Από τις πλέον αντιπροσωπευτικές μορφές της ιστορικής Μοσχόπολης υπήρξε ο μεγάλος διδάσκαλος του Γένους Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλιώτης. Αν και η καταγωγή του έξοχου αυτού ανθρώπου ήταν από την όμορφη Καβάλα, η λαμπρή πνευματική δράση του σημειώθηκε κυρίως στη Μοσχόπολη της Ηπείρου. Ο Καβαλιώτης γεννήθηκε στις αρχές του 18ου αιώνα. Με τη χρηματική βοήθεια του σωματείου των χαλκιάδων στάλθηκε να σπουδάσει στα Γιάννενα κοντά στο μεγάλο σοφό Ευγένιο Βούλγαρη. Ανάμεσα στο μαθητή και στο δάσκαλο αναπτύχθηκαν αισθήματα φιλικά, ώστε ο Καβαλιώτης ακολούθησε τον περίφημο σχολάρχη και όταν έφυγε από τα Γιάννενα ανέλαβε τη διεύθυνση του σχολείου Κοζάνης. Από τον Βούλγαρη διδάχθηκε κατά το μεγάλο διάστημα της φοίτησής του φιλοσοφία και μαθηματικά.
Μετά τις σπουδές του ήρθε στην περίφημη Μοσχόπολη, την πλούσια εμπορική πόλη της Ηπείρου, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Η Μοσχόπολη είχε αναπτυχθεί την εποχή εκείνη σε σπουδαίο εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο, όπου άκμαζε η βιοτεχνία κυρίως, η ταπητουργία και κάθε λογής εμπόριο. Ήταν τόση η οικονομική της ακμή ώστε καταστάθηκε πολυάριθμη πόλη 50 χιλιάδων κατοίκων, μεγάλος εμπορικός σταθμός της Ηπείρου και παράλληλα εξελίχθηκε σε μεγάλο πνευματικό κέντρο με περίφημα σχολεία και με τυπογραφείο στο οποίο τυπώθηκαν αξιόλογα βιβλία εκκλησιαστικά και γραμματικά, πολύτιμα και σπάνια.
Σ' αυτό λοιπόν το οικονομικό και πνευματικό κέντρο της Ηπείρου εγκαταστάθηκε ο Καβαλιώτης τα μέσα του 18ου αιώνα, κι αφού πήρε σύζυγο από καλή Μοσχοπολίτικη οικογένεια, χειροτονήθηκε ιερέας και αργότερα χάρη στην εξαιρετική του μόρφωση ονομάστηκε πρωτόπαπας. Παράλληλα διορίστηκε καθηγητής στην Νέα Ακαδημία Μοσχοπόλεως, όταν σχολάρχης της ήταν ο Σεβαστός Λεοντιάδης. Αργότερα ανέλαβε την διεύθυνση της Ακαδημίας την οποία φώτισε τόσο με τη σοφία του και τη δραστηριότητά του, ώστε θεωρείται η εξοχότερη μορφή από όσες πέρασαν και δίδαξαν στο περίφημο εκείνο ελληνικό σχολείο της τουρκοκρατίας. Είχε άλλωστε βοηθό και προστάτη τον Μοσχοπολίτη αρχιεπίσκοπο Αχριδών Ιωάσαφ, ο οποίος από φιλοπατρία αλλά και φιλομουσία στάθηκε θερμός προστάτης και χορηγός στη σχολή της Μοσχόπολης και σε όλες τις πνευματικές της εκδηλώσεις. Αυτό γίνεται φανερό και από τις εκδόσεις του τυπογραφείου της Μοσχόπολης, που είναι σχεδόν όλες αφιερωμένες στο γέρο μητροπολίτη.
Το 1740 ο νέος σχολάρχης Θεόδωρος Καβαλιώτης αποφάσισε την ανέγερση νέου μεγαλοπρεπούς κτιρίου της Νέας Ακαδημίας, αφού το παλιό κτίριο δεν μπορούσε να χωρέσει τους σπουδαστές που συνέρρεαν από όλα τα μέρη της βαλκανικής. Τον έρανο άνοιξε ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος Ιωάσαφ. Και απέδωσε ο έρανος αυτός τόσους πλούσιους καρπούς, ώστε είναι να θαυμάζει ο σημερινός αναγνώστης τη φιλομουσία και την προθυμία των ανθρώπων εκείνων.
Μητροπολίτης Καστοριάς: 60.000 άσπρα. Ο ηγούμενος του Οσίου Ναούμ: 12.000. Οι πρόκριτοι της Μοσχόπολης: 250.000. Οι συντεχνίες Μοσχόπολης: 312.000 κ.λ.π. Με τα άφθονα αυτά χρηματικά μέσα κτίστηκε η νέα σχολή, αληθινό μέγαρο, του οποίου τα εγκαίνια έγιναν στα 1750. Σε παλιό κώδικα της Μοσχόπολης, γράφτηκε τότε η παρακάτω ενθύμηση:
"Κατά το ΑΨΝ΄ έτος σωτήριον επί του Πανιερωτάτου, Λογιωτάτου και Θεοπροβλήτου Μητροπολίτου της αγιωτάτης μητροπόλεως Μοσχοπόλεως, Κορυτσάς και Σελασφόρου κυρίου Νικηφόρου, επί των εντιμοτάτων και ευγενεστάτων αρχόντων της καθ΄ημάς πολιτείας κυρίου Θεοδώρου Βρέτα κ.τ.λ. ιθύνοντος τους διδασκάλους του σοφοτάτου και λογιωτάτου και της ημών πατρίδος αρίστου διδασκάλου κ. Θεοδώρου Καβαλιώτου, εκτίσθη εκ θεμελίων το περίφημον Ελληνικόν Σχολείον ο άκρος στολισμός της Πολιτείας, η ευκοσμία των ηθών, το φως εκ της εκκλησίας, το επί το πρώτον φως ανάγον και διά των διαρκεστάτων αγωνισμάτων αυτών και του ενθέου ζήλου και προθυμίας ευσεβούς εστερεώθη κατά πάντα αιωνία η μνήμη τρις".
Την ίδια εποχή με τις φροντίδες του Καβαλιώτη, ιδρύθηκε το "Ορφανοδιοικητήριο" της Μοσχόπολης, που χρησίμευσε ως προπαιδευτήριο της Νέας Ακαδημίας. Τα δύο αυτά ιδρύματα μαζί με το μοσχοπολίτικο τυπογραφείο της Ανατολής, υπήρξαν οι πνευματικές εστίες που έδωσαν στη Μοσχόπολη τη σφραγίδα του μεγάλου πνευματικού κέντρου.
Μετά τη διάλυση της Ακαδημίας από τις επιδρομές των Αλβανών, ο Θεόδωρος Καβαλιώτης άφησε τη Μοσχόπολη και ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου η Μεγάλη Εκκλησία, για να τον τιμήσει τον ονόμασε με πατριαρχικό γράμμα Ιεροκήρυκα Του Θρόνου Της Πρώτης Ιουστινιανής Αχριδών. Από την Κωνσταντινούπολη ταξίδεψε στη Γερμανία για πλατύτερη μάθηση και εκεί μέσω της Βενετίας επέστρεψε στη Μοσχόπολη, όπου πέθανε σε βαθιά γηρατειά το 1786, αφού δυστύχησε να δει την καταστροφή της Μοσχόπολης από τους Αλβανούς στην περιπέτεια των Ορλωφικών, όταν όλη η Ελλάδα έπαθε τα πάνδεινα από τις ληστρικές επιδρομές των Σκιπετάρων.
Τα έργα του Θεοδώρου Καβαλιώτη, που τυπώθηκαν άλλα στο τυπογραφείο της Μοσχόπολης και άλλα στη Βενετία θεωρούνται - τα περισσότερα - σπουδαίοι σταθμοί της εξέλιξης των ελληνικών γραμμάτων. Εκτός από την "Λογικήν Πραγματείαν" το 1743, τύπωσε το 1760 την γραμματική του (Εισαγωγή Γραμματικής) "συναρμοσθείσαν εις ευχέρειαν των πρωτοπείρων".Το σπουδαιότερο από τα έργα του είναι η "Πρωτοπειρία" που τυπώθηκε στη Βενετία το 1770 με δαπάνη του Μοσχοπολίτη Γεωργίου Τρίκουπα Κοσμήκη. Περιέχει λεξικό Νεοελληνικό -Κουτσοβλάχικο - Αλβανικό 1200 λέξεων. Το λεξικό αυτό ήταν πολύ χρήσιμο στα μέρη εκείνα όπου ζούσαν τόσοι ξενόφωνοι.
Η σχολαρχεία του Καβαλιώτη στη Μοσχόπολη υπήρξε κατά κοινή ομολογία λαμπρή. Ο Ζαβίρας και ο Σάθας οι ιστορικοί της νέας ελληνικής φιλολογίας, τον χαρακτηρίζουν με τα πιο εγκωμιαστικά λόγια ("δαιμόνιος ανήρ" "εκ των ολίγων διδασκάλων του ημετέρου γένους") γιατί ήταν άριστος ελληνιστής και γραμματικός κι έφερε της Ακαδημία της Μοσχόπολης στη μεγαλύτερη ακμή της ιστορίας της. Πολλοί από τους μαθητές του υπήρξαν διαπρεπείς λόγιοι. Γνωρίζουμε απ' αυτούς λίγους, όσοι αφιέρωσαν στο σχολάρχη τους έμμετρα επιγράμματα, που δημοσιεύτηκαν στα πρώτα φύλλα της περίφημης γραμματικής του: ο Τέρπος Μάνος που διακρίθηκε αργότερα ως δάσκαλος στη Κορυτσά, ο ιερέας και νομοφύλακας Βρέτος, ο Νικόλαος Σαμπάλας, ο Ναούμ Γκούσιας, ο ιερομόναχος Σάββας, οι αδελφοί Γεώργιος και Ναούμ Νικολαϊδη και άλλοι.