σερρών, Ε.Ε.Π. 1979.
60. Σ.Λ. χφ 1030, σ. 43 (Ι. Γκίκας, Δαύλεια Βοιωτίας 1970).
61. «Διά να καταστή ο γαμβρός ο δοκός του σπιτιού και να ευτυχήση εις την ζωήν του»: Σ.Λ. χφ. 1139, σ. 8 (Ι. Νέμτσας, Χαρωπό Σερρών 1970).
62. Π.χ. γνωρίζουμε ότι μπαϊρακι έφτιαχναν στην Έξω Μάνη (Κάμπος Αβίας) στα μέσα του περασμένου αιώνα: Κ.Λ. χφ 849, σ. 16 (Δημ. Χρυσοσπάθης, Αβία Μεσσηνίας 1860), ενώ στο Πήλιο το έθιμο απαγορεύτηκε το 1854 από τους Τούρκους: Βαγγέλη Σκουβαρά, Από το λειμώνα της παράδοσης: Πηλιορείτικα Β', «Αστήρ», Αθήνα 1983, σ. 73.
63. Για τους Αλβανούς βλ. V. Georgescu: Alte albanische Bechtsgewohnheiten, Revue des études sud-est européennes 1 (1963) 76· R. Zojzi, Survivances de l' ordre du fis dans quelques micro-régions de l' Albanie, La Conférence nationale des études ethnographiques (28-30 Juin 1976), εκδ. Academie des Sciences de la Republique d' Albanie, Τίρανα 1977, σ. 201-203· K. Ulqini, Les rapports entre le bayrak, le fis et la region ethnographique, La Conference, ό.π., σ. 617-619. Η αρχαιότερη λέξη των Αλβανών για τη σημαία είναι pece. Αργότερα επικράτησε η ονομασία μπαϊράκι. Η σημαία των Αλβανών δεν ήταν όπως οι σημερινές, έμοιαζε με ομπρέλα. Ήταν δηλ. παρόμοια με τα λάβαρα των ναών. Πάνω στο πανί της σημαίας εικονιζόταν ένα ανοιχτό χέρι. Οι Αλβανοί πίστευαν ότι αυτό συμβόλιζε το χέρι του γενάρχη της πατριάς (fis). Το αξίωμα του σημαιοφόρου ήταν κληρονομικό και πολύ τιμητικό για όλη την οικογένεια. Σε μερικές περιοχές της βόρειας Αλβανίας ήταν και το μόνο κληρονομικό αξίωμα. Όπου υπήρχαν περισσότεροι αρχηγοί, ο πρώτος γιος κληρονομούσε το αξίωμα του «γέροντα» (φυλάρχου), ο δεύτερος του πολέμαρχου και ο τρίτος του μπαϊρακτάρη.
Για τους λαούς της Γιουγκοσλαβίας, βλ. Johannes Piprek, Slavische Brautwerbungs-und Hochzeits Gebräuche, Strecker Schruder, Στουτγάρδη 1914, σ. 125-126· Edmund Schneeweis, Grundriss des Vilksglaubens und Volksbräuche der Serbokroaten, Družba Sv. Mohorja v Celu 1935, σ. 89-90· και για τους Βουλγάρους: J. Kohler, Lebens-und Rechtsbräuche der Bulgaren, Zeitschrift des Vereins für Volkskunde 25 (1915) 340· Christo Vakarelski, Bulgarische Volkskunde: Grundriss der Slavischen Philologie und Kulturgeschichte, Walter de Gruyter & Co, Βερολίνο 1969, σ. 290-291. Η σημαία του γάμου των Βουλγάρων ονομάζεται: stjag, preporeć, oruglića. Βλ. επίσης Radost Ivanova, Bălgarskata folklorna svatba, Izdatelstvo na Bălgarskata Akademija na Naukite, Institut za Folklor, Σόφια 1984, σ. 59-64, όπου και φωτογραφίες.
Για τους Ρουμάνους βλ. D. Musset, Le mariage à Moiseni, Roumanie, στη σειρά Etudes et Documents Balkaniques, αρ. 3, Παρίσι 1981, σ. 110-113· D. Masson, Les femmes de Breb (Maramures, Roumanie), στην ίδια σειρά, αρ. 4, Παρίσι 1982, σ. 48-49 και 54-55. Και οι Ρουμάνοι τη σημαία του γάμου τη στολίζουν με βασιλικό, χρωματιστές ταινίες, μαντίλια, κουδουνάκια, κουλούρες (ψωμί) κ.ά. Εδώ η σημαία του γάμου καλείται steag(ul) και ο σημαιοφόρος stegariu.
64. Κ.Λ. Χφ 4125, σ. 105 (Ε. Π. Αλεξάκης, Χαλκιδική 1979). Πρβ. επίσης την πληροφορία από την Εύβοια: «Φλάμπουρο οι ντόπχ' δεν είχαν, οι βλάχ' είχαν»: Σ.Λ. χφ 1055, σ. 52 (Μ. Ν. Γατής, Μαντούδι Εύβοιας 1970).
65. Δ. Π. Πασχάλη, Οι Αλβανοί εις τας Κυκλάδας, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1934, σ. 263· Τρ. Ε. Ευαγγελίδου – Μ. Μιχαηλίδου Νουάρου, Ιστορία της νήσου Κάσου, Εν Αθήναις 1936, σ. 27-32.
66. Οι ομοιότητες πάντως στο λαϊκό πολιτισμό και στην κοινωνική οργάνωση της Νότιας Πελοποννήσου και της Κρήτης υποδηλώνουν παλιότερη συχνή επικοινωνία των κατοίκων των δύο περιοχών.
67. Από τους εγκατεστημένους μόνιμα κατοίκους της Βαλκανικής αρχικά δεν είχαν φλάμμουλα οι σλαβικοί και οι ελληνικοί πληθυσμοί. Απεικονίσεις ρωμαϊκών φλάμμουλων έχουμε πολύ πριν ο αρχαίος κόσμος έλθει σε επαφή με τους Σλάβους. Η άποψη επομένως, που είχε διατυπωθεί παλιότερα ότι το έθιμο είναι σλαβικό, δεν αντέχει σε καμία κριτική. Το ίδιο ισχύει και για τους αρχαίους Έλληνες. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν σημαίες. Τα πολεμικά σήματα τα είχαν πάνω στις ασπίδες τους. Σημαίες χρησιμοποιούσαν μόνο στα πλοία. Ασφαλώς ο ιστός του πλοίου ήταν ένα είδος σημαίας και αποτέλεσε το πρότυπο του ρωμαϊκού φλάμμουλου. Οι αρχαίοι λαοί χρησιμοποιούσαν κοντούς, όπου στήριζαν εμβλήματα (αντικείμενα, παραστάσεις ζώων κλπ.). Παρόμοιους είχαν και οι Ρωμαίοι εκτός από τα φλάμμουλα, όμως οι στρατιωτικές δυνάμεις ξηράς των λαών αυτών κατά κανόνα δεν χρησιμοποιούσαν κοντάρια με υφάσματα. Για το παραπάνω θέμα βλ. και την εργασία του Ι. Ν. Σβορώνου, Το λάβαρον των Αθηναίων. Πέπλος – Ιστός - Κεραία. Απόσπασμα εκ του Αρχαιολογικού Δελτίου 1920-21, σ. 21-55. Η θέση όμως του Σβορώνου είναι κάπως ασαφής και χρειάζεται τροποποίηση. Σύμφωνα με την εθνολογική αρχή της αποκρυστάλλωσης και της εξάπλωσης ενός εθίμου, τα φλάμμουλα χρησιμοποίησαν και γενίκευσαν οι Ρωμαίοι. Αστήρικτη επίσης είναι η άποψη ότι το φλάμμουλο προέρχεται από τους αρχαίους Δάκες. Οι Δάκες χρησιμοποίησαν φλάμμουλα μετά την ρωμαϊκή κατάκτηση και την εγκατάσταση των Ρωμαίων στη χώρα τους: K. F. Kingh, L' Arc de triomph de Salonique, Παρίσι 1890, σ. 15-16. Αντίθετα τα λάβαρα των Δακών, που οικειοποιήθηκαν αργότερα και οι Ρωμαίοι ήταν διαφορετικά. Απεικόνιζαν δράκοντες. Βλ. σχετικά Daremberg-Saglio, Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines, Παρίσι, τόμ. 4ος, μέρος 2ο, σ. 1321, λ. Signa militaria, όπου και μια ενδιαφέρουσα, αλλά συζητήσιμη άποψη για περσική προέλευση του φλάμμουλου. Δεν γνωρίζουμε αν δεν είναι αναχρονισμός η παράσταση του περσικού φλάμμουλου στη μάχη της Ισσού, που απεικονίζεται στο γνωστό ψηφιδωτό της Πομπηίας.
68. Κάθε τάγμα δηλ. ή βάνδο του βυζαντινού στρατού είχε τη σημαία του που ονομαζόταν φλάμμουλο ή βάνδο, όπως η στρατιωτική μονάδα: Π. Καλονάρου, Ο βυζαντινός στρατός και η άλωση, Αθήνα χ.χ. σ. 44-45, 54-55 και 57-58.
69. Κ. Λαζαρίδη, Οι Τούρκοι Σπαήδες, Ηπειρωτική Εστία 1 (1952) 13. Bălgarskata folklorna svatba, Izdatelstvo na Bălgarskata Akademija na Naukite, Institut za Folklor, Σόφια 1984, σ. 59-64, όπου και φωτογραφίες.Bălgarskata folklorna svatba, Izdatelstvo na Bălgarskata Akademija na Naukite, Institut za Folklor, Σόφια 1984, σ. 59-64, όπου και φωτογραφίες.
70. R. Zojni, Survivances de l' ordre du fis, ό.π. και K. Ulqini, Les rapports entre le bayrak, ό.π.
71. Hauser-Sevket, Türkisch-Deutsches Wörterbuch, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1958, λ. Sançak.
72. S. Reinach, Repertoire de reliefs grecs et romains, τομ. 1, εκδ. Ernest Reroux, Παρίσι 1909, passim; C. K. Makaronas, The arc of Galerius at Thessaloniki, Θεσσαλονίκη 1970,. σ. 40 κε. Και εικ. 26, 27 και 29. Επίσης Alfred von Domaszewski, Die Fahnen im Römischen Heere, Druck und Verlag von Carl Gerols Sonn, Βιένη 1885, σ. 76 κε. και τα σχέδια. Όπως δείχνουν οι εικόνες και τα ρωμαϊκά λάβαρα-φλάμμουλα διακοσμούνται με στέφανα και ταινίες,μερικές φορές μάλιστα και με παραστάσεις ανοικτών χεριών, όπως και τα αλβανικά. (Domaszewski, ό.π., εικ. 14, 18, 19, 20, 23, 24-26, 29-30 και σ. 77). Ίσως και η πραγματική σημασία των ανοικτών χεριών να είναι αποτρεπτική. Σημειώνουμε ότι και η σημαία της Μάνης είχε πάνω παράσταση χεριού. Α. Β. Δασκαλάκη, Η Μάνη και η Οθωμανική Αυτοκρατορία 1453-1821. Οι επί Τουρκοκρατίας αγώνες των Μανιατών δια την ανεξαρτησίαν των και την απελευθέρωσιν της Ελλάδος, Εν Αθήναις 1923, σ. 14, υποσ.
73. Σε κάποια κρίσιμη περίοδο της ιστορίας των βαλκανικών λαών πρέπει να συνέβη συγκερασμός στα γαμήλια και θρησκευτικά έθιμα. Αυτό φαίνεται από τα στολίδια της σημαίας του γάμου που είναι παρόμοια με του αρχαίου θύρσου, τον οποίο κρατούσαν οι ακόλουθοι και οι πιστοί του Διονύσου. Ο θύρσος, όπως γνωρίζουμε από παραστάσεις σε αγγεία και από περιγραφές σε αρχαία κείμενα, ήταν ένα κλαδί από πεύκο ή άλλο φυτό (αμπέλι, κισσό, καλάμι κλπ.) με φύλλωμα στην κορυφή. Το κλαδί το στόλιζαν και του έδιναν μορφή ανθοδέσμης, με κουκουνάρες (σύμβολα γονιμότητας), με ταινίες, που συμβόλιζαν την καθιέρωση των πιστών, με μαγικούς κόμπους, κουδουνάκια, μικρά τύμπανα (ντέφια), κρόταλα που συνηθίζονταν στις οργιαστικές γιορτές, ακόμα και με φίδια. Αργότερα παρουσιάστηκαν και τεχνητοί θύρσοι. Οι θύρσοι είχαν θρακική προέλευση, όπως και η λατρεία του Διονύσου, και η σχέση τους με τη γονιμότητα (δέντρο της ζωής) τη νίκη και την ευτυχία είναι φανερή. Τους θύρσους κρατούσαν αρχικά μαινάδες και σάτυροι ή σειληνοί, σε μεταγενέστερες όμως παραστάσεις ο Έρως, ο Πόθος και η Νίκη. Σε μια τελευταία φάση της εξέλιξης, και εδώ αρχίζει η σχέση τους με το φλάμπουρο, τους θύρσους κρατούν νικητές στρατηγοί, που επιστρέφουν θριαμβευτές ως «νέοι Διόνυσοι» (Αλέξανδρος, Δημήτριος ο Πολιορκητής, Αντώνιος κ.ά): Α. J. R e i n a c h, λ. Thypsos: Daremberg-Saglio, Dictionnairedes Antiquites Greques et Romaines, τόμ. 5ος, Παρίσι. Πάντως ο ρωμαϊκός και ο βυζαντινός θρίαμβος έχουν πολλές ομοιότητες με την επιστροφή της πομπής του γάμου ύστερα από τη στέψη και το «νυφόπαρμα». Άλλωστε και η στέψη του γάμου σύμφωνα με πολλούς μελετητές προέρχεται από τη βασιλική στέψη. Υπενθυμίζουμε ότι το φλάμπουρο των Αρβανιτόβλαχων του Πωγωνίου γίνεται από ένα κλαδί με φύλλωμα στην άκρη και στολίζεται με διάφορα αντικείμενα, μαντίλια κλπ. Αυτό μπορεί να συσχετισθεί με την άποψη ότι οι παραπάνω Βλάχοι διατηρούν πολλά στοιχεία θρακικής προέλευσης στο λαϊκό πολιτισμό τους. Πρέπει εξάλλου να αναφέρουμε ότι σε αρκετές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας (Μακεδονία, Θράκη) και στην υπόλοιπη Βαλκανική, μέχρι σήμερα, εκτός από τη σημαία, κατασκευάζουν στο γάμο και ένα είδος λάβαρου από κλαδί χωρίς πανί, που το ονομάζουν δέντρο, μηλιά ή νεραντζιά και το στολίζουν, όπως τη σημαία με μήλα και άνθη.
74. Κ.Λ. χφ 2443, σ. 12 (Κ. Βραχνιάς, Καλύβια Ελασσόνας 1962). Αναφέρω μια σχετική παράδοση απο το χωριό Φελλί Γρεβενών: «Πολύ παλιά δεν έκαναν φλάμπουρα στο γάμο. Ο γαμπρός πήγαινε και έπαιρνε τη νύφη από το σπίτι της πάνω στο άλογο. Στα άλογα επάνω ακολουθούσαν και οι συγγενείς του. Όταν αυτό γινόταν και πήγαιναν σε άλλο χωριό, οι Τούρκοι τους περνούσαν για επαναστάτες και τους χτυπούσαν. Τότε συμφώνησαν όλοι Τούρκοι και Ρωμιοί, για να ξεχωρίζουν οι γαμηλιώτες από τους επαναστάτες να φτιάχνουν μια άσπρη σημαία στολισμένη με λουλούδια. Το άσπρο χρώμα είναι σύμβολο παράδοσης. Έτσι οι Τούρκοι δεν θα τους πείραζαν»: Κ.Λ. χφ 3802, σ. 198-199 (Ε. Π. Αλεξάκης, Φελλί Γρεβενών 1975).
75. Κ.Λ. 1904, σ. 80 (Ελατόβρυση Ναυπακτίας). Πάντως σε μερικά χωριά του Βορειοελλαδικού χώρου φτιάχνουν φλάμπουρο και σε κηδείες ανύπαντρων νέων ή σπουδαίων προσώπων, π.χ. Στρατιωτικών. Μετά την ταφή το στερεώνουν πάνω στο τάφο: Κ.Λ. χφ 1431, σ. 70 (Κ. Χουρμουτιάδης, επαρχ. Μετρών Ανατ. Θράκης 1955)
76. Αυτή η άποψη έχει συνδεθεί με την έκφραση «η νύφη βγήκε φλαμπουρο», όταν κατά τον «έλεγχο της αγνείας» αποδειχθεί ότι είναι παρθένα. Πιστεύουμε όμως ότι η έκφραση έχει σχέση με τον τρόπο κοινοποίησης των πειστηρίων της παρθενιάς της νύφης -στερεώνουν το πουκάμισο της σε ένα κοντάρι και πυροβολούν- παρά με το έθιμο που εξετάζουμε.
77. Πρόκειται δηλ. Για έθιμο ενσωμάτωσης της νύφης στη συγγενική ομάδα του γαμπρού, πολύ συνηθισμένου στη μυητική τελετουργία του γάμου σε ανδρο-πατροτοπικές κοινωνίες. R. Zojni, Survivances de l' ordre du fis, ό.π., σ. 202, υποσ. 38. Πρβ. και τη δική μας έκφραση: «Σε πήρα με το μπαϊρακι» δηλαδή επίσημα: Άννας Παπαμιχαήλ – Κουτρούμπα, ό.π., σ. 312.
78. Η πρακτική αυτή ήταν ευρύτερα διαδεδομένη στους κτηνοτρόφους. Μερικές φορές όμως έπαιρναν άλλη νύφη με πιο ειρηνικό τρόπο, βλ. Κ.Λ. χφ. 4372 σ. 312 (Ε. Π. Αλεξάκης, Τερψιθέα Ναυπακτίας 1989).
79. Για παραλληλισμούς βλ. Κ.Λ. χφ 95, σ. 8 (Γ. Α. Σαρειδάκης, επαρχ. Αποκορώνου Κρήτης 1914). Στην παραπάνω περιοχή χρησιμοποιούσαν
συχνά πολεμικές σημαίες οπλαρχηγών. Επίσης Κ.Λ. 856, σ. 3 (Μ. Αλεξόπουλος, χωριά επαρχ. Μαντίνειας 1914)· Σ.Λ. Χφ 2322, σ. 36 (Φήκη Τρικάλψν). Βλ. Και την πρωτότυπη εργασία του Χρήστου Μακρή, Ο επικήδειος γάμος, «Κνωσός», Αθήνα 1981, όπου γίνεται συσχετισμός του πολέμου με το γάμο και το θάνατο.
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
άγουρος ο, αγόρι, παλικάρι
ασκέρι το, στρατός
αρμάτα η, εξοπλισμός, στολίδια, φορεσιά
αρματώνω εξοπλίζω, στολίζω, ντύνω
βαμβακέλα η, βαμβακερό γυναικείο μαντίλι κεφαλιού
βάνδο το, βυζαντινή σημαία, στρατιωτική υποδιαίρεση, τάγμα
βαράκι το, χρυσόχαρτο
βλάμης ο, αδελφοποιτός
βλάμισσα η, αδελφοποιτή
βλοΐδι το, μικρή λειτουργιά, πρόσφορο
βρονταλίδι το, μικρό κουδούνι
γαργαλίτσα η, μικρό κουδούνι
γκιγκιλίτσα η, μικρό κουδούνι
γουργουλίδι η, μικρό κουδούνι
γουργουρέλι το, μικρό κουδούνι
δέντρο το, κλαρί στολισμένο με καρπούς, άνθη κλπ., που κρατούν στο γάμο
θύρσος ο, κλαρί στολισμένο που κρατούσαν οι ακόλουθοι του Διονύσου
καλαμάτα η, γυναικείο μαντίλι κεφαλιού τύπου ή προέλευσης Καλαμάτας
κατσαμπάς ο, κωμόπολη
κλωνά η, κλωστή
μαρούδα η, σακουλάκι
μηλιά η, κλαρί στολισμένο με μήλα, άνθη κλπ., που κρατούν στο γάμο
μπαχτσές ο, κήπος
μπαϊρακι το, σημαία, λάβαρο
μπαϊρακτάρης ο, σημαιοφόρος
μπουρλιάζω, περνώ σε κλωστή
μπράτιμος ο, αδελφοποιτός
μπρατίμισσα η, αδελφοποιτή
νεραντζιά η, κλαρί, στολισμένο με καρπούς, άνθη κλπ., που κρατούν στο γάμο
νυφόπαρμα το, η παραλαβή της νύφης από το γαμπρό και τους συγγενείς του στο γάμο
ξαρματώνω αφοπλίζω, ξεστολίζω, ξεντύνω, χαλάω
ουρούγλιτσα η, εργαλείο καθαρισμού του φούρνου, σημαία, λάβαρο
παντιέρα η, σημαία, λάβαρο
πατλάκα η, ψημένος καρπός καλαμποκιού
πούφτα η, ψημένος καρπός καλαμποκιού
πρωτοσυμπέθερος ο, ο «εκ πατρός» θείος του γαμπρού
ροδαρά η, ανθοδέσμη
σαντζάκι το, διοικητική περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
σίχνο το, σημαία, λάβαρο
συχαριάρης ο, απεσταλμένος ή εκπρόσωπος του γαμπρού και της οικογένειας του προς την οικογένεια της νύφης, ο οποίος προπορεύεται και ειδοποιεί τους συγγενείς της ότι έρχονται να την παραλάβουν
σμέρτο το, μυρτιά
τσοφώ καρφώνω
φεδεράτοι οι, βαρβαρικοί λαοί που πρόσφεραν στρατιωτικές υπηρεσίες στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία
φλάμμουλο το, σημαία του βυζαντινού ιππικού, στρατιωτική διαίρεση, τάγμα
φλαμπουράκος ο, μικρό μαντίλι που δένουν πάνω στη σημαία του γάμου
φλάμπουρας ο, (-ο) το, σημαία, λάβαρο
φλαμπουριάρης ο, σημαιοφόρος
φλαμπουρίζομαι σείομαι από τον άνεμο, κυματίζω
φουρνοβίτσα η, εργαλείο καθαρισμού του φούρνου, σημαία, λάβαρο
φουσάτο το, στρατός
χαριγκέλι το, μικρό κουδούνι
χλάμπρου το, σημαία, λάβαρο (από το φλάμπουρο)
ψίκι το, η πομπή του γάμου
ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΞΕΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
fis γένος, πατριά (λέξη αλβ.)
flammulum σημαία, λάβαρο του ρωμαϊκού ιππικού (λέξη λατ.)
oruglića σημαία, λάβαρο (λέξη βουλγ.)
pece σημαία (λέξη αλβ.)
preporeć σημαία (λέξη βουλγ.)
signum σημαίο, σημαία, λάβαρο (λέξη λατ.)
sançak θύσανος, σημαία, διοικητική διαίρεση (λέξη τουρκ.)
steag σημαια (λέξη ρουμαν.)
stegariu σημαιοφόρος (λέξη ρουμ.)
stjag σημαία (λέξη βουλγ.)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αλεξάκη Ελευθ. Π., Η εξαγορά της νύφης, Συμβολή στη μελέτη των γαμήλιων θεσμών στη νεότερη Ελλάδα. Αθήνα 1984.
Αναγνωστοπούλου Γ. Π., Γαμήλια έθιμα είς τίνα χωρία του Ζαγορίου, Λαογραφία 5 (1915) 23-45.
Ανωγειανάκη Φοίβου, Τα ελληνικά λαϊκά μουσικά όργανα, εκδ. Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1976
Daremberg-Saglio, Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines, Παρίσι, τόμ. 4ος και 5ος.
Δασκαλάκη Α. Β., Η Μάνη και η Οθωμανική Αυτοκρατορία 1453-1821. Οι επί Τουρκοκρατίας αγώνες των Μανιατών δια την ανεξαρτησίαν των και την απελευθέρωσιν της Ελλάδος, Εν Αθήναις 1923.
Domaszewski von, Alfred, Die Fahnen im Römischen Heere, Druck und Verlag von Carl Gerols Sonn, Βιένη 1885.
Duncan M. D., Symbols in Society, Oxford University Press 1968.
Ευαγγελίδου Τρ. Ε. – Μιχαηλίδου Νουάρου Μ., Ιστορία της νήσου Κάσου, Εν Αθήναις 1936.
Gennep, The rites of passage, Σικάγο 1960.
Georgescu V.: Alte albanische Bechtsgewohnheiten, Revue des Études Sud-Est Européennes 1 (1963) 69-102.
Guénon René, Le Symbolisme de la Croix, éditions Véga, Παρίσι 1970.
Hauser-Sevket, Türkisch-Deutsches Wörterbuch, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1958.
Ivanova Radost, Bŭlgarskata folklorna svatba (Ο βουλγαρικός παραδοσιακός γάμος), Izdatelstvo na Bălgarskata Akademija na naukite, Sofija 1984.
Π. Καλονάρου, Ο βυζαντινός στρατός και η άλωση, Αθήνα χ.χ.
Kingh K. F., L' Arc de triomph de Salonique, Παρίσι 1890.
Kohler J., Lebens-und Rechtsbräuche der Bulgaren, Zeitschrift des Vereins für Volkskunde 25 (1915) 329 – 347.
Λαζαρίδη Κ., Οι Τούρκοι Σπαήδες, Ηπειρωτική Εστία 1 (1952) 10-14.
Mair Lucy, Le mariage. Etude anthropologique, Petit Payot, Παρίσι 1971.
Makaronas C. K., The arc of Galerius at Thessaloniki, Θεσσαλονίκη 1970.
Μακρή Χρήστου, Ο επικήδειος γάμος, «Κνωσός», Αθήνα 1981.
Masson D., Les femmes de Breb (Maramures, Roumanie), στη σειρά Etudes et Documents Balkaniques, αρ. 4, Παρίσι 1982.
Mesnil Marianne, Trois essais sur la fête. Du Folklore à l'ethno-sémiotique, Université de Bruxelles, 1974.
Musset D., Le mariage à Moiseni, Roumanie, στη σειρά Etudes et Documents Balkaniques, αρ. 3, Παρίσι 1981.
Οικονόμου Αικατερίνης Κ., Ο γάμος εις την Βήσσανην και τα άλλα χωρία του Πωγωνίου, Αθήνα 1950.
Παπαδάτου Στ. Ι., Η έπαρσις της σημαίας εν πομπή γάμου ως ισχύον έθιμον εν Ηπείρω ιδία, Ηπειρωτική Εστία 10 (1961) 917-921.
Παπαμιχαήλ – Κουτρούμπα Άννας, Τέχνη και ζωή. Αι επί των οικοδομημάτων της Σύμης απεικονίσεις. Α' Το σταυρόσχημον ή σταυροειδές, τευχ. 1ο, Αθήναι 1980.
Πασχάλη Δ. Π., Οι Αλβανοί εις τας Κυκλάδας, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος 1934, σ. 263-282.
Πολιτσάκη-Παπαδημητρίου Σουλτάνας, Απο το Μεγάλο Βογιαλίκι της Ανατ. Ρωμυλίας στη Ξυλαγανή της Δυτ. Θράκης, Αθήνα 1982.
Radcliffe – Brown A. R., Joking Relationships: Jack Goody (εκδ.), Kinship, Penguin, Λονδίνο 1971.
Reinach S., Repertoire de reliefs grecs et romains, τομ. 1, εκδ. Ernest Reroux, Παρίσι 1909.
Piprek Johannes, Slavische Brautwerbungs-und Hochzeits Gebräuche, Strecker Schruder, Στουτγάρδη 1914.
Σβορώνου Ι. Ν., Το λάβαρον των Αθηναίων. Πέπλος – Ιστός - Κεραία. Απόσπασμα εκ του Αρχαιολογικού Δελτίου 1920-21, σ. 21-55.
Schneeweis Edmund, Grundriss des Vilksglaubens und Volksbräuche der Serbokroaten, Družba Sv. Mohorja v Celu 1935.
Σκουβαρά Βαγγέλη, Από το λειμώνα της παράδοσης: Πηλιορείτικα Β', «Αστήρ», Αθήνα 1983.
Σπυριδάκη Γ. Κ., Οι αμφιθαλείς εις τον βίον του ελληνικού λαού, Αρχείο Θρακικού Γλωσσικού – Λαογραφικού Θησαυρού 13 (1946-47) 193-208.
Σταματοπούλου Κ. Γ., Λαογραφική συλλογή από το χωριό Πιτσά Κορινθίας, Αθήνα 1989.
Ulqini K., Les rapports entre le bayrak, le fis et la region ethnographique, La Conférence nationale des études ethnographiques (28-30 Juin 1976), εκδ. Academie des Sciences de la Republique d' Albanie, Τίρανα 1977, σ. 617-619.
Vakarelski Christo, Bulgarische Volkskunde: Grundriss der Slavischen Philologie und Kulturgeschichte, Walter de Gruyter & Co, Βερολίνο 1969.
Zojzi R., Survivances de l' ordre du fis dans quelques micro-régions de l' Albanie, La Conférence nationale des études ethnographiques (28-30 Juin 1976), εκδ. Academie des Sciences de la Republique d' Albanie, Τίρανα 1977, σ. 185-206
SUMMARY
The Wedding Banner. Ritual, Expansion, Origin
by Eleuth. P. Alexakis
A wide - spread custom -with a few exceptions- in the greek mainland as well in the Cyclades and the Dodecanese (see map). It has also been located in the other parts of the Balkans (Albania, Yugoslavia, Bulgaria and even Rumania).
The most predominate appellation of this banner is flambouro, derived from the Roman flammulum which was a banner of the Roman cavalry. Its etymology derives from the word flamma (flame), possibly because of its red colour or its form. The archetype Roman flammula can be seen in the banners of the church, still existing up to now. Other appellations are bayraki (Turk.), pandiera (Ital.)
The ritual of the making of the banner is still rich and lively in Northern Greece. It usually starts two or three days before the church ritual of the wedding. It is therefore the official commencement of this ritual. It very often begins with gunshooting. The banner is sewn and decorated by a ritual sister (bratimissa, vlamissa) and rarely by a ritual broter (bratimos, vlamis) of the bride-groom. It is dome with great care and many magical precautions.
The banner consists of a long stick –sometimes carved- or a reed which forms a cross or a double cross on the top and a silk woolen or cotton piece of cloth either single coloured or of many colours (red, white, blue etc.) Very often this piece of cloth has an upward cross or an X-shaped one. Sometimes the banner of the church or the greek flag is being used for this purpose.
The banner is decorated with fruits and flowers depending on the region and the season in which the decoration takes place. So there are either apples or pomegranates or quinces on it, as well as roses, carnations, basilicums and marjorans. In some areas of Northern Greece (Thrace) the banner is decorated with raisins, cooked corn seeds sewn together. In other areas it is decorated with coins with a little hole in each one which are sewn on the banner, ribbons, scarves, red or white pieces of wool, tassels etc.
The nomad or semi-nomad populations (Sarakatsans, Vlachs) hang also little bells which are called gourgoulidia or gigilitses.
The decoration of the wedding banner takes place while the guests of the groom sing songs about the banner, the ritual brother and sister, the groom, his father and mother, the person who shall be holding the banner at the wedding procession etc. This celebration ends with a dance where the standard-bearer together with the banner leads the dance while the guests dance around him. The wedding banners is finally placed on the top of the groom’s house until the day of the fetching of the bride.
It comes down on the day of the wedding celebration by the flambouriaris or bayraktaris (standard-bearer), who in some parts of Greece (Lokris) is chosen by the groom himself in a special ceremony and must be one of this ritual brothers, whose parents are both living. In other parts of Greece the banner is held by the groom’s father (Zagori villages and Konitsa). The standard – bearer either walks or is on horseback depending on how far the bride’s house is. He very often has the role of the schariaris, which means he is the one who notifies the bride’s relatives that the groom’s company (psiki) is coming to get the bride.
The various symbolic meanings of this custom are the following:
1) It symbolizes the patrilineage or family of the groom which proceeds in a former manner to get the bride. It is therefore a ritual where bride is being incorporated in the groom’s family. Very seldom in the wedding songs one sees the banner symbolizing the groom himself or even more seldom the bride.
2) The taking of the bride is considered as equal to a military operation. This appears in other parts of the traditional wedding ritual as well as in the wedding songs.
3) The magic-religious symbols serve to achieve prosperity, long-life, good descendants –especially males- for the young couple, while many of the decorations are regarded as apotropaic for the evil eye, witchcraft etc.
We can not exactly trace the origin of this custom. The banner itself is related to the Roman and Byzantine military organizations. We believe that it comes from the late Roman or Byzantine period. There is no mention of it at all in the wedding customs of the ancient Greeks and Romans. There are though symbolic fertility reminiscences from the pro-christian period such as the vegetation cult. Finally the custom has been spread –according to our research- by the Greek –speaking and Latin- speaking nomad or semi-nomad shepherds (Sarakatsans, Vlachs) and the Albanian speaking Greeks of the greek territory.
ΕΙΚΟΝΕΣ
