Προσωπικότητες

Ο βίος και η εθνική δράση του ιατρού Ιωάννη Αργυρόπουλου αποτελούν μια από τις ελάχιστα γνωστές πτυχές του Μακεδονικού Αγώνα και καταλαμβάνουν ελάχιστες γραμμές στις σελίδες των βιβλίων ιστορίας της περιόδου αυτής. Εξάλλου ο αγώνας απαιτούσε ανωνυμία και ανιδιοτελή θυσία για την επιτυχία του και αυτά συνέβαλαν να παραμείνουν στην αφάνεια οι ήρωες πρωταγωνιστές του και η δράση τους.
Η παρούσα εισήγηση στηρίζεται σε ένα ανέκδοτο κείμενο του φαρμακοποιού Κωνσταντίνου Αργυρόπουλου¹, γιου του Ιωάννη Αργυρόπουλου, σε μια προσπάθειά του να καταγράψει τον βίο και την εθνική δράση του πατέρα του μέσα από τις διηγήσεις που είχε ακούσει και όσα θυμόταν από το ημερολόγιο του πατέρα του. Όπως συνάγεται και από μαρτυρίες άλλων μελών της οικογένειας, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος είχε καταγράψει σε ένα ημερολόγιο πολλά από τα γεγονότα της ζωής του². Το ημερολόγιο όμως αυτό κάηκε μέσα στο σπίτι του γιου του Χαρίλαου κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος της Κλεισούρας από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής στις 5 Απριλίου 1944.
Η σύνταξη του κειμένου της βιογραφίας του πατέρα του ολοκληρώθηκε από τον Κωνσταντίνο Αργυρόπουλο πιθανόν το έτος 1971. Ο ίδιος παρακαλούσε επίμονα, όπως γράφει, τον πατέρα του κατά το τελευταίο έτος της ζωής του να γράψει τα απομνημονεύματά του, δυστυχῶς ὅμως τὸν ἐπρόλαβεν ὁ θάνατος. Αν και δεν προχώρησε ποτέ στην τυπογραφική έκδοση της εξιστόρησης αυτής, φρόντισε εντούτοις για την ευρύτερη διάδοση της στον κύκλο των συγγενών τους υπό τη μορφή αντιγράφων.

Αποτελείται από 55 δακτυλογραφημένες σελίδες³, εκ των οποίων η πρώτη φέρει τον τίτλο Ἰ. Ἀργυρόπουλος. Ἰατρός, η δεύτερη κάτω από φωτογραφία του Ιωάννη Αργυρόπουλου τον πλήρη τίτλο Ἐξιστόρησις τοῦ Βίου καὶ τῆς Ἐθνικῆς Δράσεως τοῦ Ἰωάννου Κ. Ἀργυροπούλου, ἰατροῦ, ὑπὸ τοῦ υἱοῦ του Κωνσταντίνου Φαρμακοποιοῦ και η τελευταία είναι αντίγραφο άρθρου του Χρ. Λαμπρινού με τίτλο «Τὰ πάντα γιὰ τὴν Μακεδονία. Ἕνας αφανὴς ἥρωας. Ὁ ἰατρὸς Ἰωάν. Ἀργυρόπουλος καὶ ἡ μεγάλη προσφορά του» (εφημ. Μακεδονία, Κυριακή 7 Ἀπριλίου 1974)⁴. Στις σελίδες 39 έως και 49 παρατίθενται όσα έχουν γραφεί για τον Αργυρόπουλο σε διάφορα βιβλία και περιοδικά, καθώς και μια ομιλία του Αλέξανδρου Ωρολογά με το ψευδώνυμο Αλεξ. Κούστας, που εκφωνήθηκε την 24η Φεβρουαρίου 1954 στον ραδιοφωνικό σταθμό Θεσσαλονίκης⁵.
Μέσα λοιπόν από τα γραπτά του Κωνσταντίνου Αργυρόπουλου και τις λοιπές ελάχιστες όμως πηγές θα επιχειρήσουμε μια πληρέστερη κατά το δυνατό παρουσίαση της ζωής και της εθνικής δράσης του Μακεδόνα ιατρού. Ο Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος αναφέρεται συχνά στις σελίδες αυτές στην αξία του έργου του πατέρα του. Μάλιστα προσφέρει πλήθος από άγνωστες και πολύτιμες πληροφορίες για την επαναστατική κινητοποίηση του ελληνισμού της Μακεδονίας και για την ιστορία της Κλεισούρας κατά την προαπελευθερωτική περίοδο.
Για την οικογένεια Αργυρόπουλου ιδιαίτερα διαφωτιστικά είναι τα στοιχεία που διασώζονται σε ένα προχειρογραμμένο φυλλάδιο του 1958, που συνέγραψε ο φαρμακοποιός Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος. Το παλαιότερο γνωστό πρόσωπο της οικογένειας είναι ο Αργύριος Μπούρδας, που με την Αγνή Παπαγιάννη απέκτησαν έναν γιο, τον Κωνσταντίνο ή Κωττούλα, και μία κόρη τη Μαλαματή ή Ματή, σύζυγο κάποιου Λαλιώτη. Ο Κωττούλας παντρεύτηκε με την Αγνή Γ. Σιμώτα και απέκτησαν τέσσερα παιδιά, τον Αργύριο, τον Ιωάννη, την Κυράνω και την Κατερίνα⁶. Ο Ιωάννης Αργυρόπουλος γεννήθηκε το 1852 στο Βογατσικό Καστοριάς, στα σχολεία του οποίου έλαβε την εγκύκλια παιδεία. Στη συνέχεια μετέβη στην Αθήνα και στον εκεί εγκατεστημένο αδελφό του Αργύριο, ο οποίος του διέθεσε τα απαιτούμενα χρήματα για τις μετέπειτα σπουδές του στο Γυμνάσιο και για την εγγραφή του στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου. Ο πατέρας τους Κωττούλας δε βρισκόταν πια στη ζωή, καθώς είχε δολοφονηθεί στην Πλεύνα της Βουλγαρίας, και την επιμέλεια του Ιωάννη είχε αναλάβει ο μεγαλύτερος αδελφός του⁷. Τιμώντας τον ο Ιωάννης μετέτρεψε το αρχικό επίθετο της οικογένειας, το Μπούρδας, σε Αργυρόπουλος⁸. Από τις αδερφές τους, η Κατερίνα, παντρεύτηκε με τον βογατσιώτη Δημήτριο Τσούρκα, πατέρα του ιδρυτή και πρώτου διευθυντή του περιοδικού Μακεδονικὴ Ζωὴ Κλεόβουλου Τσούρκα, ενώ η Κυράνω πέθανε σε νεαρή ηλικία⁹.
Στην ιατρική σχολή ο Αργυρόπουλος προσελήφθη ως βοηθός του καθηγητή της χειρουργικής Ιωάννου από την Κορησό Καστοριάς και ειδικεύτηκε στην παθολογία και τη μαιευτική¹⁰. Μάλιστα για να ανταποκριθεί στα μεγάλα έξοδα προμηθευόταν ανθρώπινα οστά από το νεκροταφείο και αφού τα συναρμολογούσε σε σκελετό, τα μεταπωλούσε στους φοιτητές για μελέτη. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του μετακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αδελφό του Αργύριο, ο οποίος τελειώνοντας τις σπουδές του πάνω στη ζωγραφική είχε εγκατασταθεί μόνιμα εκεί και είχε προσληφθεί στην υπηρεσία του Σουλτάνου ως αρχιζωγράφος των ανακτόρων¹¹. Εκεί ο Ιωάννης Αργυρόπουλος έλαβε την άδεια εξασκήσεως του ιατρικού επαγγέλματος και άνοιξε ιατρείο στη συνοικία Μπαλατά το 1874¹².
Στην Κωνσταντινούπολη ο ιατρός εισήλθε στους πνευματικούς και πατριωτικούς κύκλους και για πολλά χρόνια αργότερα διετέλεσε αρθρογράφος και ανταποκριτής της μαχητικής ελληνικής εφημερίδας Νεολόγος. Οι γνωριμίες του με τους εκεί εγκατεστημένους Δυτικομακεδόνες τον ώθησαν να εγγραφεί στη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα και μάλιστα να εκλεγεί και μέλος της επιτροπής αναδιαρθρώσεως του κανονισμού της τον Αύγουστο του 1874¹³. Μεταξύ των Δυτικομακεδόνων γνώρισε και πολλούς Κλεισουριώτες που εργάζονταν εκεί. Αυτοί εξασφαλίζοντας του ετήσια προκαταβαλλόμενη αμοιβή τον έπεισαν να εγκατασταθεί στην Κλεισούρα, που την εποχή εκείνη είχε περίπου 6.500 κατοίκους και είχε σημειώσει μεγάλη ακμή με το διαμετακομιστικό εμπόριο¹⁴.
Το 1886 παντρεύτηκε με την κλεισουριώτισσα Ασπασία Π. Παπαπέτρου¹⁵, με την οποία απέκτησε τέσσερις γιους, τον Κωνσταντίνο (1887–1984)¹⁶, τον Χαρίλαο (1891–1952)¹⁷, τον Γεώργιο (1898–1969)¹⁸, τον Μιλτιάδη (1900–1978)¹⁹, τον Δημήτριο (1904–1937) και μια κόρη την Ιφιγένεια²⁰. Στην Κλεισούρα όμως παράλληλα με την εργασία του ανέλαβε και τα ηνία τηςτοπικής εθνικής κίνησης εναντίον των ρουμανιζόντων²¹. Ο ιατρός – με το όνομα αυτό ήταν γνωστός στην ευρύτερη περιφέρεια – επιστατούσε στη μεταφορά όπλων, την κατάρτιση ομάδων για την απόκρουση των κομιτατζήδων και τη συλλογή πληροφοριών για τις κινήσεις των Τούρκων και των Βουλγάρων. Γράφει χαρακτηριστικά ο γιος του: Ἡ πρὸς τὴν πατρίδα αγάπη του, ὑπερίσχυεν πολλάκις τοῦ πρὸς τὴν οἰκογένειάν του καθήκοντός του, διότι, ἐνῶ αἱ αμοιβαὶ ἐκ τῆς ἐργασίας του ἦσαν αρκεταί, δὲν κατόρθωσεν νὰ σχηματίσῃ χρηματικὸν κεφάλαιον, διότι ἐξόδευε τὰ χρήματά του κατὰ τὰς πολλὰς συλλήψεις καὶ φυλακίσεις του, διὰ τὴν ἐξυπηρέτησιν τῶν ἐθνικῶν συναισθημάτων του²².
Η εμπλοκή του Αργυρόπουλου στη διαμάχη των Κλεισουριέων εξαιτίας της ρουμανικής προπαγάνδας είχε ως αποτέλεσμα τη συκοφάντησή του από τον Αβδελλιώτη ρουμανοδιδάσκαλο Απόστολο Μαργαρίτη (1832–1903), που ήταν εγκατεστημένος στην Κλεισούρα από τον Νοέμβριο του 1855 μαζί με την οικογένειά του. Ο Μαργαρίτης λοιπόν κατήγγειλε στις τουρκικές αρχές ότι ο Αργυρόπουλος ήταν αναμιγμένος στην οργάνωση επανάστασης εναντίον της τουρκικής κυβέρνησης²³.
Ο ιατρός που είχε ήδη μυηθεί στη Νέα Φιλική Εταιρεία από τον ίδιο τον εμπνευστή της Αναστάσιο Πηχεώνα και τον Νικόλαο Φιλιππίδη συνέχισε τον αγώνα του και μάλιστα στήριζε και τροφοδοτούσε τα ανταρτικά σώματα της περιοχής²⁴. Στον αγώνα κατά των ρουμανιζόντων της Κλεισούρας μπαίνει τον Φεβρουάριο του 1862 και ο Πηχεώνας, όταν διορίζεται δημοδιδάσκαλος στα ελληνικά σχολεία της Κλεισούρας, όπου έρχεται σε σύγκρουση με τον διαβόητο πράκτορα των Ρουμάνων και τέως ελληνοδιδάσκαλο Μαργαρίτη, ο οποίος συνεργαζόταν στενά με τους προξένους της Αυστρίας και της Ρωσίας, αλλά και τον ιεραπόστολο των Λαζαριστών ιερωμένο Faverial στο Μοναστήρι με απώτερο σκοπό τον προσηλυτισμό σλαβόφωνων και των βλαχόφωνων της ευρύτερης περιοχής²⁵. Τα προβλήματα μάλιστα που δημιουργούσε ο «απόστολος» των ρουμανιζόντων και οι ομοϊδεάτες του στην Κλεισούρα και στα λαμπρά εκπαιδευτικά της ιδρύματα απασχόλησαν συχνά τον τύπο της εποχής²⁶.
Τον Ιανουάριο του 1888 ο Αργυρόπουλος συνελήφθη και φυλακίστηκε με άλλους δεκαπέντε προκρίτους της Κλεισούρας στις φυλακές αρχικά της Καστοριάς, έπειτα της Φλώρινας και τέλος του Μοναστηρίου²⁷. Μετά τη σύλληψη επακολούθησαν έρευνες της τουρκικής αστυνομίας για ανεύρεση ενοχοποιητικών στοιχείων στην οικία του Αργυρόπουλου, αλλά και σε οικίες Κλεισουριέων στη Θεσσαλονίκη μετά από υποδείξεις του Μαργαρίτη και των οπαδών του²⁸. Μεταξύ των εγγράφων που συγκεντρώθηκαν προς εξέταση ο συνοδεύων την αστυνομία κλεισουριώτης ρουμανοδιδάσκαλος Γεώργιος Πάπα έβαλε και μια πλαστή επιστολή με το παρακάτω κείμενο:

Ἀθῆναι, 5 Ἀπριλίου 1885

Κύριε Ἰατρέ,

Ὁ Ἀρχηγὸς τῶν ληστῶν Βασιλάκης αναχωρεῖ σήμερον. Σᾶς αποστέλλομεν μὲ αὐτὸν 50 ὅπλα châssepots καὶ 4 κιβώτια πολεμοφοδίων. Νὰ διανείμητε αὐτὰ εἰς τοὺς ἐπαναστάτας. Εἴπατε εἰς αὐτοὺς νὰ καίουν χωριά, νὰ φονεύουν Τούρκους, νὰ αἰχμαλωτίζουν ανθρώπους ἄνευ διακρίσεως θρησκείας καὶ νὰ τοὺς πάγουν εἰς τὰ ὄρη. Ἐν μιᾷ λέξει, ἂς διαπράττουν παντὸς εἴδους αγριότητας. Ἐκ συμφώνου μὲ τὸν Πηχιῶν,αποστέλλετε αναφορὰς καὶ ανταποκρίσεις ἐπὶ τῶν ὠμοτήτων διαπραχθεισῶν παρὰ τῶν κτηνῶν τῶν ὀρέων (ληστῶν) διὰ νὰ πιστεύουν ἐν Εὐρώπει, ὅτι ἐν Μακεδονίᾳ βασιλεύει διαρκὴς ναρχία καὶ ὅτι ἡ τουρκικὴ διοίκησις δὲν εἶναι ἱκανὴ νὰ ἐξασφαλίσῃ τὴν καλὴν τάξιν καὶ τὴν δημοσίαν ασφάλειαν καὶ ἡσυχίαν.
Ἐὰν αἱ οἰκογένειαι τῶν ἐπαναστατῶν ἔχουν ανάγκην χρημάτων αποσύρατε (tirez) αναλάβετε τοιαῦτα παρὰ τοῦ ἐν Θεσσαλονίκῃ κ. Μ……. Εἴθε ὁ καλὸς Θεὸς νὰ σᾶς σώζῃ απὸ τοὺς Τούρκους!

Φίλιππος

Την επιστολή δημοσίευσε με σχετική ανταπόκριση από την Κλεισούρα της 24ης Φεβρουαρίου 1888, η γαλλόφωνη εφημερίδα της Βουδαπέστης Revue de Hongrie et d’Orient (=Επιθεώρηση της Ουγγαρίας και της Ανατολής)²⁹ γράφοντας τα εξής:

Ὁ διορισμὸς τῆς αὐτοῦ Ἐξοχότητος τοῦ Χαλὴλ Ρεφὰτ πασᾶ εἰς τὴν θέσιν τοῦ Γενικοῦ Διοικητοῦ τοῦ Βιλαετίου Μοναστηρίου, ὑπῆρξεν εὐεργετικὸς διὰ τὸν λαὸν τῆς Μακεδονίας καὶ μεγάλο πλεονέκτημα διὰ τὰ πολιτικὰ συμφέροντα καὶ τὴν ασφάλειαν τῆς αὐτοκρατορίας. Ἀφοῦ ἐκκαθάρισε τὴν χώραν ἐκ τῆς ληστείας, τῆς ὁποίας τὰ ἐπακόλουθα δὲν ἠμποροῦσαν νὰ εἶναι παρὰ ὀλέθρια διὰ τὴν Ὀθωμανικὴν Αὐτοκρατορίαν, αὐτὸς ὁ νώτατος λειτουργὸς ἔθεσε τὸν δάκτυλον εἰς μίαν ἄλλην πληγήν, ὄχι ὀλιγώτερον γαγγραινώδη απὸ τὴν τῆς ληστείας. Ἔχων γνῶσιν απὸ τὴν αλληλογραφίαν τοῦ Πηχιῶν, ὅτι αἱ καταχθόνιοι μηχανορραφίαι διευθυνόμεναι απὸ τοὺς Ἕλληνας Προξένους καὶ Ἐπισκόπους, εἶχον τὰς διακλαδώσεις των ἐφ’ὁλοκλήρου τῆς ἐπιφανείας τῆς Μακεδονίας, καὶ τῆς ’Ηπείρου ἐν ὄψει ὑποθάλψεως ἐξεγέρσεως ἢ ἐκδηλώσεων ὑπὲρ τῆς ἑλληνικῆς ὑποθέσεως (ζητήματος) ἐπὶ ζημίᾳ τῆς αὐτοκρατορίας, ἡ αὐτοῦ ἐξοχότης ὁ Χαλὴλ Ρεφὰτ πασᾶς, ἔλαβε μέτρα πολὺ εὐεργετικὰ διὰ νὰ θέσῃ τέρμα εἰς αὐτὰς (τὰς μηχανορραφίας). Ἔρευναι καὶ αναζητήσειςἔγιναν εἰς Μοναστήριον, εἰς Νέβεσκαν καὶ εἰς Κορυτσάν. Τελευταίως ὁ νέος Καϊμακάμης τῆς Καστορίας Ἀβδουραχμὰν μπέης, ξιωματοῦχος κέραιος καὶ παρατηρητής, καὶ ὁ Χαφοὺζ ἐφέντης, πρώην Μουδίρης εἰς τὴν Βλαχοκλεισούραν, ἔκαμαν ἐρεύνας ἐκεῖ εἰς τοὺς Ἕλληνας καθηγητάς, εἰς τὸν αρχιερατικὸν ἐπίτροπον,εἰς τὸν ἰατρὸν καὶ εἰς τοὺς ἐφόρους τῶν Ἑλληνικῶν σχολείων. Κατέλαβον παρ’αὐτοῖς αρκετὰ πράγματα. Ἄνευ αναβολῆς, οἱ κύριοι αὐτοί, δέκα τὸν αριθμόν, ἐφυλακίσθησαν καὶ ἐνεκλείσθησαν χωρισμένως. Αἱ αλληλογραφίαι των εἶναι πάρα πολὺ σοβαραί.
Ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνησις καὶ πολλοὶ ἐπίσκοποι ἐνοχοποιοῦνται κατὰ βάσιν. Εἶναι ζήτημα ἐπαναστάσεως ἐναντίον τῶν Τούρκων. Ἡ Ἑλληνικὴ Κυβέρνησις απέστελλεν ὅπλα châssepots εἰς Βλαχοκλεισούραν. Παρὰ τῷ ἰατρῷ Ἀργυροπούλῳ, ανταποκριτὴ τῆς πανελληνίου ἐφημερίδος «Νεολόγος» εὗρον μεταξὺ τῶν ἄλλων τὴν ἑξῆς ἐπιστολήν: (τὴν παραπάνω) (Σ.Σ. Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ απεστάλη πρὸς τὸν ἰατρὸν Ἀργυρόπουλον εἰς Κλεισούραν, απὸ τὸν Νικόλαον Φιλιππίδην απὸ τὰς Ἀθήνας, ποὺ ὑπογράφεται μὲ τὸ ψευδώνυμον «Φίλιππος»).

Το κείμενο αυτό συνοδευόταν και με το παρακάτω υστερόγραφο: Ἡ ἐπιστολὴ ανεγνώσθη εἰς Βλαχοκλεισούραν εἰς τὴν αἴθουσαν τοῦ Δικαστηρίου. Οἱ Ἕλληνες καθηγηταί, ὁ αρχιερατικὸς ἐπίτροπος καὶ οἱ ἔφοροι τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων, ἐνοχοποιοῦνται ακόμη περισσότερον. Ἀλλὰ δὲν ανέγνωσαν δημοσίᾳ τὴν αλληλογραφίαν των, ἕνεκα τῆς ὁποίας ἔχουν συνενόχους. Ἤδη ὁ ἕνας ἐκ τῶν συνενόχων ὁ Τσιότσιος Λέκκου συνελήφθη εἰς Θεσ/νίκη. Τέσσαρες χωροφύλακες τὸν ὁδήγησαν ἐδῶ καὶ ακολούθως ἔρριψαν αὐτὸν εἰς τὴν φυλακήν. Καθημερινῶς συλλαμβάνουν καὶ ἄλλους συνενόχους…³⁰

Όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς, η εφημερίδα τάσσεται υπέρ των οθωμανικών αρχών και συναινεί στην άποψη ότι προετοιμαζόταν επανάσταση εναντίον των Τούρκων από την ελληνική κυβέρνηση και τους Έλληνες προκρίτους· μάλιστα η ελληνική εφημερίδα Νεολόγος επέκρινε τον Χαλήλ Ριφάτ πασά και κατηγορούσε την εφημερίδα Revue de Hongrie et d’Orient που υποστήριζε την Οθωμανική αυτοκρατορία³¹. Άλλη μια πλαστή επιστολή με ίδιο αποστολέα απευθυνόμενη προς τον Κλεισουριώτη Συμεών Τσέγκα, ανέφερε χαρακτηριστικά ότι ο Αργυρόπουλος είχε παραλάβει πολεμοφόδια μέσω του καπετάνιου Ζούρκα και έπρεπε να τα μοιράσει στους αντάρτες³².
Η επιστολή αυτή αναγνώσθηκε και στη δίκη του Αργυρόπουλου, που έγινε στο τουρκικό στρατοδικείο του Μοναστηρίου στις 20 Ιουλίου 1888, αλλά ο ίδιος ο ιατρός παρατήρησε ότι ήταν γραμμένη σε τελείως καινούριο χαρτί και ζήτησε από τους δικαστές να αποφανθούν περί του πώς ήταν δυνατόν επιστολή μεταφερόμενη «εἰς τὰ θυλάκια τῶν ανταρτῶν» για πολλές μέρες να μην φέρει κανένα ίχνος τσαλακώματος και φθοράς³³. Έτσι μετά την ανάκριση του ιατρού από τον Χασάν Χαφούζ εφέντη επιτεύχθηκε η αποφυλάκισή του³⁴.

Η δράση όμως των ρουμανιζόντων δεν σταμάτησε εδώ. Παρά τη μετάβαση του ίδιου του Μαργαρίτη στην Κωνσταντινούπολη τον Απρίλιο του 1888 για διαπραγματεύσεις με την Πύλη, οι οπαδοί του στην Κλεισούρα με επικεφαλείς τον μουχτάρη Αναστάσιο ή Τασιούλα Στεφίκη και τον γιο του Μαργαρίτη, Τάκη, συνεχίζουν τις καταγγελίες επιφανών κατοίκων στις τουρκικές αρχές. Μάλιστα ο μουχτάρης ευθυνόταν και για ένα όπλο που είχε βρεθεί στο σπίτι του ιατρού³⁵. Την ίδια εποχή οι ρουμανίζοντες μεταθέτουν το πεδίο δράσης τους και στην ιδιαίτερη πατρίδα του Αργυρόπουλου, το Βογατσικό, όπου υπό την καθοδήγηση του γιου του μουχτάρη Τασ. Στεφίκη επιχείρησαν να συκοφαντήσουν τους εκεί προκρίτους με πλαστές επιστολές, αλλά εκδιώχθηκαν από βογατσιώτες των οποίων προΐστατο ο αδελφός του ιατρού, Αργύριος³⁶. Αλλά και ο Μαργαρίτης κατά την παραμονή του στην Πόλη δεν παρέμεινε αδρανής, αλλά φρόντισε να συκοφαντήσει τους εκεί εγκατεστημένους Κλεισουριώτες και να προκαλέσει έρευνες των αρχών στα σπίτια τους³⁷.
Το 1889 ο Αργυρόπουλος αποφυλακίσθηκε και χωρίς να πτοηθεί εξακολούθησε να αγωνίζεται εναντίον της ρουμανικής προπαγάνδας³⁸, παρά τις εκ νέου ανακρίσεις εκ μέρους των τουρκικών αρχών τον Ιανουάριο του έτους εκείνου³⁹. Στενοί συνεργάτες του ήταν οι δημοδιδάσκαλοι και κυρίως οι Ιωάννης Βαδραχάνης, Νικόλαος και Γιαννάκης Νέσσα, Τασιούλας Πίνδου, Γεώργιος Πάτσα και Γεώργιος Λέκκου⁴⁰. Οι ρουμανίζοντες με επικεφαλή τους τον ιερέα Νικόλαο Ποπέσκου ή Παπαφλέσσα,αδερφό του περιβόητου ρουμανίζοντα αρχιμανδρίτη Βενιαμίν Ποπέσκου⁴¹, και με τη συνδρομή των τουρκικών αρχών σχεδίαζαν τότε να καταλάβουν την εκκλησία του Αγίου Νικολάου με σκοπό να λειτουργούν εκεί μόνο αυτοί. Οι κάτοικοι όμως το πληροφορήθηκαν και την Κυριακή εκείνη εκκλησιάστηκαν στον ναό και οι ενορίτες του ναού του Αγίου Δημητρίου. Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης του Αποστόλου από τον μαθητή Μάρκο Μούσια, εμφανίστηκε το παιδί κάποιου ρουμανίζοντα για να τον απαγγείλει ρουμανιστί, αλλά αμέσως άρχισαν διαπληκτισμοί Ελλήνων και ρουμανιζόντων εκκλησιαζόμενων. Κατά τη διάρκεια του ξυλοδαρμού που ακολούθησε, ο Αργυρόπουλος έσπασε στα κεφάλια των ρουμανιζόντων το ασημοκόλητο μπαστούνι του από έβενο και τα κομμάτια του τα διατηρούσε για πολλά χρόνια προς ανάμνηση του γεγονότος εκείνου. Μετά τις συμπλοκές ακολούθησαν ανακρίσεις των αναμιχθέντων Ελλήνων στην Καστοριά και οι τοπικές αρχές της Κλεισούρας διατάχθηκαν από τους Τούρκους να εκκλησιάζονται εκ περιτροπής στον ναό του Αγίου Νικολάου οι Έλληνες και οι ρουμανίζοντες⁴². Επιτυχία των ρουμανιζόντων την εποχή εκείνη ήταν και η κατάληψη των εκπαιδευτηρίων της Κλεισούρας, στα οποία δίδαξε έπειτα ο κλεισουριώτης Νικ. Μυρώνης⁴³. Η συκοφαντηκή δυσφήμηση του Αργυρόπουλου και των άλλων προκρίτων της Κλεισούρας είχε ως αποτέλεσμα τη συχνή φυλάκιση, ανάκριση και προσαγωγή τους στα δικαστήρια με αποτέλεσμα οι Καστοριανοί να λένε συχνά στον ιατρό: Πάλι γιατρὲ σὲ φέρανε;⁴⁴.
Τον Σεπτέμβριο του 1889 ο έλληνας πρόξενος του Μοναστηρίου Γ. Φοντανάς κατήγγειλε προς τον γενικό διοικητή Χαλήλ Ριφάτ τις προσπάθειες των ρουμανοδιδασκάλων να καταλάβουν δια της βίας τα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Κλεισούρας και την επίρριψη ευθυνών για τον φόνο στα 1888 του Mussa, καβάση (=οπλοφόρου συνοδού) του Απόστολου Μαργαρίτη, στους έλληνες προκρίτους της κωμόπολης, αλλά διαμαρτυρήθηκε έντονα και για τη στάση του Διευθυντή της αστυνομίας Αλάι μπέη, που με τη συνεργασία του γιου του Μαργαρίτη, Τάκη, είχε υπεξαιρέσει μια επιστολή των αδελφών Μαυραγάνη προς τον ιατρό Αργυρόπουλο με την οποία ζητούνταν η δια κοινής αναφοράς συνδρομή του Μητροπολίτη Πελαγονίας για την αποφυλάκιση των φυλακισμένων στο Μοναστήρι Κλεισουριέων⁴⁵. Την περίοδο εκείνη η οθωμανική και η ρουμανική προπαγάνδα συνήθιζαν να παραλαμβάνουν τους άπορους μαθητές και να τους αποστέλλουν προς συνέχιση των σπουδών τους ή στη Ρουμανία ή στα ξενόγλωσσα σχολεία της Τουρκίας, για να τους έχουν στη συνέχεια όργανα προς επίτευξη των σκοπών τους. Ένας από αυτούς τους μαθητές ήταν και ο Συμεών Στεφ. Βαρβέρης, που αφού σπούδασε ιατρική με υποτροφίες στο τουρκικό πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης,μετά την αποφοίτηση το 1890 εστάλη με ενέργειες της ρουμανικής προπαγάνδας στην Καστοριά ως αστίατρος. Πρώτο μέλημα του Βαρβέρη ήταν η ενίσχυση των ρουμανιζόντων της γενέτειράς του Κλεισούρας και κυρίως η δωροδοκία του Αργυρόπουλου και μετέπειτα η απομάκρυνσή του από την κωμόπολη και η εγκατάστασή του στη Θεσσαλονίκη. Ο Αργυρόπουλος όμως, αφού άκουσε τις φιλοφρονήσεις του Βαρβέρη και αρνήθηκε να χρηματιστεί, του απάντησε με τα παρακάτω: Σὲ ἄκουσα μὲ προσοχὴν εἰς ὅσα μοῦ ανέπτυξες, αλλὰ εἶμαι Ἕλλην καὶ θὰ ἐξακολουθήσω μὲ περισσότερον φανατισμὸν τὸν αγώνα μου ἐναντίον τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας⁴⁶.
Το 1892 ο Αργυρόπουλος πληροφορήθηκε σε ποιο μέρος της πόλης Πλεύνα (Pleven) στη Βουλγαρία ήταν θαμμένος ο δολοφονημένος πατέρας του. Κατά την επίσκεψή του εκεί έκανε την ανακομιδή των οστών του και παράλληλα επισκέφθηκε στον Πύργο της Βουλγαρίας τους εκεί εγκατεστημένους Κλεισουριώτες αδελφούς Μπέζη. Στη συνέχεια κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου αποφάσισε να μείνει, αλλά μετά από λίγους μήνες επανήλθε στην Κλεισούρα, καθώς νοστάλγησε την οικογένειά του, και άρχισε πάλι τις ενέργειές του εναντίον των ρουμανιζόντων⁴⁷.
Την περίοδο όμως αυτή δραστηριοποιείται στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας και η βουλγαρική προπαγάνδα με απώτερο σκοπό τον προσηλυτισμό των σλαβόφωνων κατοίκων της. Ο βογατσιώτης πολιτικός Στέφανος Δραγούμης διακηρύσσοντας προς την τότε κυβέρνηση της Ελλάδας Σώσατε τὴν Μακεδονίαν, διότι αὐτὴ θὰ μᾶς σώσῃ, απέστειλε ως γραμματέα του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηρίου τον γιό του Ίωνα με σκοπό να εργαστεί εναντίον του βουλγαρικού κομιτάτου. Κατά τις περιοδείες του από τη Λάρισα μέχρι το Μοναστήρι ο Ίωνας έρχεται σε επαφή με τον Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη και με τον Αργυρόπουλο, που τον είχε συναντήσει προηγουμένως στο Μοναστήρι, και αποφασίζουν με τη συγκατάθεση των τουρκικών αρχών να αποσταλούν δέκα Κρήτες οπλοφόροι για τη φαινομενική φρούρηση του Μητροπολίτη, καθώς στην πραγματικότητα προορίζονταν να γίνουν αρχηγοί των αποστελλόμενων ανταρτικών σωμάτων με την προσωρινή καθοδήγηση του καπετάν Βαγγέλη Στρεμπενιώτη που ήδη εργαζόταν κατά των βουλγαρικών συμμοριών⁴⁸. Ο Αργυρόπουλος διακρίνοντας πρόωρα τον επικείμενο κίνδυνο του πανσλαβισμού υπέβαλε προς την τότε ελληνική κυβέρνηση υπόμνημα για τον κίνδυνο εκβουλγαρισμού της Μακεδονίας και την υποστήριξη της Ρωσίας προς τη Βουλγαρία. Το υπόμνημα εκείνο, χωρίς να τηρηθεί μυστικό για χάρη της ζωής του, δόθηκε σε δημοσιογράφους, που μάλιστα έσπευσαν να δημοσιεύσουν αποσπάσματά του και είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη και τη φυλάκιση του ιατρού για άλλη μια φορά. Κατά την ανάκρισή του μετά από λίγες μέρες υποστήριξε ότι αγωνιζόταν κατά των Σλάβων, που ήταν εχθροί της Τουρκίας, και ότι
οι Έλληνες και οι Τούρκοι ακολουθούσαν κοινή πολιτική. «Μπράβο Ἕλληνα», του είπε ο τούρκος συνταγματάρχης που διενεργούσε την ανάκριση και έκτοτε Έλληνες και Τούρκοι τον αποκαλούσαν «Ἕλληνα»⁴⁹.
Στις 23 Ιουλίου 1903, τρεις μόλις μέρες μετά την επανάσταση των Βουλγάρων ανήμερα της εορτής του Προφήτη Ηλία, οι βουλγαρίζοντες κομιτατζήδες της περιφέρειας Καστοριάς με στρατολογημένους οπαδούς τους από τα γύρω χωριά επιτίθενται εναντίον της μικρής τουρκικής φρουράς της Κλεισούρας έχοντας ως αρχηγό τον εξωμότη πρώην ελληνοδιδάσκαλο Βασίλ ή Τσίλιο Τσακαλάρωφ (1874-1913)⁵⁰. Μετά την αποχώρηση της φρουράς εισήλθαν στην κωμόπολη οι κομιτατζήδες και αφού φόνευσαν τον μουδίρη, κάλεσαν τους δημογέροντες στην κεντρική αγορά Τσαΐρι και τους ζήτησαν καταλύματα, διατεινόμενοι ότι είχαν έλθει ως απελευθερωτές τους από τους Τούρκους. Ο Τσακαλάρωφ εγκαταστάθηκε στο αρχοντικό του Μπέκα, όπου κάλεσε τους ευπορότερους κατοίκους και υπό τις απειλές των όπλων απαίτησε να του δοθούν λίρες και όπλα για τους απελευθερωτές⁵¹. Ο Αργυρόπουλος απουσίαζε στα λουτρά Λαγκαδά και η σύζυγός του Ιφιγένεια, που κλήθηκε να παρουσιαστεί στον αρχικομιτατζή, δήλωσε ότι λόγω της απουσίας του στερούνταν χρημάτων. Το αποτέλεσμα ήταν να κρατηθεί υπό περιορισμό εκείνο το βράδυ μαζί με άλλες γυναίκες σε ένα δωμάτιο, αλλά το άλλο πρωί παρέδωσε ένα τουφέκι γκρα. Ο ιατρός από την άλλη, όταν πληροφορήθηκε τα περί της ψευδεπανάστασης, διέκοψε τα λουτρά του και κατευθύνθηκε προς τα Καϊλάρια (σημ. Πτολεμαΐδα), όπου διανυκτέρευσε στην οικία του πελάτη του Τοπάλ Ισμαήλ και την επόμενη ημέρα με άλογο και δυο οπλισμένους σωματοφύλακες έφθασε στην Κλεισούρα μέσω Εμπορίου⁵².
Οι κομιτατζήδες παρέμειναν στην Κλεισούρα είκοσι ημέρες γλεντώντας, τρομοκρατώντας τον πληθυσμό και συγκεντρώνοντας χρήματα για τον αγώνα τους. Τότε ακριβώς διαδόθηκε ότι ο τούρκος αρχιστράτηγος Μπαχτιάρ Πασάς προχωρούσε προς τον νότο με στρατιωτικές δυνάμεις καταστέλλοντας την ψευδεπανάσταση και πυρπολώντας τα σλαβόφωνα χωριά. Ο Τσακαλάρωφ πληροφορηθείς την προέλαση των τουρκικών στρατευμάτων, που ήδη βρίσκονταν στο γειτονικό Λέχοβο και επρόκειτο να πυρπολήσουν την Κλεισούρα, διέφυγε με τους ληστοσυμμορίτες του στο δάσος του Μουρικίου. Ενόψει του επικείμενου κινδύνου η δημογεροντία αποφάσισε να αποστείλει πενταμελή επιτροπή με επικεφαλή τον Αργυρόπουλο για να συναντήσει τον Πασά και να τον κατευνάσει, εξηγώντας του παράλληλα ότι ο πληθυσμός της κωμόπολης ήταν αμέτοχος του κινήματος. Ο Πασάς, αφού άκουσε με προσοχή όσα του εξέθεσε ο Αργυρόπουλος σε άπταιστα τουρκικά και πείσθηκε για την ειλικρίνεια των δηλώσεων της επιτροπής, υποχώρησε και έτσι αποτράπηκε η καταστροφή της Κλεισούρας. Δέχθηκε όμως πρόσκληση της επιτροπής να επισκεφθεί την Κλεισούρα, όπου τον υποδέχθηκε πλήθος Κλεισουριέων με τους μαθητές των σχολείων και τον φιλοξένησαν στο αρχοντικό του Μπέκα. Την επόμενη ημέρα τα τουρκικά στρατεύματα έστησαν κανόνια στη ράχη του Αγίου Αθανασίου και από εκεί άρχισαν να βάλλουν κατά των σλαβόφωνων γύρω χωριών, Ζαγορίτσανη (σημ. Βασιλειάδα), Μπόμπιστα (σημ. Βέργας), Χόλιστα (σημ. Μελισσότοπος) και Μόκρενη (σημ. Βαρυκό), που είχαν στείλει εθελοντές στο σώμα του Τσακαλάρωφ⁵³. Έτσι τον χειμώνα εκείνο η Κλεισούρα φιλοξένησε πολλούς πρόσφυγες από τα κατεστραμμένα σλαβόφωνα χωριά⁵⁴.

Το πρώτο Σάββατο μετά την καταστολή της ψευδεπανάστασης του Ήλιντεν και την αναχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων ο Μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης επισκέφθηκε την Κλεισούρα και λειτούργησε στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, όπου παρευρέθηκαν και όλοι οι πρόσφυγες ιερείς των γύρω σλαβόφωνων χωριών. Κατά το κήρυγμά του καυτηρίασε τη βουλγαρική προπαγάνδα, η οποία ευθυνόταν για την καταστροφή τόσων χωριών και τον φόνο τόσων οικογενειών. Μετά την λειτουργία επισκέφθηκε την οικία του Αργυρόπουλου μαζί με όλους τους ιερείς και κάλεσε τους σχισματικούς ιερείς να επανέλθουν στους κόλπους του Πατριαρχείου. Αυτοί όμως προέβαλαν ως δικαιολογία της απόσχισής τους το γεγονός ότι ο πρώην Μητροπολίτης Καστορίας Φιλάρετος Βαφείδης ζητούσε πολλά χρήματα για τη χειροτονία τους και υπέρογκες μηνιαίες συνδρομές⁵⁵. Ο Καραβαγγέλης μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση υποσχέθηκε τη χρηματική αρωγή τους και την οικονομική ενίσχυση των ενδεέστερων οικογενειών, αλλά πολύ λίγοι επανήλθαν στο Πατριαρχείο, καθώς η βουλγαρική προπαγάνδα τους υποχρέωνε δια της βίας να ακολουθήσουν το σχίσμα.

Στα τέλη του 1903 και στις αρχές του 1904 φθάνουν στη Μακεδονία οι πρώτες ομάδες αξιωματικών του ελληνικού στρατού, που με ψευδώνυμα ζωεμπόρων απέβλεπαν στη στρατολόγηση εντοπίων Μακεδόνων αγωνιστών. Στην περιοχή της Καστοριάς κατευθύνθηκαν τον Μάρτιο του 1904 ο ανθυπολοχαγός Παύλος Μελάς και οι λοχαγοί Αλέξανδρος Κοντούλης και Αναστάσιος Παπούλας και ο υπολοχαγός Γεώργιος Κολοκοτρώνης⁵⁶. Κύριο μέλημα ήταν ο κατατοπισμός τους, ο εκφοβισμός των εξαρχικών και η στήριξη των πατριαρχικών. Στη Μονή Αγίου Νικολάου Τσιριλόβου συναντήθηκαν με τον Γερμανό Καραβαγγέλη που τους συνέστησε να συναντηθούν και με τον Αργυρόπουλο στην Κλεισούρα. Κατά την εκεί πορεία τους αντάμωσαν τον ιατρό που είχε μεταβεί στη Ζαγορίτσανη (σημ. Βασιλειάδα) για να επισκεφθεί κάποιον ασθενή του. Παρόλο που είχε ενημερωθεί για αυτούς από τον Μητροπολίτη, τους ρώτησε πού πήγαιναν και τί επαγγέλονταν και έλαβε ως απάντηση ότι ήταν ζωέμποροι που πήγαιναν στο Σόροβιτς (σημ. Αμύνταιο). Αφού λοιπόν πείστηκε ότι είναι αυτοί τους είπε περιπαιχτικά: Οἱ ζωέμποροι δὲν καβαλικεύουν απὸ μεργιά, καθώς και οι τρεις κάθονταν στα σαμάρια των ζώων από μεργιά (από το πλάι) για να ξεκουράζονται από την παρατεταμένη ιππασία. Κατά τη συζήτηση που ακολούθησε οι αξιωματικοί κατάλαβαν ότι ήταν ο Αργυρόπουλος και έτσι όλοι μαζί κρυμμένοι σε κάποιους θάμνους συζήτησαν διάφορα θέματα που αφορούσαν στον αγώνα, χωρίς να χρειαστεί να μεταβούν στην Κλεισούρα, όπου έδρευε λόχος του τουρκικού στρατού⁵⁷. Τον χειμώνα του ίδιου έτους τριμελής επιτροπή άλλων αξιωματικών επισκέφθηκε τον ιατρό στην οικία του και συζήτησαν μαζί του τη διέλευση ελληνικών ανταρτικών σωμάτων από την περιοχή⁵⁸.
Ο Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος συνάντησε χρόνια αργότερα, το 1917, έναν από τους αξιωματικούς εκείνους, τον Ιωάννη Αβράσογλου⁵⁹, που ήταν τότε Διοικητής του Γ΄ Σώματος Στρατού στη Θεσσαλονίκη, και του προσκόμισε φιλική επιστολή από τον πατέρα του. Κατά τη συζήτησή τους ο τότε Διοικητής αποκάλυψε στον ανθυποφαρμακοποιό Αργυρόπουλο ένα περιστατικό που καταδεικνύει ότι η αλλαγή τρόπου ζωής από τους περισσότερους έλληνες αξιωματικούς κατά το πέρασμά τους στη Μακεδονία δεν ήταν ούτε εύκολη ούτε και ανώδυνη⁶⁰. Κατά την παραμονή λοιπόν στην οικία του Αργυρόπουλου τον χειμώνα εκείνο του 1904, η σύζυγος του ιατρού Ασπασία φρόντισε να θερμάνει το δωμάτιο του σπιτιού στο οποίο θα κοιμόνταν οι φιλοξενούμενοι αξιωματικοί, με ένα μεγάλο μαγκάλι γεμάτο κάρβουνα. Μόλις όμως η οικογένεια του ιατρού κατακλίθηκε ακούστηκε θόρυβος από το δωμάτιο των αξιωματικών. Ο Ιωάννης Αργυρόπουλος ανοίγοντας την πόρτα του δωματίου, τους αντίκρισε όλους ζαλισμένους και πεσμένους κάτω. Αντιλήφθηκε αμέσως πως έπαθαν δηλητηρίαση από τις αναθυμιάσεις της θράκας και αφού άνοιξε τα παράθυρα τους συνέφερε με εντριβές⁶¹.
Μεταξύ των προσωπικοτήτων που είχαν επισκεφθεί την οικία Αργυρόπουλου ο Κωνσταντίνος θυμόταν και τον Νικολαΐδη, διευθυντή της εφημερίδας Νεολόγος Τεργέστης, η έκδοση της οποίας είχε απαγορευθεί στην Κωνσταντινούπολη και μοιραζόταν κρυφά μέσω των ελληνικών προξενείων. Εξάλλου ανταποκριτής της εφημερίδας από την περιοχή της Καστοριάς ήταν ο Ιωάννης Αργυρόπουλος. Χαρακτηριστικό της υπολήψεως και του σεβασμού των κατοίκων της Κλεισούρας προς το πρόσωπο του ιατρού είναι το γεγονός ότι πάντοτε προΐστατο κατά τις επισκέψεις επισήμων στην περιοχή, όπως του Βασιλιά Αλέξανδρου και αργότερα του Ελευθερίου Βενιζέλου⁶². Τον Δεκέμβριο του 1901 ο ιατρός απέστειλε επιστολή προς τον τότε πρόεδρο του Υπουργικού Συμβουλίου και Υπουργό των Εξωτερικών Α. Ζαΐμη, με την οποία πρότεινε την απονομή του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος του Σωτήρος στον κλεισουριώτη Γεώργιο Σπίρτα στο Σεμλίνο⁶³.
Από την αρχή του αγώνα τα ελληνικά σώματα συνειδητοποίησαν ότι χωρίς τη συνδρομή των εντοπίων δεν θα έφερναν σε πέρας την αποστολή τους και θα εξολοθρεύονταν. Επιτακτική, λοιπόν, πρόβαλλε η ανάγκη δημιουργίας μιας επιμελητείας που θα εξασφάλιζε οδηγούς, πληροφοριοδότες και αγγελιοφόρους, αλλά θα φρόντιζε και για τη διατροφή και απόκρυψη των σωμάτων και για την περίθαλψη των τραυματιών. Έτσι δημιουργήθηκαν σε όλη την ύπαιθρο της βορειοδυτικής Μακεδονίας τοπικές εθνικές επιτροπές με κύρια ευθύνη τη διευκόλυνση της δράσης των σωμάτων. Η Επιτροπή της Κλεισούρας ορκίστηκε ενώπιον του Καραβαγγέλη στα μέσα Δεκεμβρίου 1904 και στη συνέχεια φρόντισε για τη σύσταση επιτροπών στο Γέρμα, το Λέχοβο, τη Βλάστη και το Εμπόριο⁶⁴. Πρόεδρός της είχε οριστεί ο ιατρός Ιωάννης Αργυρόπουλος, βοηθός γραμματέας ο δημοδιδάσκαλος Γεώργιος Κ. Κιάντος, ταμίας ο Κωνσταντίνος Σ. Βούτσιας και σύμβουλος ο Γεώργιος Ι. Πάτσας⁶⁵. Βοηθοί και αναπληρωματικά μέλη αυτών ορίστηκαν οι Τασιούλας και Νικόλαος Πίνδος και ο Νικόλαος Μάνου⁶⁶. Η ευθύνη της επιτροπής αυτής ήταν πολύ μεγάλη καθώς στην Κλεισούρα υπήρχε λόχος τουρκικού στρατού και πάρα πολλοί ρουμανίζοντες που κατέδιδαν κάθε κίνηση των μελών. Εντούτοις το επάγγελμα του ιατρού παρείχε στον Αργυρόπουλο μια σημαντική κάλυψη, καθώς οι επισκεπτόμενοι την οικία του αγγελιοφόροι προσποιούνταν τους ασθενείς και έτσι παρέδιδαν την κρυπτογραφημένη αλληλογραφία⁶⁷.
Σημαντική όμως ήταν και η συμβολή της συζύγου του ιατρού, της Ασπασίας Αργυροπούλου που καλούσε τους αγγελιοφόρους της Κλεισούρας για να διεκπεραιώσουν την αλληλογραφία⁶⁸. Ως γυναίκα που δεν προκαλούσε τις υποψίες των τουρκικών αρχών και των ρουμανιζόντων, πήγαινε και εύρισκε τον αγγελιοφόρο Δημήτριο Στάγκα, τον μετέπειτα καπετάν Μίζα, που ήταν κτίστης και συνθηματικά τον καλούσε με το αιτιολογικό δήθεν της επισκευής της οικίας της. Η μυστική δράση της αγωνίστριας αυτής, μέχρι και το 1908 περίπου, ήταν ένα μνημόσυνο προς τον αδερφό της Δημήτριο Παπαπέτρου, που λόγω της στενής του φιλίας με τον καπετάν Βαγγέλη Γεωργίου ή Νάτση από το Στρέμπενο (σημ. Ασπρόγεια)⁶⁹ συνελήφθη στις 17 Ιουνίου 1905 από τους κομιτατζήδες έξω από το χωριό Αετός μαζί με άλλους επτά πατριαρχικούς χωρικούς από το Λέχοβο και το Ζέλενιτς (σημ.Σκλήθρο), ξυλοκοπήθηκαν και τέλος ρίχτηκαν σε μια αναμμένη ασβεσταριά με την κατηγορία ότι συνεργάζονταν με τον προαναφερθέντα καπετάνιο⁷⁰.
Την 25η Μαρτίου 1905, ανήμερα της εορτής του Ευαγγελισμού, ο οπλαρχηγός Γεώργιος Τσόντος ή καπετάν Βάρδας με τον υπολοχαγό του πεζικού Στέφανο Δούκα πραγματοποίησαν με περίπου 180 άνδρες νυχτερινή επίθεση στο εξαρχικό χωριό Ζαγορίτσανη, που εκείνη την εποχή χαρακτηριζόταν ως «μικρή Σόφια», λόγω του μεγάλου αριθμού των σχισματικών βουλγαριζόντων κατοίκων της. Σε εκείνη την επίθεση φονεύθηκαν 79 άτομα, μεταξύ των οποίων κατά λάθος και ορισμένοι σλαβόφωνοι πατριαρχικοί⁷¹. Οι ευθύνες για εκείνη την επιχείρηση επιρρίφθηκαν εκ μέρους των τουρκικών αρχών στον ιατρό Αργυρόπουλο, λόγω των συχνών επισκέψεών του στη Ζαγορίτσανη για τους ασθενείς του. Μάλιστα παρουσίασαν και δυο γυναίκες ψευδομάρτυρες, εκ των οποίων η μια φιλοξενούσε τον ιατρό στο σπίτι της όσες φορές πήγαινε εκεί. Στη δυσφήμηση όμως του Αργυρόπουλου συνέβαλαν και οι ρουμανίζοντες της Κλεισούρας που ζήτησαν από τον μουδίρη, που ήταν μίσθαρνο όργανό τους, την επίπληξη όλων των μελών της τοπικής επιτροπής του αγώνα⁷².

Αποτέλεσμα ήταν η σύλληψη του ιατρού και η φυλάκισή του στην Καστοριά με την κατηγορία ότι ήταν ο ηθικός αυτουργός της υπόθεσης⁷³. Η ταυτόχρονη πραγματοποίηση ερευνών στο σπίτι του για εύρεση ενοχοποιητικών στοιχείων δεν απέφερε κανένα αποτέλεσμα, αφού ο γιος του Κωνσταντίνος είχε προλάβει να κάψει την αλληλογραφία που είχε ο πατέρας του με τον Παύλο Μελά και άλλους οπλαρχηγούς του αγώνα και τη φύλαγε σε γραφείο μέσα στο δωμάτιο του σπιτιού του, που χρησιμοποιούνταν ως φαρμακείο. Κατά την παραμονή του ιατρού στις φυλακές Καστοριάς τον επισκέπτονταν εκτός του Καραβαγγέλη, που είχε επιχειρήσει και τη χρηματική εξαγορά του⁷⁴, και πολλοί πρόκριτοι της πόλης, πηγαίνοντάς του συχνά και φαγητό για να μην τρώει από το συσσίτιο. Εκεί τον επισκέφθηκαν και οι δυο γιοί του Κωνσταντίνος και Χαρίλαος και φιλοξενήθηκαν από έναν φίλο του πατέρα τους, τον τούρκο φοροεισπράκτορα Ετέμ εφέντη⁷⁵. Ένας άλλος στενός φίλος του Αργυρόπουλου από τη Λειψίστη, ο αλβανός Βελή μπέης, μόλις πληροφορήθηκε τη φυλάκισή του, τον επισκέφθηκε στη φυλακή και στη συνέχεια πήγε στη σύζυγό του Ασπασία στην Κλεισούρα, στην οποία και εκμυστηρεύθηκε ότι παρά τη μεγάλη κατηγορία θα φρόντιζε ο ίδιος να δωροδοκήσει τους δικαστές που ήταν φίλοι του. Αμέσως η Ασπασία παρέδωσε στο Βελή μπέη χρηματικό ποσό 200 χρυσών λιρών, ανάμεσα στις οποίες και τις λίρες του «τεπέ» από το φέσι της, και έτσι η ποινή μετατράπηκε σε εξορία από τον νομό Μοναστηρίου⁷⁶.
Μετά την αποφυλάκισή του στις αρχές Ιουνίου του 1905 ο ιατρός πέρασε από την οικία του στην Κλεισούρα και την επόμενη ημέρα αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη «σχεδὸν απένταρος»⁷⁷, αλλά με τη σκέψη του στην Κλεισούρα, όπου παρέμειναν πέντε μέλη της οικογένειάς του, καθώς οι δυο προαναφερθέντες γιοι του ήταν τρόφιμοι του Γυμνασίου Τσοτυλίου. Μάλιστα 50μελής συμμορία κομιτατζήδων της περιοχής του είχε στήσει ενέδρα στην τοποθεσία Ιάζια για να τον συλλάβει, ελπίζοντας ότι θα περνούσε από εκεί⁷⁸. Η αδυναμία και ανικανότητα των κομιτατζήδων να εξοντώσουν τον ίδιο τον ιατρό είχε σαν αποτέλεσμα την απαγωγή των οικείων του από το βαρυκιώτη βοεβόδα Νικόλα (Κόλε) Αντρέεφ⁷⁹ τον Ιούνιο του 1905⁸⁰. Με την άφιξή του στη Θεσσαλονίκη θεώρησε καθήκον του να επισκεφθεί τον εκεί έλληνα γενικό πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά και να του εκθέσει την κατάσταση που επικρατούσε στην περιφέρεια της Καστοριάς. Η τραγική οικονομική του κατάσταση τον ώθησε να ζητήσει από τον πρόξενο χρηματική ενίσχυση για την παραμονή του στην πόλη, αλλά η απάντηση που πήρε ήταν αρνητική. Έκτοτε δεν τον επισκέφθηκε καμία φορά. Τη στιγμή ακριβώς εκείνη επενέβησαν οι εκεί εγκατεστημένοι Κλεισουριείς και φίλοι του ιατρού, που φρόντισαν για την εγκατάστασή του σε μια νεόκτιστη οικία στη συνοικία του Αγίου Αθανασίου, όπου και άνοιξε ιατρείο⁸¹. Από έγγραφο του Προξενείου Μοναστηρίου με ημερομηνία 26 Ιουνίου 1907 γίνεται αντιληπτό ότι ο Αργυρόπουλος δεν αδρανοποιήθηκε και κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Θεσσαλονίκη, αλλά συνέχισε να έχει επαφές με τα ανταρτικά σώματα και να εργάζεται για την επιστροφή των σχισματικών στους κόλπους της Ορθοδοξίας⁸². Ο Ιω. Καραβίτης γράφει στα απομνημονεύματά του το 1907 ότι ο Αργυρόπουλος περιέθαλπε τους τραυματισμένους αγωνιστές στην περιοχή Μοναστηρίου και μάλιστα διέθετε και ποσότητα φαρμάκων και άλλων φαρμακευτικών ειδών για την περιποίηση των τραυμάτων⁸³. Στην Κλεισούρα επέστρεψε το 1909 και η εκεί πελατεία του τον περιέβαλλε και πάλι με μεγάλη εμπιστοσύνη, απέφυγε όμως να αναμιχθεί στα κοινοτικά ζητήματα, γιατί τον επέβλεπαν οι τουρκικές αρχές⁸⁴.

Μετά την ανακήρυξη του τουρκικού συντάγματος το 1908 και τη δοθείσα γενική αμνηστία, οι ελληνικές ανταρτικές ομάδες διαλύθηκαν και επέστρεψαν στην ελεύθερη Ελλάδα. Έτσι στη Μακεδονία δρούσαν πια εναντίον των βουλγαριζόντων μόνο τα σώματα των εντοπίων οπλαρχηγών, που έπρεπε να αντιμετωπίσουν άπειρες βιαιοπραγίες των κομιτατζήδων⁸⁵. Κατά την κήρυξη του πολέμου των σύμμαχων βαλκανικών κρατών εναντίον της Τουρκίας το 1912 οι κλεισουριώτες οπλαρχηγοί Δημ. Κ. Στάγκας (καπετάν Μίζας)⁸⁶ και Ανδρέας Π. Παναγιωτόπουλος ή Τζήκας (καπετάν Ανδρέας)⁸⁷, αφού εκδίωξαν τις τουρκικές αρχές, ύψωσαν την ελληνική σημαία στο κωδωνοστάσιο του ναού του Αγίου Νικολάου και παράλληλα διόρισαν επαναστατική Επιτροπή Τοπική Διοικήσεως με πρόεδρο τον Ιωάννη Αργυρόπουλο⁸⁸. Κατά την προέλαση του ελληνικού στρατού στη Δυτική Μακεδονία και την απελευθέρωση του Σόροβιτς (σημ. Αμύνταιο) από την V Μεραρχία, ο Αργυρόπουλος έστειλε με αγγελιοφόρο τον κλεισουριώτη Γεώργιο Ντούλα (τον μετέπειτα Παπα-Ντούλα)⁸⁹ επιστολή στον Μέραρχο Ματθαιόπουλο, με την οποία του υπενθύμιζε την ύπαρξη κοντά στο Εξί-Σου (σημ. Ξυνό Νερό) της διάβασης Κιρλί-Δερβέν (Στενά Κλειδίου), απ’ όπου μπορούσε να τους χτυπήσει ανυποψίαστα ο τουρκικός στρατός⁹⁰. Η προφορική απάντηση του στρατηγού στον κομιστή της επιστολής ήταν: Ὁ γιατρὸς νὰ κοιτάξῃ τοὺς αρρώστους του καὶ ταῖς συνταγές του. Την ίδια νύχτα τα τουρκικά στρατεύματα, καταδιωκόμενα από τον προελαύνοντα σερβικό στρατό κατάφεραν να πλήξουν τον ελληνικό στρατό που είχε στρατοπεδεύσει κοντά στο Δερβένι. Ακολούθησε η οπισθοχώρηση των ελλήνων στρατιωτών προς τα Καϊλάρια (σημ. Πτολεμαΐδα) και την Κοζάνη, αλλά η αναχαίτιση ήρθε γρήγορα από τα ελληνικά στρατεύματα που βρίσκονταν στην Κοζάνη και από τους κατοίκους της περιοχής, που προσέφεραν τη βοήθειά τους ακόμη και με τα κυνηγετικά τους όπλα⁹¹. Ο τουρκικός στρατός απεγνωσμένος κατάφερε να διαφύγει μέσω της διάβασης Καραγιάννια και από εκεί μέσω Σιατίστης και Βογατσικού, το οποίο και πυρπόλησε, να φτάσει στην Καστοριά⁹².
Ένα τμήμα του τουρκικού στρατού πέρασε στις 2 Νοεμβρίου 1912 από την Κλεισούρα, όπου μετά τη λεηλασία και την πυρπόληση των εμπορικών καταστημάτων και των πλουσιότερων οικιών, φόνευσαν και 12 γέροντες, καθώς τα γυναικόπαιδα είχαν καταφέρει να διαφύγουν στο γύρω πυκνό δάσος του Μουρικίου, στην ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου και στο γειτονικό βλαχοχώρι Μπλάτσι (σημ. Βλάστη)⁹³. Ο Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος που εκείνη την εποχή βρισκόταν λόγω των σπουδών του στην Αθήνα, μόλις πληροφορήθηκε την πυρπόληση της γενέτειράς του αναχώρησε μαζί με τον βογατσιώτη Αλέξανδρο Λέτσα σιδηροδρομικώς μέχρι την Λάρισα και από εκεί άλλοτε με άμαξα και άλλοτε με ζώα μέχρι την Κοζάνη. Από εκεί ο μεν Λέτσας κατευθύνθηκε στο Βογατσικό, ο δε Κωνσταντίνος πεζοπορώντας έφτασε στην Κλεισούρα, στην οποία μόλις είχε επιστρέψει από τη Βλάστη η οικογένειά του. Κατά την εκεί ολιγοήμερη παραμονή του συνέβη ένα άσχημο περιστατικό με τον μετέπειτα κατοχικό πρωθυπουργό Ιωάννη Ράλλη που περιόδευε εκείνη την εποχή στην περιοχή και διαμαρτυρόταν ότι δεν έτυχε της δέουσας υποδοχής από τους κατοίκους, αδιαφορώντας για το πλήγμα που είχαν υποστεί⁹⁴.
Μετά την απελευθέρωση ο Ιωάννης Αργυρόπουλος συνέχισε να ασχολείται με τα κοινοτικά ζητήματα και μάλιστα κατάφερε να μεταφερθεί στην Κλεισούρα η έδρα του ειρηνοδικείου και ο αστυνομικός σταθμός, που επρόκειτο να τοποθετηθούν στο Λέχοβο, προβάλλοντας τη σπουδαία εθνική δράση της κωμόπολης στους υπεύθυνους για το θέμα ανώτερους δικαστικούς, που περιέτρεχαν τη Μακεδονία ορίζοντας τις κατάλληλες πόλεις και χωριά⁹⁵.
Εκτός όμως της εθνικής του δράσης, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος ήταν αφιερωμένος και στο λειτούργημα του ιατρού μέχρι τέλους της ζωής του. Οι υψηλές μάλιστα αμοιβές που έπαιρνε, μόνο όμως από όσους είχαν την ευχέρεια, τον είχαν καταστήσει στόχο των ληστών της περιοχής, που πάντα παραμόνευαν για να τον ληστέψουν. Κάποιο χειμώνα επιστρέφοντας από επίσκεψη ασθενή του στη Βλάστη, κινδύνεψε να σκοτωθεί μαζί με το άλογό του λόγω του πάγου που είχε καλύψει τον απόκρημνο και δύσβατο δρόμο. Στην τοποθεσία εκείνη ανήγειρε αργότερα μια βρύση που οι Μπλατσιώτες ονόμαζαν τὸ π’γάδι τ’ Ἀργυρόπουλ’⁹⁶.
Στα τέλη Δεκεμβρίου του 1919 και λίγο πριν τα Χριστούγεννα τον κάλεσαν να επισκεφθεί ασθενή του πελάτη στη Ζαγορίτσανη, μολυσμένο από τον εξανθηματικό τύφο που είχε προσβάλει τα υποχωρούντα από τη Δυτική Μακεδονία σερβικά στρατεύματα και κατ’ επέκταση και αρκετά χωριά της περιοχής. Στις παρακλήσεις των οικείων του να μην πάει λόγω του φόβου μολύνσεώς του απάντησε: Εἶμαι ἰατρός, ὁ δὲ ασθενὴς εἶναι ἕνας απὸ τοὺς καλοὺς φίλους καὶ πελάτας μου καὶ φανατικὸς Ἕλλην καὶ εἶμαι ὑποχρεωμένος νὰ κάμω τὸ ἰατρικὸν καὶ φιλικὸν καθῆκον μου. Θὰ φροντίσω νὰ προφυλαχθῶ νὰ μὴ πιάσω ψείρα. Η επίσκεψη όμως εκείνη ήταν μοιραία για τον Αργυρόπουλο, που πέρασε τις εορτές των Χριστουγέννων με την οικογένειά του, έχοντας όμως καταληφθεί από μια παράδοξη μελαγχολία λόγω της υποψίας ότι είχε μολυνθεί. Σε μια επίσκεψή του στο Παλιοχώρι (σημ. Φούφας) μετά από λίγες ημέρες αναγκάστηκε να διανυκτερεύσει λόγω του υψηλού πυρετού του, αλλά την επομένη επέστρεψε στην οικία του στην Κλεισούρα, όπου αφού έκανε μόνος τη διάγνωση παρήγγειλε ενέσεις και άλλα αντιπυρετικά φάρμακα. Ο γιος του Κωνσταντίνος ειδοποίησε αμέσως τους ιατρούς φίλους του πατέρα του από την Καστοριά, που πρόθυμα ανταποκρίθηκαν. Ένας άλλος μάλιστα φίλος του, ο Διευθυντής Δημόσιας Υγείας Θεσσαλονίκης Κοπανάρης, απέστειλε και δυο ανθυπίατρους με σχετικά φάρμακα, αλλά οι προσπάθειες αυτές δεν απέδωσαν τίποτε. Έντεκα ημέρες μετά την εκδήλωση της ασθένειας, την 20η Ιανουαρίου 1920 πέθανε, αφήνοντας ως παρακαταθήκη στους απογόνους του και σε όλους εμάς τη συχνή φράση του: Νὰ εἴμεθα ὑπερήφανοι ποὺ ἐγεννήθημεν Ἕλληνες. Στην κηδεία του παρευρέθηκαν οι περισσότεροι συνάδελφοί του ιατροί από την Καστοριά και εκτός των κλεισουριέων και πολλοί φανατικοί φίλοι και πελάτες του από τα γύρω χωριά⁹⁷. Το ελληνικό κράτος τον τίμησε για την προσφορά του προς το έθνος με το παράσημο του Μακεδονικού Αγώνα 1903–1909 και τον αναγνώρισε ως πράκτορα Β΄ τάξης⁹⁸.

Αυτοί ήταν οι ανώνυμοι άνθρωποι του Μακεδονικού αγώνα, που με το πέρασμα του χρόνου περιβλήθηκαν το πέπλο του μύθου, αλλά παρέμειναν άγνωστοι στους μετέπειτα ερευνητές. Με την ειλικρινή τους πίστη στα μεγάλα ιδανικά αξιώθηκαν να υψωθούν ώς τη σφαίρα του μύθου και την πίστη τους αυτή τη σφράγισαν με τον θάνατο τους. Έτσι αναδείχθηκαν υπέρτεροι των ανθρωπίνων μέτρων σε φιλοπατρία, σε θάρρος, σε ανδρεία και σε πνεύμα θυσίας και κατέστησαν πρότυπα ζωής για εμάς τους νεότερους.

Νικόλαος Δημ. Σιώκης
«Ο μακεδονομάχος ιατρός Ιωάννης Αργυρόπουλος (1852-1920) μέσα από τις σελίδες μιας ανέκδοτης εξιστόρησης του βίου και της εθνικής δράσης του»,
Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου «Μακεδονικός Αγών. 100 χρόνια από τον θάνατο του Παύλου Μελά»,
Θεσσαλονίκη 2006, 193-216

Σημειώσεις

1. Ο Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος γεννήθηκε το 1887 στην Κλεισούρα, όπου και αποφοίτησε από την οκτατάξια Αστική Σχολή στα 1903. Την ίδια χρονιά εγγράφηκε στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου Κοζάνης και στη συνέχεια σπούδασε φαρμακευτική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μετά τις σπουδές του άνοιξε φαρμακείο στην Πτολεμαΐδα. Αφού έμεινε εκεί δύο χρόνια, μετέβη στη Θεσσαλονίκη, όπου και άσκησε έκτοτε το επάγγελμα του φαρμακοποιού. Ήταν παντρεμένος με την κλεισουριώτισσα Ιφιγένεια Βούτσια (1903–1978). Πέθανε και τάφηκε στη Θεσσαλονίκη στις 7 Φεβρουαρίου 1984, σε ηλικία 97 ετών. Αντ. Μιχ. Κολτσίδας, Η εκπαίδευση των Αρωμούνων στη Δυτική Μακεδονία κατά τα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ένα πρότυπο αυτοδιοικούμενης κοινοτικής εκπαίδευσης, εκδ. οίκος Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 489.
2. Αθ. Αργυρόπουλος, «Ενθυμήματα», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 6ο, φ. 71 (Μάιος 1994).
3. Ας σημειωθεί ότι η αρίθμηση των σελίδων αρχίζει από την 3η σελίδα, καθώς οι δυο πρώτες δεν είναι αριθμημένες. Μετά τη σελίδα 18 υπάρχουν οι σελίδες 19α, 19β, 19γ και 19δ, που πιθανόν προστέθηκαν, όταν ο Κ. Αργυρόπουλος έλαβε από τον γυμνασιάρχη Κ. Πηχεώνα το κομμάτι των Απομνημονευμάτων του Αναστ. Πηχεώνα που αφορούσε στον ιατρό Αργυρόπουλο.
4. Το άρθρο του Λαμπρινού είναι μια περίληψη του κειμένου του Κωνσταντίνου Αργυρόπουλου. Βλ. Χ. Λαμπρινός, «Ἕνας φανὴς ἥρωας. Ὁ ἰατρὸς Ἰωάν. Ἀργυρόπουλος καὶ ἡ μεγάλη προσφορά του», ἐφημ. Μακεδονία, 7 Ἀπριλίου 1974. Η βιογραφία δημοσιεύτηκε εν μέρει και ατελώς σε συνέχειες στην εφημερίδα Κλεισούρα του Συλλόγου των Απανταχού Κλεισουριέων «Ο Άγιος Μάρκος», από τον Ιούλιο του 1990 μέχρι και τον Ιούνιο του 1994. Στο φ. 72 οι δημοσιεύσεις διακόπηκαν στο σημείο που αναφέρεται η συνάντηση του ιατρού Αργυρόπουλου με τους αξιωματικούς Π. Μελά, Αν. Παπούλα και Αλ. Κοντούλη.
5. Ἀρχεῖο Νικολάου Σιώκη, Ἐξιστόρησις τοῦ Βίου καὶ τῆς Ἐθνικῆς Δράσεως τοῦ Ἰωάννου Κ. Ἀργυροπούλου, ἰατροῦ, ὑπὸ τοῦ υἱοῦ του Κωνσταντίνου Φαρμακοποιοῦ (26 Ἀπριλίου 1971), σσ. 39-49 (στο εξής: Ἐξιστόρησις).
6. Ἀρχεῖο Νικολάου Σιώκη, Γενεολογικὸν Δένδρον πὸ τοῦ ἔτους 1800. Ἐκπονηθὲν ὑπὸ Κωνσταντίνου Ἰ. Ἀργυροπούλου Φαρμακοποιοῦ, Ἐν Θεσσαλονίκῃ καὶ ἐν ἔτει 1958 (στο εξής: Γενεολογικόν).
7. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 1.
8. Αργυρόπουλος, «Ενθυμήματα», ό.π., σ. 3.
9. Γενεολογικόν, ό.π.
10. Μιχ. Παπαμιχαήλ, Κλεισούρα Δυτικῆς Μακεδονίας, ακμή – πολιτισμός – αγῶνες – θυσίαι – ἱστορία – ἠθογραφία – λαογραφία (ἡ παλαιὰ Κλεισούρα απὸ αρχαίων χρόνων μέχρι τοῦ 1913), ἄ.τ. 1972, σ. 151.
11. Ό.π., σ. 151.
12. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 1.
13. Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα είχε ιδρυθεί το 1871. Βλ. Κανονισμὸς τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Μακεδονικῆς Φιλεκπαιδευτικῆς Ἀδελφότητος, Ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Ἀ. Κορομηλᾶ 1874· Ἀνδρ. Δ. Κορομήλης, Τὸ Βογατσικὸν (Ἱστορία – Λαογραφία), ἔκδ. Συνδέσμου τῶν ἐν Θεσσαλονίκῃ Βογατσιωτῶν «Ὁ Ἅγιος Κωνσταντῖνος», Θεσσαλονίκη 1972, σ. 96· Κων. Απ. Βακαλόπουλος, «Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία στα Βαλκάνια», Ελιμειακά, έτ. 9ο, τ. 25 (Δεκέμβριος 1990) 84.
14. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 1-2. Στις σελίδες 2-14 περιγράφονται οι ληστρικές επιδρομές που πραγματοποιήθηκαν στην Κλεισούρα λόγω του πλούτου που είχε συγκεντρωθεί σε αυτήν από το διαμετακομιστικό εμπόριο.
15. Ήταν κόρη της Μαργιούλας Δούκα–Ζιούμου και του ιεροψάλτη του ναού του Αγίου Δημητρίου Κλεισούρας Πέτρου Ιω. Παπαπέτρου, χειρόγραφο βυζαντινής μουσικής του οποίου σώζεται στη βιβλιοθήκη του δισέγγονού του Δημητρίου Μ. Αργυρόπουλου. Βλ. Ανέκδοτο χειρόγραφο βυζαντινής μουσικής του ψάλτη του Ιερού Ναού Αγ. Δημητρίου Κλεισούρας Πέτρου Γ. Παπαπέτρου (†10 Σεπτεμβρίου 1914).
16. Ήταν φαρμακοποιός. Είχε παντρευτεί με την κλεισουριώτισσα Ιφιγένεια Κωνστ. Βούτσια και είχαν αποκτήσει έναν γιο, τον φαρμακοποιό Ιωάννη Αργυρόπουλο.
17. Ο Χαρίλαος Αργυρόπουλος είχε σπουδάσει ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου διατέλεσε βοηθός του καθηγητή της παθολογίας και της φυματιολογίας Σακοράφου και του ανατέθηκε η διεύθυνση του Ρωσικού Νοσοκομείου Προσφύγων Αθηνών. Εκεί παντρεύτηκε με τη Μαρία Σβορώνου. Είχαν υιοθετήσει έναν γιο, τον Αθανάσιο Ράκα Αργυρόπουλο (γιο της Αννίκας και του Ζήση Ράκα). Το 1921 εγκαταστάθηκε πια μόνιμα στην Κλεισούρα και το 1924 ίδρυσε Σανατόριο μέσα στο δάσος, δίνοντάς του την ονομασία Ἀναρρωτήριο Κλεισούρας Ἠπειρωμακεδονομάχων «Ὁ Βασιλεὺς Γεώργιος». Η κλινική που λειτουργούσε στο σπίτι πυρπολήθηκε στις 5 Απριλίου 1944 από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής που εκτέλεσαν και τη σύζυγό του. Πέθανε στην Αθήνα. Λεύκωμα τῶν Ἐπιστημόνων τῆς Ἑλλάδος. Ἰατροί – Ὀδοντίατροι Μακεδονίας – Θράκης – Ἠπείρου – Στερεᾶς Ἑλλάδος – Πελοποννήσου – Νήσων, Διεύθυνσις – Ἰδιοκτησία: Πέτρου Ν. Καλούδα, Θεσσαλονίκη 1933, σ. 321. Ἐφημ. Κλεισούρα, έτ. Β΄, φ. 53 (26.5.1938)· Στεργ. Τριανταφύλλου, «Ἡ περίλαμπρος ἱστορία καὶ τὰ ὁλοκαυτώματα τῆς Κλεισούρας», Ἡμερολόγιον «Δυτικῆς Μακεδονίας», 1961, τ. Β΄, σ. 260· Γ. Τρύπης, Κλεισούρα, Φλώρινα ἄ.ἔ., σ. 26· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 161.
18. Ήταν φαρμακοποιός στη Φλώρινα, όπου είχε παντρευτεί με την πισοδερίτισσα Αφροδίτη Παπαστεργίου και είχαν αποκτήσει τρία παιδιά, τον Ιωάννη, τον Ευάγγελο και την Αθηνά (Δουκεντζάκη). Το 1935 είχε εκλεγεί βουλευτής Φλώρινας, αλλά παραιτήθηκε παραχωρώντας τη θέση του στον Γ. Τσόντο–Βάρδα. Συνέβαλε στην αποκατάσταση των πληγέντων Κλεισουριέων κατά τη διάρκεια της σφαγής της 5ης Απριλίου 1944 από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Τριανταφύλλου, ό.π., σ. 261· Τρύπης, ό.π., σ. 28.
19. Ήταν παντρεμένος με την κλεισουριώτισσα Καλλιόπη Παρτάλη, με την οποία απέκτησε τέσσερα παιδιά, τον Ιωάννη (Ιώνα), τον Κωνσταντίνο, τον Δημήτριο και τον Κωνσταντίνο. Διετέλεσε πρόεδρος της κοινότητας Κλεισούρας κατά τα έτη 1935-1939, 1951, 1955 και 1965. Ἐφημ. Κλεισούρα, ἔτ. Α΄, φ. 24 (11.4.1937)· Χρ. Σκ., «Κλεισούρα», ἐφημ. Φωνὴ τῆς Καστοριᾶς, περ. Β΄, ἔτ. 22ο, φ. 1037 (16 Ὀκτωβρίου 1966).
20. Ήταν παντρεμένη με τον Νικόλαο Δημητριάδη και είχαν τρία παιδιά, τον Δημήτριο, την Κατίνα και την Ελένη.
21. Γενικότερη αναφορά στη δράση του Αργυρόπουλου εναντίον του προσηλυτισμού που ασκούσαν οι ρουμανίζοντες γίνεται σε τετράδιο του γυμνασιάρχου Κων. Αν. Πηχεώνα, που επιγράφεται «Πρόχειρον σημειωμάτων» (σσ. 23-24). Βλ. Σύλλογος «Φίλοι Μουσείου Μακεδονικοῦ Ἀγώνα Νομοῦ Καστοριᾶς» (ΣΦΜΜΑ) 1872-1960, Ἀρχεῖο οἰκογενείας Ἀναστασίου Ἠ. Πηχεώνα καί Κων/νου Ἀν. Πηχεώνα (στο εξής: Ἀρχεῖο οἰκογενείας Πηχεώνα).
22. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 1.
23. Τετράδιο του γυμνασιάρχου Κων. Αν. Πηχεώνα που επιγράφεται «Πρόχειρον σημειωμάτων», Ἀρχεῖο οἰκογενείας Πηχεώνα, ό.π., σσ. 23-24· Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 14-15.
24. Γ. Μόδης, Ὁ Μακεδονικὸς Ἀγὼν καὶ ἡ νεώτερη μακεδονικὴ ἱστορία, Ε.Μ.Σ., [Μακεδονική Βιβλιοθήκη, ρ. 26], Θεσσαλονίκη 1967, σσ. 130-135· Ἀριστ. Χ. Κωστόπουλος, Ἡ συμβολὴ τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας εἰς τοὺς πελευθερωτικοὺς γώνας τοῦ ἔθνους (Ἀπὸ τῆς ὑποταγῆς εἰς τοὺς Τούρκους μέχρι καὶ τοῦ 1878), ἔκδ. Συνδέσμου Γραμμάτων καὶ Τεχνῶν Νομοῦ Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1970, σσ. 140-141· Κορομήλης, ό.π., σ. 96· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 151· Κων. Απ. Βακαλόπουλος, Νεότερη ιστορία της Μακεδονίας (1830-1912), Θεσσαλονίκη 1986, σ. 62· του ίδιου, Μακεδονία και Τουρκία, 1830-1878, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 161· Ν. Λούστας, «Νέα Φιλική Εταιρεία: Οι μυστικές οργανώσεις των Βορείων Μακεδόνων», Μακεδονική Ζωή, τ. 309 (Φεβρουάριος 1992) 31· Αντ. Μιχ. Κολτσίδας, Ιδεολογική συγκρότηση και εκπαιδευτική οργάνωση των Ελληνοβλάχων στο Βαλκανικό χώρο (1850-1913). Η εθνική και κοινωνική διάσταση, εκδ. οίκος Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 132-133, 407-408 (στο εξής: Ιδεολογική συγκρότηση)· Κ. Αν. Πηχιών, Περί του Μακεδονικού. Διαλέξεις – Ομιλίαι, επιμ. Αν. Κ. Πηχιών, Αθήναι 1994, σ. 33· Αθ. Τζινίκου–Κακούλη, Γιατροί στον Μακεδονικό Αγώνα, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 12 (στο εξής: Γιατροί)· Αν. Κ. Πηχιών, Μακεδόνες και Μακεδονικός Αγώνας, Καστοριά 1997, σ. 8· Αθ. Τζινίκου–Κακούλη, «Οι γιατροί στον Μακεδονικό Αγώνα», εφημ. Κλεισούρα, περ. Γ΄, έτος 13ο, φ. 126 (Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1999) (στο εξής: «Οι γιατροί»)· Περ. Βακουφάρης, «Ιστορικό περίγραμμα της Κλεισούρας», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου για την Κλεισούρα, Κλεισούρα, Κυριακή 3 Αυγούστου 1997, Καστοριά 2000, σ. 76 (στο εξής: «Ιστορικό περίγραμμα»)· Αθ. Τζινίκου–Κακούλη, «Τρεις Μακεδονομάχοι γιατροί της Κλεισούρας», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου για την Κλεισούρα, Κλεισούρα, Κυριακή 3 Αυγούστου 1997, Καστοριά Απρίλιος 2000, σσ. 127, 132 (στο εξής: «Τρεις Μακεδονομάχοι»)· Γ. Έξαρχος, Οι Ελληνόβλαχοι (Αρμάνοι), τ. Β΄, εκδ. Καστανιώτης, Αθήνα 2001, σσ. 113-115, 288· Αντ. Μιχ. Κολτσίδας, Ιστορία του Μοναστηρίου της Πελαγονίας και των περιχώρων. Η εθνική και κοινωνική διάσταση του ελληνισμού του Μοναστηρίου και της ευρύτερης περιοχής. Συμβολή στην ιστορία του Βόρειου Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 554 (στο εξής: Ιστορία του Μοναστηρίου).
25. Ο Αναστάσιος Πηχεώνας διεκτραγωδεί τα γεγονότα που προκαλούσαν οι ρουμανίζοντες για να προσεταιριστούν τους κλεισουριώτες σε ένα ολιγοσέλιδο φυλλάδιο με τίτλο Προσλαλιὰ απαγγελθεῖσα ἐν Κλεισούρᾳ τῆς Μακεδονίας πρὸ τῆς ἐνάρξεως τῶν ἐξετάσεων ὑπὸ τοῦ Ἀ. Ἠ. Πηχιῶνος, Ἑλληνοδιδασκάλου τοῦ ἰδιωτικοῦ ἐκπαιδευτηρίου καὶ Λόγος ἐκφωνηθεὶς ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ κατὰ τὴν ἐνιαύσιον τελετὴν τῆς τῶν βραβείων διανομῆς τελεσθείσης τὴν 27 Ἰουνίου 1865, Ἐν Ἀθήναις ἐκ τοῦ Τυπογραφείου Ἰω. Κασσανδρέως καὶ Σία 1865. Στην Καστοριά, όπου είχε διοριστεί δημοδιδάσκαλος στα 1865, ίδρυσε Εθνική Επιτροπή μαζί με τους ιατρούς Ιω. Σιώμο, Αργ. Βούζα, Νικ. Τουτουντζή, Βασ. και Νικ. Ωρολογόπουλο. Ἀπ. Σαχίνης, «Ἡ ἐθνικὴ κίνησης εἰς τὴν περιοχὴν Καστοριᾶς», ἐφημ. Φωνὴ τῆς Καστοριᾶς, περ. Β΄, έτ. 24ο, φ. 1139 (4 Νοεμβρίου 1968)· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 165-166.
26. Ἐφημ. Ἑρμῆς, φ. 399 (1.6.1879), φ. 524 (2.9.1880), φ. 529 (19.9.1880). Ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 561 (29.5.1881), φ. 599 (10.9.1881), φ. 1235 (20.4.1888) και 1286 (9.11.1888).
27. Στην Κλεισούρα συνελήφθησαν επίσης ο βογατσιώτης δημοδιδάσκαλος Ιωάννης Βαδραχάνης και δεκαπέντε πρόκριτοι, μεταξύ των οποίων και οι Τασιούλας Πίνδος, Κων. Βήκας, Ιωάννης Ιώβης, Γεώργιος Πάτσας, Ανδρέας Τσέκας, Νικόλαος Μάου, Κων. Χερτούρας, Αναστ. Πίστας, Δημήτριος Μυρώνης, Κόκκος, Δούκας, Παπαπέτρου και Γιαννάκης Νέσσας. Παρόμοιες συλλήψεις αγωνιστών έγιναν όπως γράφει ο Πηχεώνας στα απομνημονεύματά του και στη Νέβεσκα, την Καστοριά, τη Φλώρινα, την Κοζάνη, την Κορυτσά, το Μοναστήρι, τη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη. Εκείνη τη νύκτα συνελήφθησαν και οι ιατροί Ιωάννης Σιώμος και Αργύριος Βούζας. Ο αριθμός των συλληφθέντων κλεισουριέων είχε ανέλθει στους 70. Ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 1208 (13.1.1888), φ. 1218 (23.1.1888), φ. 1238 (8.5.1888)· Σκ., ό.π., φ. 1036 (9 Ὀκτωβρίου 1966)· Σαχίνης, ό.π., φ. 1145 (15 Δεκεμβρίου 1968)· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 151-152, 176· Κων. Απ. Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1878-1894). Απομνημονεύματα Αναστάσιου Πηχεώνα, Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1983, σσ. 228, 243 (στο εξής: Ο βόρειος Ελληνισμός)· Κολτσίδας, Ιδεολογική συγκρότηση, ό.π., σ. 143· Τζινίκου–Κακούλη, «Τρεις Μακεδονομάχοι», ό.π., σ. 133· Κολτσίδας, Ιστορία του Μοναστηρίου, ό.π., σ. 135.
28. Βλ. ανταποκρίσεις στην ἐφημ. Ἑρμῆς, φ. 1208 (13.1.1888), φ. 1218 (23.1.1888), φ. 1237 (4.5.1888), φ. 1238 (8.5.1888)· Τζινίκου–Κακούλη, «Τρεις Μακεδονομάχοι», ό.π., σ. 132.
29. Η επίμαχη επιστολή και η σχετική ανταπόκριση της εφημερίδας περιέχονται στο Β. Γ. Αντωνιάδου, Αἴγλη ἐν ζόφῳ ἤτοι τὸ Μαρτυρολόγιον τῶν δύο συγχρόνων ἐθνομαρτύρων Φιλιππίδου καὶ Πασχίδου, τ. Α΄, Ἐν Τεργέστῃ τῆς Αὐστρίας 1900, σσ. 109-111, 117-119. Βλ. επίσης Μόδης, ό.π., σσ. 133-135· Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σσ. 113-114, 443-444· Τζινίκου–Κακούλη, «Τρεις Μακεδονομάχοι», ό.π., σ. 133. Ας σημειωθεί ότι ο γιος του Απόστολου Μαργαρίτη Τάκης ήταν ανταποκριτής της εφημερίδας. A. Th. Spiliotopoulos, Les vlachophones Grecs et la propagande Roumaine, Athènes 1910, σ. 69.
30. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 15-19δ.
31. Σαχίνης, ό.π., φ. 1144 (8 Δεκεμβρίου 1968), 1157 (16 Μαρτίου 1969), 1158 (23 Μαρτίου 1969)· Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σ. 236.
32. Και οι δυο επιστολές σώζονται στα αυστριακά αρχεία στον φάκελο HHS, PA, XXXVIIΙ, t. 270, Monastir, 10 Μαρτίου 1888, n. 17. Βλ. Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σσ. 236-237· Τζινίκου–Κακούλη, «Τρεις Μακεδονομάχοι», ό.π., σ. 133.
33. Η αθωότητα και η μετέπειτα αποφυλάκιση του Αργυρόπουλου στηρίχτηκε στη μη αυθεντικότητα των επιστολών αυτών, με τις οποίες επιχείρησαν να τον ενοχοποιήσουν οι ρουμανίζοντες, αλλά και στις αντιφάσεις στις οποίες περιέπεσαν οι δυο μάρτυρες κατηγορίας, ο κλεισουριώτης ρουμανοδιδάσκαλος Γεώργιος Πάππα και ένας εξαρχικός. Βακουφάρης, ό.π., σ. 77· Τζινίκου–Κακούλη, ό.π., σ. 134.
34. Ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 1243 (25.5.1888), φ. 1262 (3.8.1888).
35. Βλ. σχετικές ανταποκρίσεις στην ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 1237 (4.5.1888), φ. 1238 (8.5.1888), φ. 1241 (18.5.1888), φ. 1246 (4.6.1888), φ. 1253 (2.7.1888).
36. Ό.π., φ. 1261 (30.7.1888).
37. Ό.π., φ. 1276 (1.10.1888).
38. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 19δ. Δημοτική Βιβλιοθήκη Καστοριάς (ΔΒΚ) 1928 περίπου, Ανέκδοτο χειρόγραφο του Καστοριανού λόγιου Χρυσού Καραγκούνη με τίτλο «Σχολεῖα – Διδάσκαλοι – Εὐεργέται Καστορίας», σ. α΄.
39. Ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 1301 (11.1.1889)· Βακαλόπουλος, ό.π., σσ. 247-248.
40. Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 152.
41. Ο αρχιμανδρίτης Βενιαμίν Ποπέσκου ή Παπαφλέσσας απέστειλε βιογραφικό σημείωμά του με «διατριβή» του στην εφημερίδα Νεολόγος Κωνσταντινουπόλεως στις 4 Ιουνίου 1892. Περί των αδελφών Ποπέσκου βλ. Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 175· Ι. Αδάμου, «Ξένες προπαγάνδες στην προξενική περιφέρεια Μοναστηρίου», περ. Αριστοτέλης, έτ. 38ο, τ. 243-244 (Μάιος – Αύγουστος 1997) 92-93 (στο εξής: «Ξένες προπαγάνδες», τ. 243-244)· της ίδιας, «Ξένες προπαγάνδες στην προξενική περιφέρεια Μοναστηρίου», περ. Αριστοτέλης, έτ. 38ο, τ. 245-246 (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 1997) 8-16, σημ. 11 και 22-25 (στο εξής: «Ξένες προπαγάνδες», τ. 245-246).
42. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 19δ-20.
43. Ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 1320 (18.3.1889), φ. 1321 (22.3.1889), φ. 1335 (17.5.1889).
44. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 20. Για τα γεγονότα που προκαλούσαν στην Κλεισούρα για πολλά χρόνια οι ρουμανίζοντες βλ. Ap. Mărgărit, «Apostol Mărgărit si scolile romăne de peste Dunare», Convorbiri Literare 8 (1874-1875), nr. 6, 235-247 / nr. 7, 264-282. Ἐφημ. Φάρος τῆς Μακεδονίας, φ. 1235 (20.4.1888)· Th. T. Burada, Cercetări despre Şcoalele Românesci din Turcia, Bucureşci 1890, σσ. 27-29, 36-43, 105-106· Spiliotopoulos, ό.π., σσ. 55-79· Al. Rubin, Les Roumains de Macédoine, Bucarest 1913, σσ. 154-157, 292-300· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 164-179· Κ. Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σσ. 280-281, 305-308· D. Constantinescu, Biografiea, ed. Unia ti Culturã a Armãnjlor dit Machidunii, Scopia 2002, σσ. 30-34.
45. Rubin, ό.π., σ. 154, 297· Κ. Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σσ. 280-281, 284.
46. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 20-21.
47. Ό.π., σσ. 21-22.
48. Ό.π., σσ. 22-23· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 152.
49. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 46· Λαμπρινός, ό.π.
50. Ο βοεβόδας Τσακαλάρωφ καταγόταν από την Κρυσταλλοπηγή Καστοριάς και ήταν στέλεχος της Ε.Μ.Ε.Ο. Βλ. Bor. J. Nikolov, Vătrešna Makedono-odrinska Revoljucionna Organizacija. Vojvodi i Păkovoditeli (1893-1934). Biografično – Bibliografski spravočnik, Sofija 2001, σσ. 185-186.
51. Βάσει των προξενικών αναφορών η Κλεισούρα είχε καταληφθεί από 600-700 αντάρτες υπό την αρχηγία των Τσακαλάρωφ, Κλιάσεφ και Ρόζωφ. Κατά τη διάρκεια των εικοσιδύο ημερών της βουλγαρικής κατοχής συγκεντρώθηκαν εισφορές 1.300 λιρών. Όταν πληροφορήθηκαν ότι πλησίαζε ισχυρή τουρκική δύναμη υπό τον Εδέμ μπέη, οι κομιτατζήδες αποσύρθηκαν και ακολούθησε αιματηρή συμπλοκή με τους Τούρκους, κατά την οποία σκοτώθηκαν 120 αντάρτες και περίπου 20 ή 30 Τούρκοι. Ακολούθησαν λεηλασίες και πυρπολήσεις των σλαβόφωνων χωριών της περιοχής Ζαγορίτσανη (σημ. Βασιλειάδα), Μπόμπιστα (σημ. Βέργας) και Μόκρενη (σημ. Βαρυκό) και σφαγιάστηκαν 150 κάτοικοί τους. Τα γεγονότα του 1903 στη Μακεδονία μέσα από την ευρωπαϊκή διπλωματική αλληλογραφία, εισ. Β. Κ. Γούναρης, επιμ.-σχολ. Β. Κ. Γούναρης – Α. Α. Παναγιωτοπούλου – Α. Α. Χοτζίδης, εκδ. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Θεσσαλονίκη 1993, σσ. 173, 185-186. Τα γεγονότα περιγράφονται σε επιστολή του Γενικού Γραμματέα του Μοναστηρίου Λιουμ. Μ. Μιχαήλοβιτς προς τον Υπουργό Εξωτερικών Βελιγραδίου Λιουμ. Κάλιεβιτς (Μοναστήρι 20 Σεπτεμβρίου 1903, Αυστρ. Απορρ. αρ. 680), που περιέχεται στο Αρχείο του Ινστιτούτου Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΑΙΜΧΑ)/Ζ/φακ. 36/εγγρ. 28/1-612: 189 κ.ε., Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας, «Κῶδιξ τοῦ Ἴλιντεν», συντ. επιτρ. Λιούμπεν Λάπε, Κύρο Μίλιοβσκι, Ντήμτσε Μίρε, Ντημήταρ Μήτρεβ, Σκόπια 1953 (μτφρ.). D. Dakin, Ο ελληνικός αγώνας στη Μακεδονία, 1897-1913, Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 138, 141 σημ. 87.
52. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 23-24
53. Ο πληθυσμός των σλαβόφωνων αυτών χωριών αποτελούνταν από γραικομάνους (πατριαρχικούς) και βουλγαρίζοντες (εξαρχικούς).
54. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 24-26.
55. Ο χρηματισμός του Μητροπολίτη Φιλαρέτου Βαφείδη από τους ρουμανίζοντες και τους βουλγαρίζοντες είναι ένα πραγματικό γεγονός που βεβαιώνεται τόσο από τους τότε προξένους, όσο και από τους τότε Μητροπολίτες της ευρύτερης περιοχής της Μακεδονίας. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 26-27. Βλ. και επιστολή του Μητροπολίτου Κορυτσάς – Καισαρείας και Ιωαννίνων Γερβασίου (Ωρολογά) με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1896 προς τον Μητροπολίτη Ηρακλείας Γερμανό, όπου ο Καστορίας Φιλάρετος χαρακτηρίζεται «τυφλὸν καὶ ργυρώνητον ὄργανον τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας». Παν. Δ. Τζιόβας, «Τὸ νέκδοτο ἡμερολόγιο τοῦ Μητροπολίτη Κορυτσᾶς – Καισαρείας καὶ Ἰωαννίνων Γερβασίου Ὡρολογᾶ 1864-1916», Ἠπειρωτικὴ Ἑστία 28 (1979) 207-208· Κ. Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σ. 205. Γνωστή επίσης είναι και η υποχωρητική στάση των Μητροπολιτών Καστορίας Ιλαρίωνα, Κωνσταντίου και Αθανασίου του Σαμίου. Βλ. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο (ΕΛΙΑ) 1903, Ἀρχεῖο Ἄννινου Ἀγγέλου, Φ. 1, Υποφ. 2, Ἀναφορὰ Ὑποπρόξενου τοῦ Ἑλληνικοῦ Προξενείου Βιτωλίων Ν. Μπέτσου ὑπ’ ριθμ. 126, 7 Ἀπριλίου 1903· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 175· Κ. Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σσ. 97-98, 394-396, 400-404· Αδάμου, «Ξένες προπαγάνδες», τ. 243-244, ό.π., σ. 53, σημ. 81, 58 σημ. 92· της ίδιας, «Ξένες προπαγάνδες», τ. 245-246, ό.π., σ. 10 σημ. 9.
56. Α. Ἀνεστόπουλος, Μακεδονικὸς αγὼν 1903-1908 καὶ ἡ συμβολὴ τῶν κατοίκων εἰς τὴν απελευθέρωσιν τῆς Μακεδονίας, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1965, σσ. 517-518· Βακαλόπουλος, Ο βόρειος Ελληνισμός, ό.π., σσ. 392-393 σημ. 1· Βασ. Κ. Γούναρης, «Ο Μακεδονικός αγώνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (1903-1912)», Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, Ιστορία – Οικονομία – Κοινωνία – Πολιτισμός, τ. Α΄, Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία, εκδ. Παπαζήσης και εκδ. οίκος Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 515· Κων. Α. Βακαλόπουλος, Ο ένοπλος αγώνας στη Μακεδονία (1904-1908). Ο Μακεδονικός Αγώνας, εκδ. Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη 1999, σσ. 59-64 (στο εξής: Ο ένοπλος αγώνας). Βλ. σύντομα βιογραφικά τους στο Ο Μακεδονικός Αγώνας και τα γεγονότα στη Θράκη (1904-1908), εκδ. Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Αθήνα 1998, σσ. 149-150. Εκείνη πιθανόν την εποχή ο Παύλος Μελάς πήρε ως πρωτοπαλίκαρό του τον κλεισουριώτη Νικόλαο Καθάριο. Περ. Βακουφάρης, «Ο Νικόλαος Καθάριος. Ένας Μακεδονομάχος Κλεισουριώτης», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 2ο, φ. 13 (Φεβρουάριος 1989).
57. Η συζήτηση αυτή έγινε κατ’ άλλους στην Ιερά Μονή Παναγίας Κλεισούρας, όπου παραβρέθηκε και ο τότε διευθυντής των σχολείων της Κλεισούρας Γ. Κιάντος. Ανεστόπουλος, ό.π., σ. 514· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 191.
58. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 27-28.
59. Πρόκειται για τον Ιωάννη Αβράσογλου, αξιωματικό αρχικά του Υπουργείου Εξωτερικών και μετέπειτα του ελληνικού προξενείου Θεσσαλονίκης με το ψευδώνυμο Αμβρακιώτης. Τον Αύγουστο του 1905 το προξενείο του ανέθεσε τη συγκρότηση σώματος 50 ανδρών με περιοχή δράσης το Κιλκίς. Μόλις όμως έφτασε εκεί με την ομάδα του οι Βούλγαροι τον πρόδωσαν και οι Τούρκοι συνέλαβαν σχεδόν όλο το σώμα στο χωριό Σαρίκιοϊ (σημ. Ποταμιά). Μετά τη σύλληψή τους οδηγήθηκαν στις φυλακές Θεσσαλονίκης, αλλά με τη βοήθεια της τοπικής οργάνωσης της πόλης ο Αβράσογλου δραπέτευσε και φυγαδεύτηκε στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 1906. Μόδης, ό.π., σσ. 236-237· Dakin, ό.π., σσ. 269, 283 σημ. 49· Ο Μακεδονικός Αγώνας και τα γεγονότα στη Θράκη (1904-1908), ό.π., σσ. 154, 184, 203.
60. Ο ίδιος ο Αργυρόπουλος είχε παρατηρήσει στον Παύλο Μελά να μη φοράει μπότες λουστρινένιες, γιατί τον έκαναν να ξεχωρίζει και προκαλούσαν τις υποψίες των εχθρών. Δυστυχώς οι έλληνες αξιωματικοί που έρχονταν στη Μακεδονία για την οργάνωση του αγώνα ήταν δύσκολο να αποβάλλουν κάποιες συνήθειες των σαλονιών, όπως το χειροφίλημα που συνήθιζε ο Π. Μελάς και είχε προξενήσει τον θαυμασμό της συζύγου του ιατρού Ασπασίας. Βλ. Αργυρόπουλος, ό.π., σ. 3.
61. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 28-29.
62. Ό.π., σσ. 29, 35-36.
63. Περ. Βακουφάρης, «Η Κλεισουριώτικη παροικία στο Σεμλίνο», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 3ο, φ. 29 (Ιούλιος-Αύγουστος 1990).
64. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙ/εγγρ. 4:9/φ. 36: 20-21: Ἐπιστολὴ Ἰω. Ἀργυρόπουλου καὶ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 15 Φεβρουαρίου 1905.
65. Τριανταφύλλου, ό.π., σ. 258· Ἀριστ. Ἰ. Τζιῶγος, Συνοπτικὴ ἱστορία τῆς Κλεισούρας Δυτικῆς Μακεδονίας καὶ τὸ ἱστορικὸν αὐτῆς μνημεῖον τῆς χριστιανοσύνης τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παναγίας – Γεννήσεως τῆς Θεοτόκου, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 94· Ανεστόπουλος, ό.π., σ. 515· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 152· Π. Παπακυριακίδης, Η Κορησός και τα μακεδονοχώρια στο Μακεδονικό Αγώνα, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 44· Ο Μακεδονικός Αγώνας και τα γεγονότα στη Θράκη (1904-1908), ό.π., σσ. 131-132. Περί της δράσης του Κιάντου, του Βούτσια και του Πάτσα βλ. Τζιώγος, ό.π., σσ. 56-59· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 155-156, 160-161· Περ. Βακουφάρης, «Ο Γεώργιος Κιάντος, συγγραφέας διδακτικού σχολικού βιβλίου», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 3ο, φ. 29 (Ιούλιος-Αύγουστος 1990)· σύνταξη, «Γεώργιος Κ. Κιάντος», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 6ο, φ. 66 (Νοέμβριος 1993)· Κολτσίδας, Ιδεολογική συγκρότηση, ό.π., σσ. 160-161· Τζινίκου–Κακούλη, «Τρεις Μακεδονομάχοι», ό.π., σ. 134.
66. Πράκτορες ήταν οι Ανδρέας Τζήκας ή Παναγιωτόπουλος, Δημ. Στάγκας ή Στασινόπουλος (καπετάν Μίζας) και Γεώργιος Ντούλας (Παπαντούλας), αγγελιοφόροι οι Γιαννάκης Πάτσιου και Κων. Ζώττας, εκτελεστές οι Θεοδ. Δ. Μυρώνης και Πέτρος Φάνη Λιγκανάρης (Φανόπουλος), σύνδεσμοι οι Πέτρος Τόττης και Κων. Ρόκας, οδηγοί οι Δημ. Σιάββας και Αναστ. Πρωτόγερου και τροφοδότες οι Γεώργιος Θ. Σιάββας, Κων. Π. Κουκότας, Δημ. Νίκου, Δημ. Ντριστέλα, Ιω. Κιώρας, Δημ. Πέκος, Κων. Τσολάκης, Πέτρος Κυράτσα, Κων. Αθανασίου και Γεώργιος Βούτσιας. Στα μητρώα όμως των αγωνιστών του Μακεδονικού Αγώνα περιλαμβάνονται ελάχιστοι από αυτούς. Βλ. ΑΙΜΧΑ/Ζ/φακ. 32/εγγρ. Α-11/1-11: Συλλογὴ Ἀγγελικῆς Μεταλληνοῦ–Τσιώμου, «Ἡ κωμόπολις Κλεισούρα εἰς τὸν Μακεδονικὸν αγώνα μετὰ τῆς περιφερείας της». ΑΙΜΧΑ/Ζ/φακ. 25/εγγρ. 1/1-56: Μητρῶα καθ’ οἱονδήποτε τρόπο συμμετασχόντων καὶ ἐργασθέντων κατὰ τὸν Μακεδονικὸ Ἀγώνα, 30 Νοεμβρίου 1936. ΑΙΜΧΑ/Ζ/φακ. 25/εγγρ. 2/1-58: Μητρῶα συμμετασχόντων καὶ ἐπιζησάντων Ἀγωνιστῶν Μακεδονικοῦ Ἀγώνα. ΑΙΜΧΑ/Ζ/φακ. 25/εγγρ. 3/1-30: Μητρῶα πεσόντων ἢ φανισθέντων ἢ θανόντων Ἀγωνιστῶν Μακεδονικοῦ Ἀγώνα, 2 Δεκεμβρίου 1936. Ανεστόπουλος, ό.π., σσ. 515-516· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 191-192· Χρ. Νεράντζης, Ο Μακεδονικός Αγώνας, τ. 2ος, εκδ. Μορφωτικός Κόσμος, ά.τ. 1984, σ. 538· σύνταξη, «Ὁ Μακεδονικὸς Ἀγὼν καὶ ἡ συμβολὴ τῶν Ἁπανταχοῦ Κλεισουριέων», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 8ο, φ. 86 (Νοέμβριος 1995) και έτ. 9ο, φ. 95 (Οκτώβριος 1996).
67. Ἐξιστόρησις, ό.π., σ. 30.
68. Εκτός της Ασπασίας Αργυροπούλου αξιόλογη ήταν και η δράση των διδασκαλισσών της Κλεισούρας Φανής Τσιώνα και Αφροδίτης Οικονόμου. Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 192.
69. Για τον καπετάν Βαγγέλη βλ. Μόδης, ό.π., σσ. 177-181· Dakin, ό.π., σσ. 171-177· Ο Μακεδονικός Αγώνας και τα γεγονότα στη Θράκη (1904-1908), ό.π., σσ. 128-129, 145-146, 151-152, 163-164.
70. ΑΙΜΧΑ/Ζ/φακ. 25/εγγρ. 3/1-30: 26: Μητρῶα πεσόντων ἢ φανισθέντων ἢ θανόντων Ἀγωνιστῶν Μακεδονικοῦ Ἀγώνα, 2 Δεκεμβρίου 1936. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 30-31· Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 152, 188· Αργυρόπουλος, ό.π., σ. 3· M. Paillarès, Η Μακεδονική θύελλα. Τα πύρινα χρόνια 1903-1907, εκδ. Τροχαλία, α΄ ανατύπωση, Αθήνα 1994, σ. 290.
71. Για την επιχείρηση της Ζαγορίτσανης και τις μετέπειτα συλλήψεις του Αργυρόπουλου, αλλά και άλλων κλεισουριέων (Τασ. Πίνδου, Γ. Πάτσα, Π. Μήτρα κ.ά.) βλ. Ανεστόπουλος, ό.π., σ. 518· Μόδης, ό.π., σσ. 277-278· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 152, 177-178, 193-194· Γούναρης, ό.π., σ. 518· Dakin, ό.π., σσ. 298-300· Ευθύμιος Καούδης. Ένας Κρητικός αγωνίζεται για τη Μακεδονία. Απομνημονεύματα (1903-1907), εισ.-επιμ.-σχολ. Αγγ. Α. Χοτζίδης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 97 κ.ε.· Τζινίκου–Κακούλη, Γιατροί, ό.π., σ. 16· Ο Μακεδονικός Αγώνας και τα γεγονότα στη Θράκη (1904-1908), ό.π., σσ. 209-210· Βακαλόπουλος, Ο ένοπλος αγώνας, ό.π., σσ. 119-124· Τζινίκου–Κακούλη, «Οι γιατροί», ό.π.· της ίδιας, «Τρεις Μακεδονομάχοι», ό.π., σ. 134· Γ. Τσόντος–Βάρδας, Ο Μακεδονικός Αγών. Ημερολόγιο 1904-1905, τ. Α΄ και τ. Β1΄, εισ.-επιμ.-σχολ. Γ. Πετσίβας, Αθήνα 2003, τ. Α΄, σσ. 97-100, 105-107.
72. Σε επιστολή της Επιτροπής Κλεισούρας προς τον Γ. Τσόντο–Βάρδα συστήνεται η τιμωρία των προδοτών ρουμανιζόντων και του μουδίρη κατά τις ημέρες του Πάσχα, που οι επίτροποι με τις οικογένειές τους θα αναχωρούσαν στη Θεσσαλονίκη. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙΙ/εγγρ. 9:94/φ. 44: 164-165: Ἐπιστολὴ Ἐπιτροπῆς Κλεισούρας πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 28 Μαρτίου 1905. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙΙ/εγγρ. 9:95/φ. 44: 166: Ἐπιστολὴ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα (αχρονολόγητη)· ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙ/εγγρ. 7:30/φ. 45:55: Ἐπιστολὴ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 9 Ἀπριλίου 1905· Τσόντος–Βάρδας, ό.π., τ. Α΄, σσ. 141, 172 και τ. Β1΄, σ. 358.
73. Μαζί με τον ιατρό είχαν φυλακιστεί και οι κλεισουριώτες Τασ. Πίνδος και Γ. Πάτσας, αλλά όχι ο Γ. Κιάντος, όπως συνήθως αναφέρεται. Βακουφάρης, «Ιστορικό περίγραμμα», ό.π., σ. 77.
74. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙ/εγγρ. 6:21/φ. 44: 34-35: Ἐπιστολὴ Μητροπολίτη Καστοριᾶς Καραβαγγέλη μὲ τὸ ψευδώνυμο Κώστας πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, 7 Ἀπριλίου 1905.
75. Η πολύ καλή περιποίηση εκ μέρους του Ετέμ εφέντη γίνεται αντιληπτή από το γεγονός ότι δανείσθηκε από γειτονικό σπίτι πιρούνια για τους δυο προσκεκλημένους του, καθώς οι Τούρκοι δεν μεταχειρίζονταν πιρούνια κατά τα γεύματά τους.
76. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 31-32.
77. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙΙ/εγγρ. 13:19/φ. 50: 29: Ἐπιστολὴ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 6 Ἰουνίου 1905. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙV/εγγρ. 14:37/φ. 44: 57-59: Ἐπιστολὴ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 14 Ἰουνίου 1905. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙV/εγγρ. 16:89/φ. 43: 163-165: Ἐπιστολὴ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 20 Ἰουνίου 1905.
78. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙV/εγγρ. 14:37/φ. 44: 57-59: Ἐπιστολὴ Γ. Κιάντου πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Κλεισούρα 14 Ἰουνίου 1905.
79. Η προσωπικότητα του Αντρέεφ και τα προβλήματα που δημιουργούσε στην περιοχή σκιαγραφούνται σε πάμπολλα άρθρα των εφημερίδων της Θεσσαλονίκης Ἀλήθεια και μετέπειτα Νέα Ἀλήθεια [ἔτ. 6ο, φ. 810 (94), Τετάρτη 15.10.1908 ἕως και ἔτ. 3ο, φ. 679 (80), Σάββατο 27.8.1911]. Βλ. επίσης Anast. Simeonov, Mokreni (moeto rodno selo), Varna 1931, σποραδικά. ΑΙΜΧΑ/Ζ/φακ. 26/Νομός Φλωρίνης 3/1-12: 4: Παν. Π. Οικονόμου, «Τὰ κατὰ τὸν Μακεδονικὸ Ἀγώνα γεγονότα τοῦ χωριοῦ Μόκραινη (Βαρικόν) 1903-1912», Λέχοβο 3 Ἀπριλίου 1953· Nikolov, ό.π., σ. 9· Π. Στάθης, Ι. Σαμαράς, Μονογραφία περὶ τοῦ χωριοῦ Βαρικὸ Φλώρινας, Βουδαπέστη ά.έ., σποραδικά.
80. ΑΙΜΧΑ/Β/φακ. ΙΙΙ/εγγρ. 13:23/φ. 50: 37: Ἐπιστολὴ Ζήση Δούφλια πρὸς Γ. Τσόντο–Βάρδα, Λόσνιτσα 7 Ἰουνίου 1905 και Τσόντος–Βάρδας, ό.π., τ. Α΄, σ. 142.
81. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 32-33.
82. Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΑΥΕ), 1907 Μακεδονικὸς Ἀγών/Προξενεῖο Μοναστηρίου/φακ. 92.1/Προξενεῖο Μοναστηρίου πρὸς Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν, 26 Ἰουνίου 1907.
83. Ιω. Καραβίτης, Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα, εισ.-επιμ.-σχολ. Γ. Πετσίβας, τ. 2ος, Αθήνα 1994, σσ. 746-747.
84. Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 152-153. Διαφήμιση περί του ιατρού και μαιευτήρα Ιω. Αργυρόπουλου [ἐφημ. Ἀλήθεια, ἔτ. 6ο, φ. 807 (91), Σάββατο 11.10.1908] υπάρχει σε πολλά φύλλα των εφημερίδων Ἀλήθεια και Νέα Ἀλήθεια μέχρι και την 21η Αυγούστου 1909, οπότε η εφημερίδα ανήγγειλε την αναχώρησή του για την Κλεισούρα (ἐφημ. Νέα Ἀλήθεια, ἔτ. 1ο, φ. 67, Παρασκευή 21.8.1909). Ο Ιγγλέσης αναφέρει τον Αργυρόπουλο μεταξύ των ιατρών της Θεσσαλονίκης στον Ὁδηγὸ τῆς Ἑλλάδος. Σε σπάνιο γαλλικό σαλναμέ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που σώζεται στο Εθνολογικό – Λαογραφικό Μουσείο Κλεισούρας, ο Ιωάννης Αργυρόπουλος αναφέρεται μεταξύ των ιατρών της Κλεισούρας στα 1913. Βλ. Νικ. Γ. Ἰγγλέσης, Ὁδηγὸς τῆς Ἑλλάδος, ἁπάσης τῆς Μακεδονίας, τῆς Μικρᾶς Ἀσίας μετὰ τῶν νήσων Ἀρχιπελάγους καὶ τῶν νήσων Κρήτης – Κύπρου – Σάμου. Οἰκονομία, δημόσια ἔργα, ἐμπόριον, βιομηχανία, ναυτιλία, γεωργία, κτηνοτροφία, τοπογραφία, ρχαιολογία, γράμματα, τέχναι, στατιστική, μεταλλειολογία, χρηματιστήριον, συγκοινωνία κτλ. Μετὰ πολλῶν ὁδοιπορικῶν καὶ τοπογραφικῶν χαρτῶν, ἔτ. Γ΄, τ. Α΄, Ἀθῆναι 1910-1911, σ. 41 και L’Annuaire Oriental: du Commerce, de l’ Industrie, de l’Administration et de la Magistrature de l’Orient, Istanbul 1913, σ. 1682.
85. «Πίναξ τῶν ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ Καστορίας διαπραχθεισῶν ἐγκληματικῶν πράξεων μετὰ τὴν ἐκεῖθεν αναχώρησιν τοῦ Ὀρθοδόξου μητροπολίτου», περ. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, τ. 31, έτ. ΚΗ΄ (1907) 709· «Ὀρθοδόξων Παθήματα», περ. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, τ. 33, έτ. Λ΄ (1909) 320, 326-327.
86. Για τον καπετάν Μίζα βλ. Γ. Τρύπης, «Κλεισούρα. Σύντομος ἱστορικὴ νασκόπησις τῆς Κλεισούρας», περ. Ἀριστοτέλης, τ. 26 (Φλώρινα 1961) 10· του ίδιου, Κλεισούρα, ό.π., σσ. 2-3· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 197-199· Παπακυριακίδης, ό.π., σσ. 44-47. Στην ἐφημ. Φωνή της Καστορίας, περ. Γ΄, έτ. 26ο, φ. 1262 (Κυριακή 9.5.1971) και φ. 1263 (Κυριακή 16.5.1971), δημοσιεύτηκαν ανταποκρίσεις περί των αποκαλυπτηρίων της προτομής του.
87. Για τον καπετάν Ανδρέα βλ. Ἀρχεῖο Νικολάου Σιώκη, «Ὁμιλία τοῦ Δημοδιδασκάλου τῆς Βασιλειάδας Καστοριᾶς κ. Χρίσκου στὰ ποκαλυπτήρια τῆς προτομῆς τοῦ Καπετὰν Ἀνδρέα Παναγιωτοπούλου, Βασιλειάδα 8 Μαΐου 1971», αλλά και Τρύπης, ό.π., σσ. 2-3, 18-21· Χρ. Γ. Γεωργίου, Ὁ Γέρμας καὶ τὰ γεγονότα τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα, Ε.Μ.Σ., Θεσσαλονίκη 1966, σσ. 70-72· Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 194-197· Παπακυριακίδης, ό.π., σσ. 44-47· Χαρ. Καραμανώλης, «Ο Μακεδονομάχος Ανδρέας Παναγιωτόπουλος ή Τζήκας», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 5ο, φ. 54 (Νοέμβριος 1992) / φ.55 (Δεκέμβριος 1992) / φ. 56 (Ιανουάριος 1993)· Γ. Δικώνυμος–Μακρῆς, Ἡμερολόγιον Πολέμου 1912 καὶ 1913 ἐν Μακεδονίᾳ καὶ Ἠπείρῳ, μεταγρ.-εἰσ.-σχολ.-ἐπιμ. Γρηγ. Βέλκος, Θεσσαλονίκη 2003, σποραδικά. Στην ἐφημ. Φωνή της Καστορίας, περ. Γ΄, έτ. 26ο, φ. 1263 (Κυριακή 16.5.1971), δημοσιεύτηκε ανταπόκριση περί των αποκαλυπτηρίων της προτομής του που είχε τοποθετηθεί αρχικά στην Κλεισούρα και αργότερα μεταφέρθηκε στη Βασιλειάδα.
88. Οι συνεχείς συλλήψεις και φυλακίσεις του Αργυρόπουλου είχαν ως αποτέλεσμα να εμφανίζεται ως Πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Κλεισούρας σε πολύ λίγα έγγραφα μεταξύ των οποίων και σε τρεις επιστολές (υπ’ αριθμ. 94, 95 και 102) στο Αρχείο του προκρίτου του Γέρμα Καστοριάς Στέργιου Μίσιου, που περιλαμβάνει 135 έγγραφα της χρονικής περιόδου 1791–1923 και σώζεται σήμερα στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα μετά από δωρεά του Χρήστου Βράκα στα 1994. Τα έγγραφα αυτά μαζί με μια επιστολή του κλεισουριώτη Δημ. Στάγκα (καπετάν Μίζα) περιλαμβάνονται στην ανέκδοτη μεταπτυχιακή εργασία της Περσ. Γ. Καραμπάτη, Κοινωνικές ανακατατάξεις στη Δυτική Μακεδονία κατά το Μακεδονικό Αγώνα, αδημ. μεταπτ. εργασία, Θεσσαλονίκη 1996, σσ. 140, 144.
89. Για τον Παπαντούλα βλ. ΣΦΜΜΑ, Φάκελος δράσεως του Μακεδονομάχου ιερέα Γεωργίου Ντούλα ή Παπαντούλα. Παπαμιχαήλ, ό.π., σσ. 199-200· Μιχ. Παπαμιχαήλ, «Ἐκεῖνοι ποὺ πεθαίνουν γιὰ τὴν Ἑλλάδα. Γεώργιος Παπαντούλας», ἐφημ. Ὀρεστιάς, φ. 51 (5 Ὀκτωβρίου 1947)· σύνταξη, «Ο ιερέας – Μακεδονομάχος Γεώργιος Παπαντούλας ή Ντούλας. Ο νεώτερος Παπαφλέσας», εφημ. Κλεισούρα, περ. Β΄, έτ. 6ο, φ. 60 (Μάιος 1993).
90. Ο Αργυρόπουλος ενημερωνόταν για όσα συνέβαιναν από τους προσκόπους του Λεχόβου. Βλ. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα (ΜΜΑ) 1912, Ἀρχεῖο Στέργιου Μίσιου, προκρίτου Γέρμα Καστοριάς, ἔγγρ. 94, «Ἐπιστολὴ Ἰ. Ἀργυρόπουλου πρὸς Διοικητικὴ Ἐπιτροπὴ Κοινότητος Λοσνίτσης, 22 Ὀκτωβρίου 1912» και ἔγγρ. 95, «Ἐπιστολὴ Ἰ. Ἀργυρόπουλου πρὸς Κυβέρνηση Λοσνίτσης, 23 Ὀκτωβρίου 1912· Καραμπάτη, ό.π., σ. 140.
91. Η πληροφορία αυτή περιέχεται και σε επιστολή του Αργυρόπουλου προς την Κυβερνητική Επιτροπή Λοσνίτσης (Γέρμα). Βλ. ΜΜΑ 1912, Ἀρχεῖο Στέργιου Μίσιου, προκρίτου Γέρμα Καστοριᾶς, ἔγγρ. 102, «Ἐπιστολὴ Ἰ. Ἀργυρόπουλου πρὸς Κυβερνητικὴ Ἐπιτροπὴ Λοσνίτσης, 31 Ὀκτωβρίου 1912»· Καραμπάτη, ό.π., σ. 144.
92. Ἐξιστόρησις, ό.π., σσ. 33-34.
93. Οι Τούρκοι, βάσει της αφήγησης, συνεπικουρούνταν στο έργο της λεηλασίας από μουσουλμάνους χωρικούς των περιχώρων, που με υποζύγια μετέφεραν τα λάφυρα του πλιατσικολογήματος. Ό.π., σ. 34.
94. Ό.π., σσ. 34-35.
95. Ό.π., σ. 35.
96. Ό.π., σσ. 36-37.
97. Ό.π., σσ. 37-39, 49.
98. Παπαμιχαήλ, ό.π., σ. 153· Αργυρόπουλος, ό.π., σσ. 3 και 6.