Χαιρετισμός
Τον αξιότιμο πρόεδρο της Π.Ο.Π.Σ. Βλάχων κ. Κωνσταντίνο Αδάμ και τα σεβαστά Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου επιθυμώ να ευχαριστήσω δια την τιμητική τους πρόσκληση να συμμετάσχω σήμερα, στο 7ο τούτο σεμινάριο Λαογραφίας, που πραγματοποιείται εδώ στην όμορφη, τη γραφικωτάτη και πανελληνίως γνωστή Σαμαρίνα. Ευχαριστώ επίσης τον αξιότιμο πρόεδρο του συνδέσμου Σαμαριναίων Λάρισας και περιχώρων κ. Μιχαήλ Σακελάρη, καθώς και τον εξ Ιωαννίνων εκλεκτό εκπαιδευτικό και φίλο κ. Ιωάννη Αυδίκο για την πρότασή του προς το Δ.Σ. της Π.Ο.Π.Σ. Βλάχων.
Είναι η πρώτη φορά που παρευρίσκομαι σε μία τέτοια συνάντηση των Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων και ομολογώ πως με διακατέχει συγκίνηση και πατριωτική έξαρση, διότι διαπιστώνω πως όλα τα Μέλη των Συλλόγων σας βιώνουν πραγματικά αυτό που ονομάζουμε ελληνική παράδοση, η οποία δεν είναι κάτι το στατικό ούτε το μουσειακό, αλλά δυναμική στάση και διαχρονική πορεία της πολιτιστικής και πνευματικής μας ζωής, αδιάκοπη και αδιάσπαστη στον καθόλου Εθνικό μας βίο.
Χαίρομαι ειλικρινά και συγχαίρω εκ καρδίας όλους όσους μόχθησαν και μοχθούν εργαζόμενοι γι’ αυτό τον σκοπό, καθώς και όλους όσους συμμετέχουν στη παρούσα εκδήλωση.
Θα προσπαθήσω με τη σειρά μου να σας ευχαριστήσω, πραγματευόμενος το θέμα που ανέλαβα να εισηγηθώ: «Ο Ελληνικός Γάμος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα».
Πρόκειται για σπουδαίο και πολύ ενδιαφέρον θέμα. Είναι όμως τεράστια η χρονική περίοδος στην οποία πρέπει να αναφερθώ π. Χριστού και μ. Χριστόν, δια τούτο στα 20 λεπτά που έχουμε στη διάθεσή μας, θα σας παρουσιάσω τα βασικότερα στοιχεία που καταδεικνύουν την πολιτιστική και πνευματική ενότητα του λαού μας στο θέμα του γάμου αιώνες τώρα, μάλλον χιλιετηρίδες.
Εκ προοιμίου σας αναφέρω πως δεν θα ασχοληθώ με τον γάμο ως Μυστήριο της Αγίας μας Εκκλησίας, ούτε με το βαθύτερο και θεολογικό πνευματικό περιεχόμενό του ως ένωση του ανδρός μετά της γυναικός και τη μεταφυσική διάστασή του . Αυτά είναι θέματα για θεολογικό συνέδριο. Θα παρουσιάσω τη διάρθρωση της δομής του γάμου στον ελληνικό κόσμο π. Χριστού και μ. Χριστόν.
Πολλοί ερευνητές, διαφόρων ειδικοτήτων, παρατηρούν εύστοχα ότι ο χριστιανικός ελληνικός γάμος, ο οποίος υφίσταται 2000 περίπου χρόνια τώρα, διασώζει στη δομή του πολλά αρχαιοελληνικά στοιχεία.
Οι μεν ελληνικής καταγωγής και παιδείας ερευνητές προβάλλουν τα στοιχεία αυτά, δικαίως, ως ένα γεγονός άξιον λόγου, δια του οποίου καταφαίνονται η επίδραση και η συνέχεια της αρχαίας ελληνικής πολιτιστικής-πνευματικής κληρονομιάς, μέσα στο χριστιανικό μας βίο, καταδεικνύοντας και εξαίροντας ταυτόχρονα τη μέριμνα και την αρωγή της Εκκλησίας για τη διάσωση του πολιτιστικού-πνευματικού μας βίου και της συνέχειάς του.
Οι δε ξένοι, κυρίως οι ευρωπαίοι, χρησιμοποιούν τα στοιχεία αυτά, κι όχι μόνον αυτά, αλλά και αρκετά άλλα που διατηρούνται μέσα στην Ορθόδοξη λατρεία μας, για να αποδείξουν ότι ο χριστιανισμός εξελληνίστηκε στη πορεία του χρόνου, κι ότι ο εξελληνισμένος αυτός χριστιανισμός απέχει πολύ από το Ευαγγέλιο και τις αποστολικές καταβολές.
Η Εκκλησία είναι αλήθεια ότι από την αποστολική εποχή και μέχρι το σχίσμα (1054), κηρύσσοντας τον Ένα και μόνον αληθινό Τριαδικό Θεό και τη σωτηρία του κόσμου στο πρόσωπο του σαρκωθέντος Υιού του Θεού, Ιησού Χριστού, σ’ ολόκληρο τον γνωστό τότε ελληνορωμαϊκό κόσμο που διαδόθηκε το Ευαγγέλιο, άσκησε αυστηρότατη κριτική στην ειδωλολατρία και τον έκλυτο τότε βίο. Τον ελληνικό και ελληνορωμαϊκό όμως πολιτισμό τον διετήρησε και τον εγκολπώθηκε στο βαθμό που δεν αντετίθετο στη πίστη του Ενός και Μόνου Θεού και τον χρησιμοποίησε στην πορεία της αξιοποιώντας τον.
Το ίδιο έπραξε και για τους άλλους πολιτισμούς των λαών που εκχριστιανίσθηκαν στη περιφέρεια της Αυτοκρατορίας (π.χ. ο εκχριστιανισμός των Σλάβων). Κατ’ αυτόν τον τρόπο συνέχισε να πράττει η Ορθόδοξη Εκκλησία μετά το σχίσμα ως η πραγματική Μία Αγία Καθολική και Αποστολική Εκκλησία που είναι. Το ίδιο πράττει και στη σύγχρονη εποχή με την Ιεραποστολή και τον Ευαγγελισμό που διενεργεί στις χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.
Ο Ρώσος φιλόσοφος και θεολόγος Γ. Φλωρόφσκυ, ο βαθυστόχαστος αυτός πνευματικός άνθρωπος, σημειώνει πως η χριστιανική λατρεία έχει σφραγισθεί διά παντός με το ελληνικό ύφος της ευσέβειας των μυστηρίων, διά τούτο για να είναι κάποιος καλός και σωστός Ορθόδοξος Χριστιανός, πρέπει πρωτίστως να είναι ένας καλός Έλληνας (εννοείται πνευματικά και πολιτιστικά) .
Αληθές είναι επίσης ότι ο ελληνικός χριστιανικός γάμος δεν διασώζει απλώς αρχαιοελληνικά στοιχεία στη δομή του, αλλ’ ότι η καθόλου διάρθρωσή του, από την Ομηρική σχεδόν εποχή μέχρι και σήμερα, στο λεγόμενο σύγχρονο παραδοσιακό, πάντα χριστιανικό, γάμο παραμένει ταυτόσημη, παρουσιάζοντας την ίδια σταθερά συνέχεια και ενότητα.
Ο ελληνικός πολιτιστικός-πνευματικός βίος μας και στο θέμα του γάμου, παρουσιάζει αιώνες τώρα, μάλλον χιλιετηρίδες, όπως προανέφερα, π. Χριστού και μ. Χριστόν μία απίστευτα καταπληκτική αδιάκοπη συνέχεια, που φανερώνει και επιμαρτυρεί την δυναμική και το μεγαλείο της φυλής μας.
«Ο Γάμος ως πανάρχαιος βιοκοινωνικός θεσμός και συνένωση του άνδρα με την γυναίκα για κοινή συμβίωση, απόκτηση παιδιών και δημιουργία οικογένειας, σε όλους σχεδόν τους λαούς, κατ’ εξοχήν στον δικό μας, συνδέθηκε με την θρησκεία και η ιερότητά του επισφραγίσθηκε με την αναφορά στο θείο (τον Θεόν) και τις απαραίτητες θρησκευτικές τελετουργίες.»
Συλλέγοντας κανείς τα σχετικά με τον γάμο στοιχεία από τους αρχαίους συγγραφείς είτε από τον Όμηρο, τον Ησίοδο και τον Ηρόδοτο, είτε από κάποιους κλασικούς συγγραφείς π. χ. τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τους Στωικούς και τον Αριστοφάνη και τους τραγικούς ποιητές, ιδιαίτερα τον Ευριπίδη, αλλά και από τους μεταγενέστερους συγγραφείς, π. χ. τον Πλούταρχο, τον Μουσώνιο Ρούφο, τον Μοδεστίνο μέχρι και τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης, παρατηρεί πως η ίδια διάρθρωση της δομής του διατηρήθηκε και στην ελληνιστική εποχή, επηρέασε δε κατά μεγάλο βαθμό την ρωμαϊκή εποχή, επιδρώντας πολύ στον ελληνορωμαϊκό βίο, διατηρήθηκε δε και στη χριστιανική εποχή φθάνοντας μέχρι των ημερών μας.
Ακόμη και κάποιες τελετουργικές λεπτομέρειες ή παραλλαγές, τις οποίες ονομάζουμε και κατανοούμε ως τοπικά ήθη και έθιμα των διάφορων γεωγραφικών περιοχών της πατρίδος μας, υπάρχουν και αναφέρονται από συγγραφείς κυρίως της κλασικής περιόδου.
Η εν γένει δομή του χριστιανικού πλέον παραδοσιακού ελληνικού γάμου είναι γνωστή, πιστεύω σε όλους, γι’ αυτό παρέλκει να την παρουσιάσω, προς οικονομία χρόνου. Όπως και η Εκκλησιαστική τελετουργία του Μυστηρίου του γάμου, η οποία γίνεται στο ναό και διακρίνεται α) στην ακολουθία των Μνήστρων ή Αρραβώνος και β) στην ακολουθία του Στεφανώματος, είναι επίσης γνωστή, και όπως προανέφερα, δεν θα ασχοληθώ με το μυστηριακό και θεολογικό περιεχόμενό του.
Επισημαίνουμε όμως πως ο μυστηριακός χαρακτήρας του Εκκλησιαστικού γάμου και το πνευματικό και θεολογικό περιεχόμενό του δεν βλάπτονται ούτε αλλοιώνονται από όσα ο λαός (ο χριστιανικός πλέον λαός) θέλει και έχει ως ήθη και έθιμα που προηγούνται ή έπονται της εκκλησιαστικής τελετουργίας του Μυστηρίου, ούτε πάλι η εκκλησιαστική Μυστηριακή πράξη και τάξη του γάμου εναντιώνονται σ’ αυτά, διότι είναι στοιχεία έξω και γύρω από την υφή και τον ουσιαστικό σκοπό του εκκλησιαστικού Μυστηρίου .
Έρχομαι λοιπόν στα στοιχεία που γνωρίζουμε από τους αρχαίους συγγραφείς, παρακολουθώντας την δομή του ελληνικού γάμου διαχρονικώς.
Ο Ησίοδος γράφει, στο Έργα καi ημέραι 695-698, ότι ο άνδρας πρέπει να παντρεύεται περίπου στα τριάντα του (καταλληλότερο έτος το 28ο), ενώ η γυναίκα μετά το δέκατο πέμπτο έτος της ηλικίας της .
Οι αρχαίοι θεωρούσαν κατάλληλη εποχή τελέσεως γάμων τον χειμώνα , μάλιστα οι Αθηναίοι τον μήνα που κατά κανόνα τελούσαν τους γάμους τους τον ονόμασαν Γαμηλιώνα (αντιστοιχεί με το σημερινό Ιανουάριο), επειδή κατ’ αυτόν εόρταζαν τους γάμους του Διός και της Ήρας.
Στην Ομηρική περίοδο τον πρώτο λόγο για την αποκατάσταση μιας κόρης τον είχαν οι γονείς της, κυρίως όμως ο πατέρας της, ο οποίος ζητούσε πάντα τη συγκατάθεσή της, (π.χ. Ομηρ. Οδύσσεια β, 113-114, Αντίνοχος μνηστήρ, Οδύσσεια δ, 5-9, Μενέλαος προς το γιο του Αχιλλέα, και Οδύσσεια τ, 157-159 Πηνελόπη προς γονείς).
Σύμφωνα λοιπόν με την εθιμοτυπία του γάμου ο πατέρας προσκαλούσε όλους τους μνηστήρες με δημόσιο κάλεσμα, παρέθετε δε συμπόσιο κατά τη διάρκεια του οποίου γινόταν η γνωριμία και η επιλογή του κατάλληλου εκ μέρους της νύφης (είναι το σύγχρονο προξενιό). Όλοι οι υποψήφιοι έφεραν δώρα προς το κύριο του σπιτιού και τη νύφη. Αφού γινόταν η επιλογή, ο μνηστήρας προσέφερε δώρα στη μνηστή του, τα καλούμενα έδνα, κυρίως προσωπικά είδη (κοσμήματα, ενδύματα και πέπλα). Ανταποδίδει, εν μέρει κατόπιν και η νύφη .
Παρόμοια διαδικασία επιλογής του νυμφίου περιγράφει και ο Ηρόδοτος (Ιστορ. VI, 126-131), αλλά και ο Ευριπίδης (Ανδρομ. 987), λέγει διά στόματος της Ερμιόνης ότι ο πατέρας της είναι αυτός που φρόντισε για την εκλογή του νυμφίου.
Στη συνέχεια γίνεται η γνωριμία επίσημα των οικογενειών και η συμφωνία για την ημέρα (το καιρό) του γάμου, προσφέρονται δε δώρα και θυσίες στους εφέστιους θεούς. Στη κλασική περίοδο ο Πλάτωνας αναφέρει το όλο γεγονός μιλώντας για τα Προτέλεια ή και Προγάμεια των γάμων . (Πρόκειται για τον σύγχρονο αρραβώνα).
Στους Νόμους (774 e.q.) αναφέρει ο Πλάτωνας: «όσα δε προτέλεια γάμων ή τις άλλη περί τα τοιαύτα ιερουργία μελλόντων ή γιγνομένων ή γεγονότων προσήκουσά έστιν τελείσθαι». Για την καλή έκβαση του συνοικεσίου τον πατέρα της νύμφης βοηθούσαν οι προμνήστριαι ή προμνηστρίδες οι οποίες, όπως αναφέρει ο Ξενοφών, όταν ήταν καλές έλεγαν την αλήθεια «έφη γαρ τας αγαθάς προμνηστρίδας μετά μεν αληθείας ταγαθα διαγγελούσας δεινάς είναι συνάγειν ανθρώπους εις κηδείαν, ψευδομένας δ’ ουκ εθέλειν επαινείν τοις γαρ εξαπατηθέντας άμα μισείν αλλήλους τε και τον προμνησαμένην».
Στην κλασική περίοδο στην Αθήνα και τις περιοχές επιρροής της, ο νόμιμος τρόπος σύναψης γάμου, ήταν η εγγύη ή εγγύησις, ανάλογη με τη σημερινή μνηστεία (αρραβώνας).
Στη Σπάρτη τα πράγματα ήταν πιο ελεύθερα, γι’ αυτό και η γυναίκα μπορούσε μόνη της να γνωρίσει κάποιον άνδρα και απ’ αυτή τη γνωριμία να προκύψει γάμος.
Μετά τον ορισμό της τελετής του γάμου, ο οποίος ελάμβανε δημόσιο χαρακτήρα και προσκαλείτο όλη η πόλη (όπως και σήμερα άλλωστε), γίνεται άλλη επίσημη γραπτή συμφωνία με παρουσία μαρτύρων, όπου οι γονείς της νύφης δίδουν τα λεγόμενα μείλια δηλαδή την προίκα (συντασσόταν το γνωστό προικοσύμφωνο όπως περίπου και σήμερα).
Ο Όμηρος αναφέρει στην Οδύσσεια θ, 318-319 «εις ο κε μοι μάλα πάντα πατήρ αποδώσιν έεδνα, όσσα οι εγγυάλιξα κυνώπιδος είνεκα κούρης». Παραπλήσια αναφέρει και στην Ιλιάδα Χ, 472. Εις την Ιλιάδα Ι, 146-148, διαβάζουμε πως ο Αγαμέμνων υποσχόταν στον Αχιλλέα, αν παντρευόταν μία από τις τρεις κόρες του (Λαοδίκη, Ιφιάνασσα και Χρυσόθεμη), θα του έδιδε τόση μεγάλη προίκα όση δεν έδωσε ποτέ κανείς μέχρι τότε: «τάων ήν κ’ εθέλησι φίλην ανάεδνον αγέσθω προς οίκον Πηλήος· εγώ δ’ επί μείλια δώσω πολλά μάλ’, όσσ’ ου πώ τις εή επέδωκε θυγατρί».
Οι τελετές του γάμου, οι οποίες διαρκούσαν τρεις ημέρες, διακρίνονται: α) στα Προαύλια, β) τον κυρίως Γάμο και γ) τα Επαύλια.
Προαύλια.
α) Η ετοιμασία, το ζύμωμα των γαμηλίων άρτων και του ειδικού άρτου (σημερινής κουλούρας) γινόταν και τότε, όπως και σήμερα, με ιεροτελεστία και σπονδές.
Ακόμη και το «αμίλητο νερό», που φέρουν σήμερα τα κορίτσια από τη βρύση, περιγράφεται από τον Πλούταρχο. Στην Αθήνα ειδική πομπή από κοπέλες με ειδικούς αμφορείς έφεραν το νερό «των ετοιμασιών» από την πηγή της Καλλιρόης.
β) Η νύμφη, που εγκατέλειπε τον άγαμο παρθενικό βίο της, αφιέρωνε τα προσωπικά της είδη στην Αρτέμιδα, με θυσία και σπονδές προς αυτήν, δια την αποστροφή της προς το γάμο και προς απόκτηση της ευμένειάς της. Επίσης εγίνοντο θυσίες και σπονδές προς τους εφέστιους και άλλους θεούς τους επόπτες και προστάτες του γάμου από μέρους του νυμφίου και της νύμφης και των οικογενειών τους.
γ) Την ίδια ημέρα ελάμβανε χώρα το λουτρό των μελλονύμφων στην πατρώα οικία του καθενός. Το νερό μεταφέρονταν εν πομπή «τελετή της λουτροφορίας», της οποίας προηγείτο αμφιθαλής παις ή παιδίσκη εκ των συγγενών των μελλονύμφων, ως σύμβολο της τεκνοποιίας.
δ) Προ της κυρίας ημέρας της ιεροτελεστίας του γάμου, αφ’ εσπέρας, από μέρους της κάθε οικογένειας προηγείται η ειλαπίνη «εν τή μέν α γάμοι τ' έσαν ειλαπίναι τε». (Ιλιάδα Σ, 491 και Ψ 201). Πρόκειται για τα αφ’ εσπέρας επίσημα γαμήλια δείπνα που και σήμερα παραθέτουν οι γονείς (κυρίως οι γονείς της νύφης) στους καλεσμένους. Και τότε και σήμερα διακρίνονταν για ποικιλία πλουσίων φαγητών (συμπόσιο) γλέντι, χορό και τραγούδι.
Κυρίως Γάμος.
α) Από νωρίς το πρωί κοσμούνταν οι πατρώες οικίες των μελλονύμφων με άνθη, στέφανα ελιάς και δάφνης καθώς και μυρτιάς.
β) Ο στολισμός του νυμφίου και της νύμφης γινόταν και τότε με επισημότητα και ιεροτελεστία (αναφέρεται από τον Ευριπίδη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι και Ανδρομάχη αλλά και από τον Πλούταρχο στα Γαμικά παραγγέλματα).
γ) Ο Γάμος διαρκούσε τρεις ημέρες, κατά τον Ευριπίδη. Ο Αριστοτέλης αναφέρει οκτώ ημέρες. «Ουδέ γάμον ποιείν πλείον ημέρας η». (βλ. Αποσπάσματα εκδ. V. ROSE β’ έκδ. Stuttgart 1967, 385). Εννοεί ίσως την όλη διάρκεια (μέχρι την επόμενη Κυριακή θα λέγαμε σήμερα) που κλείνει ο γάμος με τα επαύλια σημερινά επιστρόφια.
Γενικώς νόμιμος γάμος ήταν αυτός που τελούνταν με όλο το τελετουργικό, τις καθιερωμένες θρησκευτικές τελετές και θυσίες και ευχές, όπως αναφέρει ο Πλάτων στους Νόμους 784 ab «Ει τίς τινά ορά πρός άλλ’ άττα βλέποντα άνδρα ή καί γυναίκα των παιδοποιουμένων ή πρός τά τεταγμένα υπό των εν γάμοις θυσιών τε καί ιερών γενομένων».
δ) Την κύρια ημέρα του γάμου από το πρωί, μετά την ετοιμασία και το στολισμό του νυμφίου και της νύμφης, γινόταν οι καθιερωμένες σπονδές στους εφέστιους θεούς και οι νόμιμες προβλεπόμενες θυσίες στους θεούς του Γάμου. Με ειδικό τελετουργικό τρόπο γίνονταν οι καθιερωμένες σπονδές και οι θυσίες στους θεούς που προστάτευαν τον γάμο· εκεί, ενώπιον του βωμού, ο πατέρας της νύφης έθετε την παλάμη της κόρης του στην παλάμη του άνδρα και με τον τρόπο αυτό εθεωρείτο πλέον νόμιμη σύζυγός του [Μένανδρος, Περικειρομένη, 435-437. (Γίνεται και σήμερα κατά τη διάρκεια του στεφανώματος)].
Ακολουθούσαν και άλλες ιεροτελεστίες σε διάφορα ιερά της πόλης, όπου εύχονταν «και Ιέρειαι και ιερείς και σύμπασα η πόλις», όπως αναφέρουν ο Πλάτων στην Πολιτεία 461α και ο Πλούταρχος στα Γαμικά παραγγέλματα 138β.
Κατά τη διάρκεια των ιεροτελεστιών μαζί με τους νεονύμφους, που ήταν στεφανωμένοι με στέφανα μυρτιάς ή και με δάφνες, εύχονταν μαζί τους οι γονείς τους και οι καλεσμένοι τους.
Στην Αρχαία Αθήνα με τελετουργικό τρόπο δινόταν εγγύησις γραπτή ενώπιον μαρτύρων για το γάμο και κατά τη διάρκεια των θυσιών ενώπιον των θεών, που ήταν ηθική δέσμευση και υπόσχεση στους θεούς.
ε) Κατόπιν περατωθεισών των θυσιών και των ευχών παρετίθετο συμπόσιο μεγάλο στο στολισμένο σπίτι, με ελιά και δάφνη, του πατέρα της νύφης, με ύμνους γαμήλιους, χορό και τραγούδια. (Αριστοτέλης, αποσπ. ό. π. σσ. 339-340, που περιγράφει τους γάμους της κόρης του βασιλέως της Φώκαιας Νάνου).
στ)Η νύφη, η οποία ήταν στολισμένη με στεφάνι στα μαλλιά της και πέπλο στη κεφαλή της, μετέβαινε εν πομπή κατά τις βραδινές ώρες στο σπίτι του νυμφίου. Γινόταν η αγωγή της νύμφης στην πατρώα οικία του νυμφίου.
Η όλη συνοδεία από συγγενείς και φίλους με άμαξες και άλογα στολισμένα ήταν μεγαλοπρεπής. Κρατούσαν λαμπάδες αναμμένες στα χέρια και τραγουδούσαν γαμήλια τραγούδια και τον ύμνο του Υμέναιου (όπως περιγράφει ο Όμηρος και ο Ευριπίδης, Ικέτιδες 998-999, και Τρωάδες 309-314), ο οποίος πέρασε και στους Ρωμαίους, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος: «Τον ταλάσιον άρχι νύν, ως Έλληνες Ύμέναιον, επάδουσι Ρωμαίοι τοις γάμοις».
ζ) Την όλη πομπή και τελετή διηύθυναν από μέρους της νύφης η νυμφαγωγός ή νυμφεύτρια, όπως και σήμερα η προξενήτρα, και από μέρους του νυμφίου, ο πάροχος ή νυμφευτής ή παράνυμφος, ο σημερινός ανάδοχος - κουμπάρος.
η) Της πομπής προηγείτο αμφιθαλής παίς ως ένδειξη καλού οιωνού: «Αθήνησι γαρ εν τοις γάμοις έθος ήν αμφιθαλή παίδα ακάνθας μετά δρυίνων καρπών στέφεσθαι και λίκνον άρτων πλήρη περιφέροντα λέγειν, έφυγον κακών εύρον άμεινον» (Πλουτάρχου Παροιμίαι αίς Αλεξανδρείς εχρώντο). Δεν είναι άλλος από το σημερινό βλάμη με το στολισμένο φλάμπουρό του.
θ) Η υποδοχή της νύφης και η είσοδός της στο νέο οίκο της γίνονταν από τους γονείς του νυμφίου με τα λεγόμενα καταχύσματα. Τα αναφέρει ο Αριστοφάνης στον Πλούτο 768, 795-799. Νόμος γαρ έστι, τα καταχύσματα. Αυτά περιελάμβαναν άνθη, νερό, ρύζι, σύκα, καρύδια, μέλι. (Γίνεται και σήμερα αυτό).
ι) Οδηγείτο η νύμφη στη παστάδα «το νυφικό δωμάτιο» και εκεί απεκαλύπτετο, αφαιρούσε τον πέπλο της, ενώ αδόταν επιθαλάμια τραγούδια που συνήθως υμνούσαν τη νύμφη περισσότερο, αλλά και το νυμφίο (Αισχύλος Αγαμέμνων, Λουκιανός, Συμπόσιον).
Επαύλια.
α) Το πρωί (δεύτερη ημέρα γάμου), μετά την πρώτη νύχτα του γάμου, η οποία εκαλείτο μυστική, νέοι και νέες τραγουδούσαν τα «εγερτικά» τραγούδια για τους νεονύμφους.
β) Η γαμήλια τελετή, συνεχιζόταν και την επομένη τούτη ημέρα με επισημότητα, επίδοση δώρων, χορών και συμποσίου. (Τριήμερος διάρκεια γάμου).
Αν ο γάμος έκλεινε στις τρεις ημέρες (το συνηθέστερο) ο νυμφίος παραθέτοντας γεύμα, τελούσε και τις καθιερωμένες σπονδές και θυσίες στους εφέστιους θεούς της οικογενείας, όπου συμμετείχε σ’ αυτές η νύμφη ως νέο μέλος της οικογένειας. Αρκετές φορές όμως ο γάμος έκλεινε την όγδοη ημέρα (όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης), οπότε η τελευταία αυτή τελετή ελάμβανε χώρα τότε. Στη συνέχεια οι νεόνυμφοι επεσκέπτοντο την οικία των γονέων της νύμφης.
γ) Ο νυμφίος παρέθετε γεύμα σε φίλους και καλεσμένους.
δ) Την τρίτη ημέρα τελούνταν τα ανακαλυπτήρια, κατά τα οποία η νύμφη ενεφανίζετο χωρίς καλύπτρα σε όλους τους φίλους, συγγενείς και καλεσμένους του γάμου ως έγγαμος πλέον.
Τα αλληλοδιαδόχως τελούμενα και η διάρθρωση γενικώς του Ελληνικού γάμου όπως παρακολουθήσαμε είναι κατά πάντα σχεδόν ταυτόσημα π. Χριστού και μ. Χριστόν. Δεν αναφέρθηκε μόνον το κοινόν ποτήριον που προσφέρεται σήμερα κατά τη διάρκεια του Στεφανώματος και έχει Παλαιοδιαθηκική προέλευση.
Δύο μόνον στοιχεία διαφοροποιούνται και αυτά ελάχιστα στην όλη δομή:
α) Το προξενιό (η επιλογή του νυμφίου), που στην Ομηρική αλλά και τη κλασική εποχή το προκαλούσε ο πατέρας της νύφης, κατά το τρόπο που ήδη αναφέρθηκε και
β) η μετάβαση (αγωγή) της νύφης στο σπίτι του νυμφίου, η οποία γινόταν τότε αφ’ εσπέρας, ενώ σήμερα περί την μεσημβρίαν. (Δεν λαμβάνεται υπόψη ο τρόπος με τον οποίο γίνονται οι γάμοι σήμερα Σάββατο ή Κυριακή απόγευμα εκτός Θ. Λειτουργίας).
Η ανωτέρω περιληπτική αναφορά της δομής του αρχαίου γάμου καταδεικνύει ότι ο Ελληνισμός 3000 χρόνια τώρα διατηρεί μία απίστευτα πνευματική και πολιτιστική ενότητα και στο θέμα του γάμου π. Χριστού και μ. Χριστόν.
Στο χριστιανικό γάμο υπάρχει μία ποιοτική και πνευματική ανωτερότητα, όσον αφορά τη θέση και τη σχέση των προσώπων (ανδρός και γυναικός), τη καταξίωσή τους μέσα στο γάμο, τη Κοινωνία μετά του ζώντος αληθινού Θεού, την αλληλοσυμπλήρωση και αλληλοβοήθεια για τη πραγμάτωση του «καθ’ ομοίωσιν» δηλ. της θεώσεως και σωτηρίας του ανθρώπου. Αυτό όμως το καθαρά θεολογικό-πνευματικό στοιχείο του χριστιανικού γάμου είναι, όπως ανέφερα αρχικά, άλλο θέμα, στο οποίο δεν αναφέρομαι.
Κλείνοντας τη παρουσίαση υπογραμμίζουμε και πάλι ότι το γεγονός του γάμου είναι μία επιπλέον ισχυρή απόδειξη της ενότητας και συνέχειας του πολιτισμού μας και της φυλής μας.
π. Δημητρίου Αργυρού Διευθυντού Α.Ε.Σ. Βελλάς Ιωαννίνων
Ο Ελληνικός γάμος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα
7o Σεμινάριο Λαογραφίας και Βλάχικων Παραδοσιακών Χορών, Σαμαρίνα 28-29 Μαΐου 2005