Στο Μέτσοβο η ξυλογλυπτική τέχνη ξεκίνησε από πολύ παλιά. "Η μεγάλη ακμή και το άνθισμα της Μετσοβίτικης λαϊκής τέχνης άρχισε μετά το 1659, με τα εξαιρετικά πολιτικά και εκκλησιαστικά προνόμια, που απέσπασε απ' την Πύλη ο Μετσοβίτης αρχιτσέλιγκας Κύργος Φλόκας και καθιστούσαν το Μέτσοβο αυτόνομη δημοκρατία. Τότε και η ξυλογλυπτική ξέφυγε απ' τη χειροτεχνία κι ανέβηκε στο χώρο της τέχνης με τα τέμπλα, τους δεσποτικούς θρόνους, τους άμβωνες, τα προσκυνητάρια, τα κουβούκλια των επιταφίων, τ' αναλόγια, τα μανουάλια, τα μπαγκάρια και τα τόσα άλλα "ειδίσματα" των εκκλησιών , συνεχίστηκε απ' τον 17ο αιώνα ως τα σήμερα, κι έφτασε από γενιά σε γενιά στα χέρια των σημερινών ταλιαδόρων. Οι "κομπανίες" των ταλιαδόρων του Μετσόβου φτάνανε στις πιο αλαργινές πόλεις, για ν' αναλάβουν τα σπουδαιότερα έργα της ξυλογλυπτικής και να μεταλαμπαδεύσουν έτσι την τέχνη τους...
Απ' τα "τεφτέρια" που κρατούσαν φαίνεται πως είχαν θαυμαστή συντεχνιακή οργάνωση, ενώ απ' τα άλλα βιβλία που κουβαλούσαν συμπεραίνουμε, πως είχαν και μια εκκλησιαστική παιδεία μαζί με τη λαχτάρα στην καρδιά, σαν εκείνους τους κραδασμούς των αγιογράφων, που στον τρουβά τους υπήρχε πάντοτε κάποια "Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης", αλλά και τα "συναξάρια" των αγίων".
Πάντως όλοι δούλευαν με μεράκι και έχοντας το ίδιο πάθος για την δουλειά: "Μεγάλοι ή μικρότεροι τεχνίτες, όλοι δούλευαν με το ίδιο πάθος και την ίδια λαχτάρα ομορφιάς. Υπήρχε σε κάθε συντροφιά ο αρχιμάστορας που φιλοτεχνούσε τα σχέδια, σκάλιζε τα δυσκολότερα μέρη και παρακολουθούσε τη δουλειά των άλλων".
Οι Μετσοβίτες ξυλογλύπτες (ονόματα Μετσοβιτών ξυλογλυπτών)
Το Μέτσοβο έχει πολύ μεγάλη παράδοση στην ξυλογλυπτική τέχνη και διασώζονται ονόματα περίφημων ξυλογλυπτών, οι οποίοι ταξίδευαν επίσης σ' όλες τις ελληνοκατοικούμενες περιοχές, στα Βαλκάνια αλλά και αλλού.
Ο Γ. Πλατάρης στο αξιολογότατο έργο του, Το Σημειωματάρι ενός Μετσοβίτη, διασώζει ονόματα πολλών Μετσοβιτών ξυλογλυπτών. Στο σημείο που αναφέρεται στο γάμο του συντάκτη του χειρόγραφου ημερολογίου των ετών 1871- 1943, Δημ. Μέρανου, ο οποίος είχε καλέσει τους ξυλογλύπτες φίλους και συντεχνίτες του ξυλογλύπτη πατέρα του Γ. Μέρανου ή Μηλιώτη ή Μπαλτζόη, αναφέρει τα ονόματα τους: 1) Ιωάννη Τίτρα, 2) Σεργ.Καλδάρα, 3) Ιω.Μπαρόσιου, 4) Γεωργ. Αθαν. Τσουρέκα, 5) Σπυρ. Δ. Νταφίτση, 6) Αναστ. Ζενέλη, 7) Τριαντ. Μπελημπάση και 8) Κώστα Νάκο Κατσώρα. Επίσης διασώζει κι ονόματα άλλων Μετσοβιτών ταλιαδόρων, όσα μπόρεσε στην 20ετή έρευνά του να βρει και διασώσει "σαν ελάχιστο μνημόσύνο στην άξιά τους μνήμη".
Αυτοί είναι οι εξής: 1)Δημήτριος Πούλιος ή Σιαϊτάνης, 2) Κώτσιος Πούλιος ή Σιαϊτάνης, 3) Ζήσης Πούλιος ή Σιαϊτάνης, 4) Κώστας Νγκιόσανος ή Ντουλμπίος, 5) Κώστας Σιούσιανος ή Ανωτοπίτης, 6) Νικόλαος Γκιώνης, 7) Γιάννης Γκιώνης, 8) Χρήστος Γκιώνης, 9) Γιώργης Γκιώνης, 10) Γιάννης Γκιώνης, 11) Γιώργης Γκιώνης, 12) Βασίλης Πασκούλης, 13) Νικόλας Πασκούλης, 14) Γιάννης Πασχούλης, 15) Βασίλης Πασχούλης, 16) Δημήτρης Πασχούλης, 17) Τόλης Τάση Πασχούλης, 18) Μιχάλης Μπάρσιας, 19) Χρήστος Μπάρσιας, 20) Γιώργης Νταφίτσης, 21) Βασίλης Νταφίτσης, 22) Αναστάσης Μούσκου ή Μόσχος, 23) Θεμελής Μήτσας, 24) Νικόλας Μήτσας, 25) Γιώργης Μήτσας, 26) Κώστας Δημότης, 27) Νικόλας Σντρίτσας. 28) Γιάννης Σντρίτσας, 29) Νικόλας Κόνης, 30) Γιαννούσιος Πέτρης ή Κωστάκης, 31) Δημήτρης Πέτρης ή Κωστάκης, 32) Στέργιος Αρντάνης, 33) Βασίλης Πέρτσαλης ή Γκίζας, 34) Αθανάσιος Πέρτσαλης ή Γκίζας, 35) Κύργος Ντάλας, 36) Γιάννης Πέτρης, 37) Στέργιος Πέτρης, 38) Γιώργης Πέτρης (ο οποίος στη συνέντευξή του στη Χατζημιχάλη αναφέρεται και στον ξυλογλύπτη Καραϊσκάκη από την Κουτσούφλιανη), 39) Νικ. Ρόζος ή Τρίχας, 40) Γούσιος Κώστα Νάκου ή Κατσώρας, 41 ) Νικόλαος Μέρανος ή Μηλιώτης, 42) Γ. Παήλας με τα παιδιά του από τ' Ανήλιο, που όλα τους τα χρόνια δούλευαν στη Ρουμανία.
Ακόμη ο ίδιος συγγραφέας αλλού αναφέρει τον Αθανάσιο Μιχ. Μερτζιάνη, που έμαθε την τέχνη του ξυλογλύπτη από τον παππού του Γιώργη Αθ. Τσιουρέκα. Σε συμφωνητικό που κατέχει ο Πλατάρης αναφέρει ξυλογλύπτες με το όνομα Μήχο Παλαμά, Ζιώγο (βλαχ. Γιώργος) Χειμώνα, Αντώνιο Σούλτη καθώς και το παιδί (προφανώς για βοηθοί) του Κώστα Μπάρσια και του Γεωργίου Γουδέβενου. Αλλά και σε άλλη εργασία του ο Πλατάρης αναφέρεται στα παιδιά του Στέργιου Βαρδάκα και το Μετσοβίτη ζωγράφο και χρυσωτή Στέργιο Πήλια, τον ξυλογλύπτη Δημήτρη Πέτρη, τον Ηρακλή και Ντάφο Νταφίτση, τον παλαίμαχο αρχιταλιαδόρο Νικόλα Μπλέτσο και τον σπουδαίο Κύργο Ν. Βίρο (1884-1973), τον Μιχάλη Μπάρσια και τον γιο του Χρήστο, καθώς ξανά επίσης και τους Βασίλη Πέτρη ή Πέρτσαλη και τον γιο του Νάση Πέτρη ή Πέρτσαλη ή Γκίζα και τον Νικόλαο Μήτσια.
Στα 1821, ο επίσης Μετσοβίτης Κώστας Κόλη με τον Κώστα Ματσούκο "σκάλισαν το τέμπλο του ναού της Παναγίας της Μεσοχώρας στο Στενίμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας, σύμφωνα με την επιγραφή ...ΜΑΪΣΤΟΡΟΙ ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΛΗ, ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΤΣΟΥΚΟΣ ΜΕΤΣΟΒΙΤΕΣ...".
Ίσως θα έπρεπε στο σημείο αυτό να αναφέρουμε και ονόματα σύγχρονων Ηπειρωτών ξυλογλυπτών. Έχουμε λοιπόν στο Μέτσοβο: 1) Βαρσάνης Παναγιώτης του Κωνσταντίνου 2) Γκαμπράνης Ιωάννης του Κωνσταντίνου 3) Γκοργκούλης Μιχαήλ του Κωνσταντίνου 4) Κουτσαμάνης Απόστολος του Δημητρίου 5) Μαυρογιώργος Χρήστος του Γεωργίου 6) Μερτζάνη αδερφοί (Ιωάννης, Αθανάσιος και το παιδί του Αθανασίου, ο Μιχαήλ) 7) Μπλέτσου αδερφοι (Κωνσταντίνος, Γεώργιος, Σπυρίδων, Βασίλειος) 8) Πανάγιος Δημήτριος του Βασιλείου 9) Σταυράκη αδερφοί (Γεώργιος, Ιωάννης) 10) Σταχούλης Βασίλειος του Τριανταφύλλου 11) Σύρμπος Σπυρίδων του Μιχαήλ 12) Τόπης Βασίλειος του Ιωάννου 13) Τρίχας Γεώργιος του Κυριάκου Τζαρούχης Απ. Δημήτριος.
Στα Γιάννενα συναντήσαμε τα εργαστήρια ξυλογλυπτικής τέχνης ή εταιρείες των: 1) Λέτσιου Αυγερινού 2) Χ. Πέτσιου και Γ. Βαλάκου 3) Β. Μπέτση και Σ. Χουλιάρα (οι οποίοι έχουν δημιουργήσει Ξυλογλυπτική Ο.Ε.), 4) Χ. Καρατζά 5) Α. Κατσάνου και Χ. Θεοδωρίδη (Ο.Ε.) 6) Ευ. Σταμούλη και Κ. Ρίζου (Ο.Ε.), 7) Αφοι Λ. Γεωργιάδη, 8) Γ. Γεωργιάδη, 9) Σ. Βαγγελή και Λ. Τασιούλα (Ο.Ε.), 10) Μ. Τσόντζου και Α. Ηλία (Ο.Ε.), 11) Βαγγέλη Κ. Γκόγκου, 12) Ν. Κύρκου. Στην υπόλοιπη Ήπειρο συναντήσαμε εργαστήρια όπως του Χριστίδη Δημητρίου από το Αηδονοχώρι Κόνιτσας που έχει το εκθετήριό του στο Μπουραζάνι και της Έλλης Παπαδημητρίου και ΣΙΑ Ε.Ε., από την Γραμμενίτσα της Aρτας. Σίγουρα εκτός απ' αυτούς θα υπάρχουν και άλλα, μικρότερα ή μεγαλύτερα και σε άλλες περιοχές της Ηπείρου. Πολλοί απ' αυτούς είχαν εκθέσει τα έργα τους σε ομαδικό περίπτερο του Ε.Ο.Μ.Μ.Ε.Χ στην 5η Πανελλήνια εμπορική έκθεση της HELEXPO, "Ήπειρος '97", που έγινε 4-8 Ιουνίου 1997 στα Γιάννενα.
Ταξίδια και έργα Μετσοβιτών ξυλογλυπτών
Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές οι ξυλογλύπτες "δρούσαν σε ορισμένες περιοχές και εργάζονταν σύμφωνα με άγραφους κανόνες, στηριγμένους στο εθιμικό δίκαιο. Η ακτίνα δράσης π.χ. των ταγιαδόρων των χωριών της Κόνιτσας και των Τζουμέρκων απλωνόταν κατ' αποκλειστικότητα στην Ήπειρο και την Αλβανία, ενώ οι Μετσοβίτες και οι Σαμαρινιώτες ταγιαδόροι κατέβαιναν στην Θεσσαλία. Όλοι όμως κατέκλυζαν τον ευρύτερο χώρο, φθάνοντας μέχρι την ενδοχώρα της Μικράς Ασίας και την Συρία και μέχρι την Ρουμανία, επιδρώντας στις τοπικές συνήθειες αλλά και δεχόμενοι επιδράσεις".
Μετσοβίτες ξυλογλύπτες φιλοτεχνούν ξυλόγλυπτα έργα σε πολλές ελληνοκατοικούμενες περιοχές, από το 1670 τουλάχιστον και μετά, όπου είναι φτιαγμένο το τέμπλο του Προφήτη Ηλία στον Όλυμπο καθώς και της Μονής Αγίου Νικολάου Μετσόβου (1682). Τον 18ο αιώνα φιλοτεχνείται από Μετσοβίτες το τέμπλο του ναού Αγίου Δημητρίου Μετσόβου (το 1744 από τα παιδιά του Στέργιου Βαρδάκα) και χρυσώνεται στα 1747 από το Μετσοβίτη ζωγράφο Στέργιο Πήλια. Στα 1750 οι ταλιαδόροι της οικογένειας Πούλιου ή Σαϊτάνη ή Δίμανου φτιάνουν το τέμπλο της Αγίας Παρασκευής Μετσόβου.
Στα 1791 ο Κώστας Μετζοβίτης με τον Κωνσταντίνο Λινοτοπίτη κάνουν το τέμπλο του καθολικού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος του Μεγάλου Μετεώρου, το 1813 Μετσοβίτες (Κώστας και Δημήτρης) χρυσώνουν το τέμπλο στο καθολικό της Μεταμόρφωσης του Χριστού της Μονής του Ντούσκου ή Δούσικου στα Τρίκαλα και το 1814 Μετσοβίτες σκαλίζουν το τέμπλο του ναού Αγίου Χαραλάμπους στη Μονή του Αγίου Στεφάνου Μετεώρων. Το 1835 ο Αναστάσιος Μούσκου ή Μόσχος με τη κομπανία του Γιάννη Γκιώνη φτιάχνουν το τέμπλο στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία κοντά στα Σάλωνα, στον Aγιο Γεώργιο Λειβαδιάς, όπου υπογράφει και "Αναστάσιος Μετζοβίτης", το τέμπλο στο Αιτωλικό και στη συνέχεια στη Μακεδονία τέμπλα στη Μολόβιστα, Οχρίδα και Κρούσιοβο.
Στα 1839 άλλος Μετσοβίτης ξυλογλύπτης ο Γιάννης Πασκούλης παραδίδει το τέμπλο του Αγίου Κωνσταντίνου της Φιλιππούπολης κατά το σχέδιο της Βιέννης. Το 1839 ο Δημήτρης και Στέργιος Πέτρης ανακαινίζουν και φιλοτεχνούν και άλλα τέμπλα στην ίδια πόλη αλλά και στο Μέτσοβο. Το 1840 ο Δημήτρης Πέτρης φτιάχνει το τέμπλο της Ολυμπιώτισσας στην Ελασσόνα. Το 1848 ο Αναστασης Μούσκου ή Μόσχος στο Γαλαξείδι φτιάχνει το τέμπλο του Αγίου Νικολάου με την οικογενειακή κομπανία των Γκιώνηδων. Στη Ρούμελη το 1875, φτιάχνουν τέμπλα στο Δομοκό, Πουρνάρι ή Πρινάρι στη συνέχεια, Καλεράρι, Πλόπη, Χουμίργιαννη και 1879 στο Καστρί. Το 1882 στο χωριό Ροβολάρι, στον Aγιο Ιωάννη το Θεολόγο στο χωριό Γιαντζιού, το 1886 το τέμπλο της Υπάτης, 1887 στη Σελίτζιανη και το 1889 στους Κορυσχάδες. Aλλοι σπουδαίοι ταλιαδόροι ήταν μαζί τους ο γιος του Γιώργη Μέρανου, Νικόλαος, ο Κώστας Δημότης με το γιο του, ο Κώστας Νάκου ή Κατσιώρας με το γιο του Γούσιο, ο Ηρακλής και ο Ντάφος Νταφίτσης και ο παλαίμαχος αρχιταλιαδόρος Νικόλας Μπλέτσος.
Σπουδαίος ήταν και ο Κύργος Ν. Βίρος. Επίσης μαζί τους στην ίδια κομπανία ήταν και ο Μιχάλης Μπάρσιας και ο γιος του Χρήστος, ο Γιάννης Γκιώνης, ο Βασίλης Πέτρης ή Πέρτσαλης και ο γιος του Νάσης Πέτρης ή Πέρτσαλης ή Γκίζας, ο Νικόλας Μήτσιας, Κωνσταντίνος Δημότης. Επίσης ο Μετσοβίτης ταλιαδόρος Κώστας Νάκου, είχε ταξιδέψει στην Αίγυπτο το 1862 και έφτιαξε το τέμπλο στην εκκλησία του Ευαγγελισμού στην Αλεξάνδρεια και πληρώθηκε από τους Τοσίτσηδες. Εκτός από τη Ήπειρο όπου έκαναν και το τέμπλο του ναού Αγίου Γεωργίου στο χωριό Θοδώριανα, τη Θεσσαλία, Μακεδονία, Ρούμελη, Μοριά πηγαίνουν και στο Λιβόρνο της Ιταλίας, όπου στα 1820 οι αδερφοί Τοσίτσα καλούν την οικογενειακή κομπανία του αρχοντομάστορα Γιάννη Γκιώνη να κάνουν το τέμπλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το 1899 ο Γιώργης Μέρανος και ο Γιώργης Τσουρέκας φιλοτεχνούν και το τέμπλο στο ναό Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Βοτονοσίου κατόπιν παραγγελίας του Γ. Αβέρωφ, του οποίου η μητέρα Δούκω κατάγονταν από το Βοτονόσι.
Όσον αφορά την Βόρεια Ήπειρο, διασώζεται το όνομα του Κωνσταντίνου Μετσοβίτη (1805) που φιλοτέχνησε το τέμπλο (αλλά και τον Aμβωνα και τον Δεσποτικό Θρόνο) του ναού του Γενεθλίου της Θεοτόκου στο Aνω Λάμποβο (το όνομά του είναι "αναγεγλυμμένο" επί του τέμπλου). Στα 1821, ο επίσης Μετσοβίτης Κώστας Κόλη με τον Κώστα Ματσούκο "σκάλισαν το τέμπλο του ναού της Παναγίας της Μεσοχώρας στο Στενίμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας, σύμφωνα με την επιγραφή "ΜΑΪΣΤΟΡΟΙ ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΛΗ, ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΤΣΟΥΚΟΣ ΜΕΤΣΟΒΙΤΕΣ"".
Απ' όλα αυτά τα ονόματα, ελάχιστα έχουν διασωθεί από επιγραφές. Θα μπορούσαν να είχαν διασωθεί πολλά ακόμη και από παλαιότερα, αν συνέβαινε ό,τι και με τους αγιογράφους. Αυτοί συχνά υπέγραφαν τα έργα τους με το όνομά τους, πράγμα διόλου εύκολο, μπαίνοντας "...στη δούλεψη... του δωρητή".
14/11/2006
Τριαντάφυλλος Σιούλης
(c) Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων
Βιβλιογραφία
Αλεξίου Γιώργος, Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Ι. Ν. Παναγίας και Αγίου Μηνά Καστοριάς, Καστοριανή Βιβλιοθήκη, Σειρά: Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία, Εκδόσεις Καστοριανή Εστία, Καστοριά 1995.
Ανωνύμου, "Άγνωστα ονόματα ζωγράφων, ξυλογλυπτών, τεχνιτών και άλλων εξ επιγραφών μεταβυζαντινών εκκλησιών", ΕΕΒΣ, έτος Β΄, Αθήνα 1925.
Αρμολόι, "Ξυλογλύπτες και μαραγκοί", Τρίμηνη έκδοση με θέματα από την Πυρσόγιαννη και τα γύρω μαστοροχώρια, τευχ.7, σ.22-23 (1979;).
Αρμολόι, "Περί ταξιδιών και ονομάτων Μαραγκών", Ενημερωτικό φυλλάδιο που εκδίδει η Προοδευτική Ένωση Πυρσόγιαννης, Περίοδος Β΄, Τεύχος 1, Φθινόπωρο 1997.
Βαρβούνης Μανόλης "Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα της Σάμου", Ανάτυπο από τις Σαμιακές Μελέτες, τόμος Δεύτερος (1995 - 1996), Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου", Αθήνα 1996.
Βίττης Σ. Φώτης, "Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Αγ.Νικολάου Βλάστης", Μακεδονική Ζωή, τευχ.136, Αύγουστος 1977, σ.40-41.
Γκίκας Π. Γιάννης, "Ο Ξυλογλύπτης Ευάγγελος Μόσχος", Μακεδονική Ζωή, τευχ. 155, Απρίλιος 1979.
Ζάχος Αριστοτέλης, "Βυζαντινόν εν Ηπείρω Βημόθυρον", ΗΧ, Ιωάννινα 1928.
Καζανάκη Μαρία "Εκκλησιαστική Ξυλογλυπτική στο Χάνδακα το 17ο αι., Νοταριακά έγγραφα (1606-1642)", Θησαυρίσματα, Περιοδικόν του ΕΙΒΜΣ, Τόμος 11, Βενετία 1974.
Καλινδέρης Α. Μιχαήλ, Αι Συντεχνίαι και η Εκκλησία επί Τουρκοκρατίας, Εκκλησιαστικαί Εκδόσεις Εθνικής Εκατονπεντηκονταετηρίδος, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήναι 1973.
Καλοκύρης Κ. Δ., Άθως, Θέματα Αρχαιολογίας και Τέχνης, Εκδ. Οίκος Αστήρ, Αθήνα 1963.
Καλοκύρης Κων., "Το τέμπλον", ΘΗΕ, τομ. 11ος, Αθήνα 1967, σσ. 709-711.
Καλοκύρης Δ. Κωνσταντίνος, Το εγκάρσιο Λειτουργικό διάφραγμα (Jube, Lettner, Pulpitum) μεγάλων ναών της Δύσεως, Η βυζαντινή επίδραση στην διαμόρφωσή του, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999.
Καλούσιος Γ. Δημήτριος, Μετσοβίτες ξυλογλύπτες στο νομό Τρικάλων (18ος, 19ος και 20ος αιώνας), Πρακτικά Α΄ Συν. Μετσοβίτικων Σπουδών, Μέτσοβο 28-30 Ιουνίου 1991, Αθήνα1993, 217-290.
Καμαρούλιας Δημήτρης, Τα Μοναστήρια της Ηπείρου, τομ. Α΄ και Β΄, Εκδόσεις Μπάτσας - Πλέσσας, Αθήνα 1996.
Κίστης Β. , "Το τέμπλο του μητροπολιτικού ναού Ιωαννίνων", ΗΗ, 1990.
Κουτελάκης Χαρ. Μ., Ξυλόγλυπτα τέμπλα της Δωδεκανήσου μέχρι το 1700 (Διατριβή), Αθήνα - Γιάννινα 1986.
Μακρής Κ., "Ξυλογλυπτική", στον τόμο Νεοελληνική Χειροτεχνία, Αθήνα 1969.
Μακρή Κίτσου, Η Ξυλογλυπτική του Πηλίου, Τυπογραφείο Κίτσου Α. Μακρή, Βόλος 1958.
Μακρής Κ. Α., Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου, Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1976.
Μακρής Κίτσος Α., Εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1982.
Μοσχόπουλος Ν. Γεώργιος, "Αγιογράφοι -Ξυλογλύπτες - Αργυρογλύπτες 17ος - 19ος αι.", Κεφαλληνιακά Χρονικά, τομ. 2, Αργοστόλι 1977.
Νικονάνος Νικόλαος, Ξυλόγλυπτα, Θησαυροί Αγίου Όρους, Θεσ/νικη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, 1997, σ.258-275.
Νομικός Θεοφάνης, "Από την παράδοση στη σύγχρονη ανάπτυξη της ξυλογλυπτικής", Ελληνική Λαϊκή Τέχνη, έκδοση ΕΟΕΧ αριθμ.12/1973.
Ντυμπύ Ζωρζ, Τέχνη και Κοινωνία τον Μεσαίωνα, Μετάφραση Ελευθερία Ζέη, Ολκός / Μικρή Άρκτος, Αθήνα 2000.
Παπαγεωργίου Γ. Π., Οι συντεχνίες στα Γιάννενα κατά τον 19ο αι. και τις αρχές του 20ου αι., (Διατριβή), ΙΜΙΑΧ, Β' εκδ., Ιωάννινα 1988.
Παπαζήσης Τρ. Δ., "Μετσοβίτες ταλιαδόροι", Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών, Μέτσοβο 9-11 Σεπτεμβρίου 1994, Εξωραϊστικός Σύλλογος Μετσόβου, Αθήνα 1997, σ. 41-154.
Παπατσιούμας Ιωάννης, "Οι ξυλογλύπτες της Ανασελίτσας", περιοδ. Μακεδονική Ζωή, τευχ. 236, Ιανουάριος 1986.
Πλάτανου Βασίλη, "Η Μετσοβίτικη λαϊκή ξυλογλυπτική τέχνη", Ηώς, έτος 4, αρ. 51 (10), (1961).
Πλατάρη - Τζίμα Γ., "Διορθώσεις στη Χατζημιχάλη", Πρακτικά Γ΄ Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών, Μέτσοβο 29-31 Αυγούστου 1997, επιμέλεια Τριαντάφυλλος Δ. Παπαζήσης, Αθήνα 2000, σ.335-443.
Πλατάρης - Τζίμας Γ., "Τέμπλα Εκκλησιών της Ρούμελης του 19ου αιώνα φτιαγμένα από Μετσοβίτες Ταλιαδόρους", Εισηγήσεις Συνεδρίου, Ελληνικού Κέντρου Πολιτικών Ερευνών Παντείου Παν/μιου, Η Ευρυτανία κατά τους Επαναστατικούς και μετεπαναστατικούς χρόνους, 170 χρόνια από το θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, Επιστημονική Βιβλιοθήκη ΕΚΠΕ, Αθήνα 1995.
Πλατάρης Γ., Το Σημειωματάρι ενός Μετσοβίτη 1871 - 1943, Αθήνα 1972.
Πλατάρης Γ., "Η Μετσοβίτικη ξυλογλυπτική", περ. Φύσις και Ζωή, τ. Γ΄, τευχ. 9 (1972- 73).
Πολυμέρου-Καμηλάκη Αικατερίνη, "Οι ξυλογλύπτες του Τουρνόβου της Κόνιτσας", ΕΚΕΕΛ, τομ. ΚΕ΄, (έτη 1977-1980), Αθήνα 1981.
Ποταμιάνου Μ., "Τέμπλο ι. Ναού Μεταμορφώσεως Άρτης", ΑΔ 29, (1973-74), Χρον. Β2, 1979.
Σαλαμάγκας Δημ., "Τα ισνάφια και τα επαγγέλματα επι Τουρκοκρατίας στα Γιάννινα", ΗΕ, τ. Η΄, 1959.
Σιούλης Α. Τριαντάφυλλος, "Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ιερού ναού Αγίας Παρασκευής Μετσόβου", ΗΧ, τόμος 32, Ιωάννινα 1997.
Σιούλης Α. Τριαντάφυλλος, "Οι παραστάσεις των λυπηρών των τέμπλων και η εξέλιξή τους", ΒΕΛΛΑ, Επιστημονική Επετηρίδα, Ανωτέρα Εκκλησιαστική Σχολή Βελλάς Ιωαννίνων, Βελλά Ιωαννίνων 2001, σ.229-240.
Σιούλης Τριαντάφυλλος, "Το πρωτότυπο και μοναδικό τέμπλο του ναού της Μονής Αγίας Τριάδας Βρυσοχωρίου (Λεσινίτσας) Ζαγορίου", Ηπειρωτικά Χρονικά, τ. 36, Ιωάννινα 2002, (σ.75-91).
Σιούλης Τριαντάφυλλος, "Ηπειρώτες ξυλογλύπτες και Μακεδονική ξυλογλυπτική", ΗΧ, τ. 35, Ιωάννινα 2001, σ.221-257.
Σιούλης Α. Τριαντάφυλλος, Ο ξυλόγλυπτος διάκοσμος των εκκλησιών στον Ηπειρωτικό χώρο κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και οι τεχνίτες του ξύλου, Ιωάννινα 2002 (Διδακτορική διατριβή).
Σκαφιδάς Β., "Ιστορία του Μετσόβου", ΗΕ, έτος ΙΑ΄, τεύχος 117ον , Ιωάννινα, Ιανουάριος 1962.
Σούρλας Ευρ., "Η Ξυλογλυπτική τέχνη στην Επαρχία Κονίτσης", ΗΕ, Έτος Η΄, τ. 57ον 1957.
Σοφιανός Ζ. Δημ., "Τα ξυλόγλυπτα τέμπλα των Μετεωρικών Μονών Μεγάλου Μετεώρου (1791) και Αγίου Στεφάνου (1814), έργα Μετσοβιτών Μαστόρων", Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών, Αθήνα 1993, σ. 173-215.
Σταμέλος Δημήτρης, Νεοελληνική Λαϊκή Τέχνη, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1993.
Σταμέλος Δημήτρης, Το τέμπλο του Άη -Νικόλα στο Γαλαξείδι κι ο τεχνίτης του, Ιστορική και Αισθητική Μελέτη, Αθήνα 1973.
Τσαπαρλής Ευστρ., Ξυλόγλυπτα τέμπλα Ηπείρου 17ου- α΄ ημισ. 18ου αι., (Διατριβή), Αθήνα 1980.
Τσαπαρλής Ευστρ., "Τρεις Μεταβυζαντινοί ξυλόγλυπτοι άμβωνες από την Ήπειρο", Παρνασσός, 20 (1978).
Τσαπαρλής Ευστρ., "Το Βυζαντινόν Τέμπλον, Ιστορική Επισκόπησις", Θεολογία, τ. 47, Ιανουάριος - Μάρτιος 1976, τευχ.1, Εν Αθήναις 1976, σ.908-923.
Τσαπαρλής Ευστρ., "Το ξυλόγλυπτο τέμπλο στην Ήπειρο κατά το Β΄ μισό του 18ου αιώνα", Αντίφωνον, αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Β. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994.
Ευστρ. Τσαπαρλής, Το τέμπλο της Αγίας Σοφίας Άρτας, Έκδοση Μουσικοφιλολογικού Συλλόγου "Ο Σκουφάς", Άρτα 1986.
Τσολακίδης Αντώνης, Η τεχνική της ξυλογλυπτικής, Κιλκίς 1998.
Φαλτάιτς Κ., "Λοτόμοι, Ταλιαδόροι, Βαγενάδες: Οι Πλανόδιοι τεχνίτες του Ξύλου", περ. Ελληνικά Γράμματα, 16 Αυγούστου 1928γ΄, σ.181-84.
Φαράντος Δημ. Χαραλ., "Ξυλόγλυπτα τέμπλα στην κεντρική και νότια Εύβοια", Μέρος Α΄, Ανάτυπο από το Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, 30/1992-1993, Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών, Αθήνα 1994.
Φλωράκης Ε. Αλέκος, Μαρμάρινα λαϊκά τέμπλα της Τήνου, εκδόσεις Τήνος, 1996.
Χατζημιχάλη Αγγελική, "Ηπειρωτική Λαϊκή Τέχνη", Ε΄ έτος, ΗΧ, Εν Ιωαννίνοις 1930.
Χατζημιχάλη Αγγ., "Λαϊκή Αρχιτεκτονική και Τέχνη", Περίληψη ομιλίας στον Κύκλο Τεχνικών την 29-5-42, δημοσιευμένη στο Δελτίο του Κύκλου αυτού, αριθ.28.
Χατζημιχάλη Αγγελική, "Οι συντεχνίες και τα ισνάφια", Ανάτυπον από την ΕΑΣΒΣ, Τόμος Β΄1949-1950, Αθήνα 1950.
Χατζημιχάλη Αγγελική, Ελληνική Λαϊκή Τέχνη, Πυρσός Α.Ε., Αθήναι 1931.
Χατζημιχάλη Αγγ., "Η ελληνική λαϊκή τέχνη", Ανθολογία Ελληνικής Αρχιτεκτονικής, Η κατοικία στην Ελλάδα από το 15ο στον 20ο αιώνα, Αθήνα 1981, σ.38-39.
Χρηστίδης Βύρων, Η Αρχιτεκτονική του χωριού Κουκούλι Ζαγορίου, τομ. Α και Β, (Διδακτορική Διατριβή), Αθήνα1994.
Brehier L. La Sculpture et les Arts Mineurs Byzantins, Paris 1936.
Cornacov Dimitar Macedonian wood - carving, second edition, Skopje 1994.
Gergova Ivanka, Early Bulgarian iconostases 16th-18th century, Sofia 1993.
Hadjimihali Angheliki, La sculpture sur bois, Collection de"LΆ Hellenisme Contemporain" Serie LΆ Art populaire de la Grece, II, Athens 1950.
Konstantinowits I., Ikonostasis, Lemperg 1939.
Lasareff V., "Trois Fragments D' Epistules Peintes et le Templon Byzantin", ΔΧΑΕ, ΠΕΡ. Δ΄, τ. 4, 1964-65, σ. 175 κ. εξ.
Ljubinkovic-Corovic M., Les Bois Sculptes du Moyen Age dans les Regions Orientales de la Yougoslavie, Beograd 1965.
Triantafyllos Sioulis, "Wood-carved iconostasia in churches and Katholika of southern provinces of Orthodox Church of Albania", International Symposium "2000 Years of Christian art and Culture in Albania", Tirana 16, 17, 18 November 2000, Organizer the Orthodox Autocephalous Church of Albania, in honor of the jubilee celebration Christianity's 2000 years.