Πρωί πρωί διασχίσαμε την πόλη των Γρεβενών και πήραμε τον πολύστροφο δρόμο για το Δοτσικό. Προορισμός μας, το Χελιμόδι της Σαμαρίνας.
Φθινόπωρο.
Τα βουνά της Πίνδου φιγούρες σκιερές χαμένες στη θολούρα. Ψάχνουμε την ταυτότητα τους, μήπως είναι εκείνο, μήπως το άλλο. Στον ουρανό τα σύννεφα τρέχουν βιαστικά και παίζουν με τα χρώματα της ανατολής.
Στην καρδία της Βόρειας Πίνδου.
Κοντά στο Νιδρούζι, οι ομίχλες διαλύθηκαν και το υπερθέαμα μας αναγκάζει να σταματήσουμε. Δεξιά στο βάθος, οι βουνογραμμές του Βοΐου. Τεράστιος φαντάζει ο Ζουπανιώτικος Αη Λιάς, πιο μπροστά η γραμμή Τάλιαρου με τα βουνά του Τσέρου και στο τελείωμα του ορίζοντα διακρίνουμε το Δασύλλιο την Μαέρη.
Δάση από δρυς απλώνονται σ΄ αυτόν τον απέραντο ακατοίκητο τόπο και ρέματα πολλά κόβουν στα δυο τους λόφους με τα πέτρινα ζωνάρια. Αριστερά μας, υψώνεται ο Τσούργιακας και στη θολούρα του ορίζοντα ο Όρλιακας. Κάτω από το ύψωμα Πέτρα, είδαμε το Μεσολούρι.
Όμορφος τόπος πνιγμένος στα δάση. Ένα κερί στο ξωκλήσι τ’ Αη Θανάση που βρίσκεται στην στροφή του δρόμου, στραμμένο προς τα βουνά του Βοΐου.
Το Δοτσικό που το διασχίζει ο Δοτσικιώτης, το τοπίο της Σκούρτζιας, οι ομίχλες στον μακρινό Τσούργιακα, έμοιαζαν να βγαίνουν από παλιό παραμύθι και ξεχάστηκα!
Στον αυχένα Λυκοκρέμασμα.
Πήραμε τις ανηφοριές και βγήκαμε στον αυχένα που σχηματίζουν τα υψώματα της Σκούρτζια και Κακαράτζας.
Από δω τα ρέματα χωρίζονται, ανατολικά τραβάνε για τον Βενέτικο παραπόταμο του Αλιάκμονα, δυτικά κατηφορίζουν για τον Σαραντάπορο παραπόταμο του Αώου ενώ πίσω από το ύψωμα Κακαράτζας του Τάλιαρου έχει τις πηγές του το Παλιομάερο, παραπόταμος της Πραμόριτσας στο Βόιο Κοζάνης.
Όλη αυτή η περιοχή που ήταν η σημαντικότερη διάβαση επικοινωνίας του Σαραντάπορου και του Αλιάκμονα, αυτός ο αυχένας, ονομάζεται Λυκοκρέμασμα ή Κρεμασμένος Λύκος (Λα Λούπο Σπιντζουράτου).
Ο Άγιος Αθανάσιος Μεσολουρίου. Φωτ. Α. Παφίλης.
Στο Χελιμόδι.
Κατηφορίζουμε και μπροστά μας ξεδιπλώνει την κραταιή αρματωσιά του ο Γράμμος! Μπαίνουμε στο Χελιμόδι της Σαμαρίνας! Μια θαυμάσια πλατιά κοιλάδα μας υποδέχεται και ξανοίγει η ματιά από το σφιχταγκάλιασμα των βουνών.
Σε πρώτο πλάνο τα δυο εξωκλήσια, του Αγίου Αθανασίου, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Αγία Σωτήρα), η βρύση με το παγωμένο της νερό και τα κιόσκια!
Κάθισα στο πεζούλι της Αγίας Σωτήρας ακουμπώντας το κεφάλι μου στον τοίχο και το πρόσωπο στραμμένο στην σκοτεινή κορυφή της Σκούρτζιας.
Ησυχία, ηρεμία απόλυτη, μόνο ο αχός του αέρα ακούγεται και το βουητό του ρέματος που κατεβαίνει από τα βουνά της Σαμαρίνας.
Τριγύρω ένας τεράστιος πευκώνας από ευθυτενή μαυρόπευκα και ψαμμιτένιοι σταχτεροί γκρεμοί κατεβαίνουν ως τα ριζά του Μπαρμπαράμου. Το τοπίο συναρπάζει! Από τον Αη Θανάση η θέα δεν σηκώνει περιγραφές.
Κι όπως μπερδεύεται ο αχός των μαυρόπευκων με τον αχό του ρέματος αγριεύομαι και λαμποκοπάει η ομορφιά!
Σ’ ένα σημείο που το ρέμα Χελιμόδι με τα πεντακάθαρα που κατεβαίνει ορμητικό από τις πλαγιές της Σαμαρίνας. συναντά το ρέμα που έρχεται από τον αυχένα Λυκοκρέμασμα, φτιάχνει εικόνες απείρου κάλους!
Το ρέμα Χελιμόδι που μετά την περιοχή του Επταχωρίου ‘‘Ρέντα’’, αλλάζει ονομασία γίνεται Ζουζουλιώτικο, φεύγει για τον Σαραντάπορο αφού πρώτα ενωθεί με το ρέμα που διασχίζει το Επταχώρι Καστοριάς.
Γητεύτρα αμάλαγη η σιλουέτα μιας γέρικης κρανιάς στο απέναντι λιβάδι! Η εικαστική παρέμβαση της φύσης, σ’ όλη την διάσταση.
Φθινοπωριάτικο μοσχοβόλισμα το κοκκινωπό της χρώμα!
Την έχω φωτογραφίσει σε όλες σχεδόν τις εποχές και την θεωρώ μνημείο της φύσης.
Αυτή η βουνίσια ομορφιά επιλέξαμε με φίλους επταχωρίτες για να συναντιόμαστε κάθε χρόνο στα μέσα της Άνοιξης.
Η συνάντηση αυτή, δυστυχώς έγινε μόνο μια φορά (1-6-2019) αιτία ήταν ότι έφυγε από τη ζωή ένας πολύ καλός μου φίλος ο Νίκος ο Σασιούλης.
Όμως έστω και τη μια φορά που βρεθήκαμε περάσαμε υπέροχα, ξεχαστήκαμε με τις κουβέντες, τις ιστορίες, τα τσίπουρα και του εκλεκτούς μεζέδες και μας βρήκε το απόγευμα να απολαμβάνουμε το καφέ μας, την ώρα που ένα κοπάδι από άγρια άλογα πέρασε σαν αστραπή, διέσχισε το ρέμα και χώθηκε στο δάσος του Μπαρμπαράμου αφήνοντάς μας άφωνους.
Από την ξαφνική παρουσία του κοπαδιού, το ποδοβολητό και το μαρμάρωμα του θαυμασμού, μόνο μια μακρινή φωτογραφία μπόρεσα να βγάλω.
Λίγη ιστορία.
Πάνω σ’ αυτό το τρίστρατο βρίσκονταν κάποτε ο οικισμός Χελιμόδι.
Οι ιστορικές αναφορές για τον οικισμό είναι λιγοστές. Το Χελιμόδι ήταν ένας μικρός φτωχός γεωργοκτηνοτροφικός οικισμός πιθανόν σλαβόφωνων χριστιανών.
Οι Σαμαρνιώτες με την άδεια του Αλή πασά έδιωξαν τους κατοίκους του και μια μικρή ομάδα οικογενειών από τη Σαμαρίνα εγκαταστάθηκε σ’ αυτό.
Η εγκατάσταση τους οδήγησε, στη δημιουργία ενός αγροτικού οικισμού, που με τη μικρή παραγωγή του, τροφοδοτούσε ένα μέρος των αναγκών της Σαμαρίνας σε γεωργικά προϊόντα.
Στα 1910-11 οι Άγγλοι αρχαιολόγοι Alan Wace και Maurice Thompson αναφέρουν ό,τι το Χελιμόδι οι Σαμαρνιώτες το είχαν εγκαταλείψει και το χρησιμοποιούσαν ως βοσκότοπο.
Οι δύο εκκλησίες του Αγίου Αθανασίου και του Σωτήρος δεν είναι σε καλή κατάσταση.
Γύρω υπάρχουν ερείπια σπιτιών, μικρές καλύβες και στάβλοι που χρησιμοποιούνται από όσους πηγαίνουν εκεί και κόβουν χορτάρι.
Στις 3 Σεπτεμβρίου του 1904, έφτασε στο Χελιμόδι ο Παύλος Μελάς. Κρύφτηκε σ’ ένα νεροπρίονο και τα μεσάνυχτα με οδηγό τον γερο Λωλονάσιο από το Επταχώρι αφού πέρασε από τα παλιοχώρια Ρέντα, Παρατσκό και το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου έφυγε για την περιοχή του Πενταλόφου.
Η ματιά μου λαίμαργα, αγκαλιάζει τα βουνά, τις νεροσυρμές, το ολόφωτο απλόχωρο λιβάδι και φτάνει ως πέρα στου ‘‘Ντέτσιου τα καλύβια’’.
Εδώ λοιπόν, σ΄ αυτό το τόσο σημαντικό πέρασμα, στρατηγικής σημασίας, ξεκινούν άλλοι τέσσερεις δρόμοι. Δυτικά προς Σαμαρίνα, νότια προς Δοτσικό, βόρεια προς Επταχώρι και βορειοδυτικά προς Ζούζουλη.
Ο αυχένας Λυκοκρέμασμα ή Λυκοπέρασμα ή Κρεμασμένος Λύκος, ανάμεσα στην Σκούρτζα και την Σαρμάντζα του Τάλιαρου, από την απελευθέρωση (1913) ως το 1940, κοντά στου ‘‘Ντέτσιου τα καλύβια’’ σ’ ένα μικρό ύψωμα, για λόγους ασφαλείας, υπήρχε φυλάκιο(Σταθμός Χωροφυλάκης), απ’ τον μήνα Μάη ως τα τέλη του Οκτωβρίου.
Ο Χρήστος Έξαρχος στο βιβλίο του ‘‘Η Φούρκα της Ηπείρου’’ γράφει για το πέρασμα: Ληστείες γινόταν συχνά στην τοποθεσία ‘‘Λυκοκρέμασμα’’ που απέχει από το χωριό μας 6 ώρες.
Εκεί ήταν κλεφτοφωλιά, κλεφτότοπος, όπου περνούσαν οι φουρκιώτες ομαδικά για τα παζάρια του Τσοτυλίου.
Στην περιοχή μάχες σκληρές έγιναν στο Ελληνοϊταλικό πόλεμο το 1940 αλλά και στο Εμφύλιο.
Ο χώρος γύρω από τον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, ήταν νεκροταφείο στρατιωτών που σκοτωθήκαν στη ‘‘Μάχη Χελιμόδι’’ με τους αντάρτες. Οι νεκροί είχαν εκταφεί το 1964 και τα οστά τους φυλάσσονται στο στρατιωτικό νεκροταφείο του Νεστορίου της Καστοριάς.
Αντικρίζοντας το εξωκλήσι, ήρθε στο νου μου, μια θλιβερή ιστορία που διάβασα στο διαδίκτυο με τον τίτλο «Του Νεκρού αδελφού»!
Ο κύριος αυτός αναφέρονταν στην αναζήτηση των οστών συγγενικού του προσώπου που βρίσκονταν θαμμένο σε ομαδικό τάφο στην Αγία Σωτήρα.
Τον χτύπησε όλμος και σκοτώθηκε ακαριαία μαζί μ’ άλλους 5 συναδέλφους του φαντάρους!
Έως το 1964 στην περιοχή υπήρχαν ναρκοπέδια από τον εμφύλιο!
Δεν υπάρχουν πιο θλιβερές ιστορίες από αυτές του Εμφυλίου πολέμου.
Κι έχεις τους άλλους, ένθεν και ένθεν να στήνουνε γιορτές, να καταθέτουν στεφάνια, να βγάζουν λόγους και να αυτοαποκαλούνται ήρωες. Ποιος, ποιόν σκότωνε μωρέ και νοιώθουν ήρωες;
Κοιτάω τα τοπία, τα εξωκλήσια, τη φύση κι αναρωτιέμαι πως χώρεσε τόσο θάνατος σ’ ένα τόπο που όπου κι αν σεργιανίσεις σκοντάφτεις στην ομορφιά!!
Ο κακής βατότητας χωματόδρομος που συνέδεε το Επταχώρι με την περιοχή δεν υπάρχει πια.
Μια ασφαλτοστρωμένη καλοφτιαγμένη οδός με έργα υποδομής, διασχίζει όλο τον Τάλιαρο, ενώνοντας το Επταχώρι, τον Γράμμο και την Ήπειρο με την Σαμαρίνα, το Δοτσικό και τα Γρεβενά.
Την γενική χάραξη, οργάνωση, διεκδίκηση, ένταξη σε χρηματοδοτικό πρόγραμμα, μεθόδευση για απόφαση και δρομολόγηση πραγματοποίησης του, ήταν σύλληψη, του Ελευθερίου Τζιόλα όταν ήταν υπουργός, 2000- 2004.
Βέβαια το έργο ολοκληρώθηκε μετά, το 2006.
Στα εξωκκλήσια κάθε χρόνο οι κτηνοτρόφοι ιδιαίτερα οι Σαμαρινιώτες τιμούν με ιδιαίτερη ευλάβεια και κατάνυξη τον προστάτης τους Άγιο Μάμα.
Μετά την θεία Λειτουργία ακολουθούν χοροί, τραγούδια και φαγοπότι.
Όλα είναι ένα μάγεμα εδώ στο Χελιμόδι, μια στάση εδώ, αποζημιώνει και τον πιο απαιτητικό!
Αργύρης Παφίλης: Στο Χελιμόδι της Σαμαρίνας
Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό e-Δίαυλος, περίοδος Γ, Νο 26, Φεβρουάριος 2021
* Ο Αργύρης ΠΑΦΙΛΗΣ γεννήθηκε το 1952 στην πόλη της Κοζάνης όπου και ζει. Ασχολήθηκε με τον εικαστικό και οπτικοακουστικό λόγο. Παραγωγός σε ραδιοφωνικές εκπομπές καθώς και σε ντοκιμαντέρ (Φύσις και Ανθρώπων Έργα) σε περιφερειακά τηλεοπτικά κανάλια του τόπου μας. Συνεργάστηκε για δύο χρόνια, με τον ηθοποιό και παραγωγό Λάκη Κομνηνό σε μια σειρά ντοκιμαντέρ αρχαιολογικών χώρων της Δυτικής Μακεδονίας. Συνεργάστηκε με τα περιοδικά και εφημερίδες ‘‘Μοχλός’’, ‘‘e- Δίαυλος’’, ‘‘Εφημερίς’’ αλλά και με τον συντοπίτη μας τραγουδοποιό Μάκη Σεβίλογλου σε δύο Βιβλία + δίσκους ακτίνας ‘‘Παράθυρο ανοιχτό’’ και ‘‘Απόψε στ’ όνειρό μου’’. Η ζωγραφική ήταν και είναι η μεγάλη του αγάπη. Πήρε μέρος σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις. Το 2018 τιμήθηκε από τον Δήμο Κοζάνης και την Αντιδημαρχία Πολιτισμού, στο πλαίσιο του κύκλου εκδηλώσεων «Πορτραίτα της Κοζάνης» και από την Βοϊακή Εστία Θεσσαλονίκης. Η τετραμηνιαία περιοδική έκδοση Λόγου και Τέχνης ‘‘Καρυοθραύστης’’ στο τεύχος 5 Σεπτέμβριος 2020 δημοσιεύει έργα του με χρώμα και μελάνη καθώς και συνέντευξη του.