Η φωνητική μουσική των βλαχοφώνων μετέχει στο ευρύτερο πλαίσιο της μουσικής παράδοσης της οροσειράς της Πίνδου στη Δυτική Ελλάδα και γενικά στο μουσικό γενικό πλαίσιο της Δυτικής Ελλάδας (Ήπειρος, Δυτική Μακεδονία, Δυτική Θεσσαλία και ορεινή Στερεά Ελλάδα) και Νότιας Αλβανίας (Βόρεια Ήπειρος).
Αυτό που θα παρουσιαστεί εδώ είναι ένα σύντομο σημείωμα των αποτελεσμάτων της έρευνας που διεξήχθη από την συγγραφέα κατά τα έτη 1990 έως 2010. Αυτά τα μουσικά χαρακτηριστικά αποτελούν μέρος της μουσικής της Ηπείρου (το νότιο μέρος είναι σε ελληνικό έδαφος σήμερα, ενώ το βόρειο τμήμα βρίσκεται στην Αλβανία σήμερα) και δεν εμφανίζονται πέρα από την Ήπειρο στη βόρεια Αλβανία σήμερα. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να αναφερθούμε σε μια μουσική γλώσσα, που αναπτύχθηκε και χωρίστηκε σε ξεχωριστές μουσικές διάλεκτους, και η επέκταση της έχει συντελεστεί μέσω τεσσάρων γλωσσών (ελληνικά, βλάχικα, αλβανικά και σλαβικά) κατά τέτοιο τρόπο ώστε να παρουσιάζεται ως μια εξαιρετικά αρχαία μητρική μουσική γλώσσα στην περιοχή.
Ο αρχαϊσμός αυτής της μουσικής γλώσσας την κατατάσσει ανάμεσα στις παλιότερες και πλέον σημαντικότερες στα Βαλκάνια (μαζί με τα άλλα ξεχωριστά φωνητικά ρεπερτόρια της Κεντρικής Σερβίας και της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης). Μεταξύ των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της, μπορεί κανείς να τονίσει την ευελιξία της να εφαρμόζεται σε διαφορετικές γλώσσες, τις πολυάριθμες παραλλαγές όσον αφορά στις τονικές ομάδες, και τα μεταβλητά πολυφωνικά και ετεροφωνικά στυλ, τα οποία από περιοχή σε περιοχή υπόκεινται σε ένα γενικό σχηματισμό τοπικών μουσικών ιδιωμάτων που αντανακλούν μια εξαιρετικά αρχαία κοινή αφετηρία και την ίδια στιγμή μια ταυτόχρονη εξέλιξη στο πέρασμα των αιώνων, η οποία κατέληξε σε μια γεωγραφικά κατανεμημένη τελική διαμόρφωση των διαφόρων μουσικών ιδιωμάτων που με τη σειρά τους είναι, παρόλα αυτά, μέρος της μιας και της αυτής μουσικής γλώσσας.
Το κεντρικό ιδίωμα της γλώσσας αυτής μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι το ιδίωμα της Βορείου Πίνδου στην Ελλάδα μαζί με την κεντρική ορεινή περιοχή της Βορείου Ηπείρου. Στην περίπτωση της οροσειράς της Πίνδου, κανείς μπορεί να αναφέρεται σε μια ενοποιημένη παράδοση σχεδόν χωρίς εσωτερικές ρωγμές στα διάφορα τελετουργικά τραγούδια, αν και χρησιμοποιούνται δύο διαφορετικές γλώσσες (τα βλάχικα και ελληνικά) στα βλαχοχώρια της Πίνδου. Μελετώντας τα τελετουργικά τραγούδια μπορεί κανείς να βεβαιώσει τη χρήση του ενός και του αυτού μουσικού ιδιώματος και στις δύο γλώσσες.
Οι τονικές ομάδες σε αυτό το μουσικό ιδίωμα αποτελούνται από δύο βασικά είδη πεντατονικής κλίμακας (tunings): την ημιτονική πεντατονική κλίμακα (λα-σιb-ρε-μι) με εναρμόνιο γλίστρημα γύρω από την περιοχή του ημιτόνιου (λα-σιb), και την ανημιτονική πεντατονική (λα-ντο-ρε-μι). Είχαμε πολλές πληροφορίες (παραδείγματα) για τη δεύτερη κατηγορία, αλλά καμιά για τη πρώτη κατηγορία, η οποία δεν είχε πιστοποιηθεί στην περιοχή της Ηπείρου. Αυτή έχει πιστοποιηθεί για πρώτη φορά το 1998 από την συγγραφέα (βλ. Κατσανεβάκη 1998) και παρουσιάζει ένα καλό λόγο για τα γλυστρήματα (slides) που παρατηρήθηκaν από προηγούμενους συγγραφείς (μεταξύ άλλων και ο George Marcu), οι οποίοι πάντοτε έβαζαν ένα ερωτηματικό σχετικά με το λόγο της εμφάνισης αυτών των γλιστρημάτων (slides), που εμφανίζονται, δεδομένου ότι δεν είναι παρόμοια με γλιστρήματα (slides), που βρέθηκαν σε άλλα μουσικά ιδιώματα στον κόσμο. Mολονότι φαίνεται ότι αναφερόμαστε σε εξαιρετικά απομακρυσμένο παρελθόν θα πρέπει να αναφέρουμε ότι αυτό που συμβαίνει στη μουσική της Πίνδου πιστοποιείται και εξηγείται από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και ειδικά από τον (Pseudoplutarch) Πλούταρχο (Ψευδοπλούταρχο) στο έργο του "Περί Μουσικής".
Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους αυτά τα τραγούδια είναι τόσο σημαντικά: Ένας από αυτούς τους λόγους είναι η δυνατότητα να κατανοήσει και να ερμηνεύσει κανείς τους τρόπους του επτάχορδου (heptachord ) συστήματος, που δημιουργήθηκε κατά την αρχαιότητα. Μεγάλο μέρος της συνεισφοράς αυτής μπορεί να αποδοθεί στο Φαρσαρώτικο ρεπερτόριο (Farseriot), το οποίο, όπως έχει καταγραφεί στο Αργυροπούλι (Karadzoli) της Λάρισας (Θεσσαλία-Ελλάδα), παρουσιάζει ένα εξάχορδο σύστημα (hexachord). Ένα τέτοιο σύστημα φαίνεται να είναι ένα προκαταρκτικό στάδιο για το επτάχορδο( heptachord) σύστημα της Βόρειας Πίνδου και ενός μεγάλου μέρους της Ηπείρου. Αυτό το εξάχορδο (hexachord) σύστημα (μι-σολ-σιb-ντο), μπορεί να ανιχνευθεί σε ορισμένα από τα τραγούδια των Τσάμηδων καθώς και μια διαδοχή (σειρά) από μικρές τρίτες (minor thirds) (μι-σολ, σολ-σιb), που μπορεί να ανιχνευθεί στη νότια Πίνδο, καθώς και στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο της νομάδων Σαρακατσάνων και των υπόλοιπων ελληνόφωνων χωριών της περιοχής. Οι τονικές ομάδες είναι πολλές και ποικίλες αν και στενά δεμένες μεταξύ τους.
Το ετεροφωνικό ύφος της Πίνδου που μοιράζονται Βλαχόφωνοι και Ελληνόφωνοι μπορεί να χρησιμοποιήσει μέχρι 3-4 φωνές-μελωδίες. Το βλάχικο πολυφωνικό ύφος στη Βόρειο Ήπειρο χρησιμοποιεί τρεις φωνές, που έρχονται η μια μετά την άλλη ως μίμηση. Αυτό ονομάζεται "μίμηση-imitation" πολυφωνικό ύφος και υπάρχει και στο αντρικό ρεπερτόριο των Τσάμηδων. Συνήθως μεταξύ των Βλάχων της Βορείου Ηπείρου, οι γυναίκες τραγουδούν με τον ίδιο τρόπο, χρησιμοποιώντας κάποιες μικρές παραλλαγές στον τρόπο που τραγουδούν τις διάφορες μελωδίες. Έτσι, μεταξύ των βλαχοφώνων της Βορείου Ηπείρου το ρεπερτόριο των αντρών και γυναικών ακολουθεί περισσότερο ή λιγότερο την ίδια δομή.
Είναι σημαντικό να επιβεβαιώσουμε εδώ την ύπαρξη ενός παρόμοιου συστήματος στους σλαβόφωνους (‘ντόπιους’- έτσι αποκαλούν τους εαυτούς τους) Μακεδόνες στη Δυτική Μακεδονία στην Ελλάδα μαζί με παρόμοιες μορφές μελωδιών θρήνου δηλ. νεκρικών μοιρολογιών. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει ένα ισχυρό δεσμό και μια παλιά ρίζα της περιοχής, για το συντριπτικό ποσοστό των βλαχόφωνων και σλαβοφώνων της περιοχής μαζί με τούς Ελληνόφωνους Ηπειρώτες και Μακεδόνες στην Δυτική Ελλάδα, καθώς και με τους αλβανόφωνους της ευρύτερης περιοχής της Βορείου Ηπείρου στη νότια σημερινή Αλβανία.
Φωνητική μουσική των Βλαχοφώνων στα Δυτικά Βαλκάνια: Εισαγωγικό σημείωμα
Επιστημονικό κείμενο της εθνομουσικολόγου Αθηνάς Κατσανεβάκη,
που είχε αναρτηθεί στην ιστοσελίδα της Society Farsarotul στα αγγλικά.
Η μετάφραση είναι του Τσιαμήτρου Ιωάννη, καθηγητή αγγλικών, αποφοίτου Αγγλικής φιλολογίας του ΑΠΘ.
Μουσικά παραδείγματα
Παράδειγμα ανημιτονικής (anhemιtonic) πεντατονικής δομής (σολ-λα-do-ρε) σε ένα γυναικείο τελετουργικό χορό, ελληνόφωνο τραγούδι από την Φούρκα (βλαχοχώρι της περιοχής Κόνιτσας), (Τώρα το βράδυ-βραδάκι), (Κατσανεβάκη 1998 Μέρος ΙΙ, παράδειγμα 3):
Παράδειγμα ημιτονικής πεντατονικής δομής (λα-σι dο-μι) ενός μοιρολογιού από βλαχόφωνη γυναίκα από τη Σαμαρίνα (περιοχή Γρεβενών) Vini uara uara l΄i (τώρα που η μεγάλη στιγμή ήρθε), (Κατσανεβάκη 1998, Μέρος ΙΙ, παράδειγμα 59):
'Ταχτάρισμα', δίγλωσσο παιδικό τραγούδι, στα βλάχικα και στα ελληνικά από τα Άρματα (περιοχή Κόνιτσας)
Μέρος Φαρσερώτικου πολυφωνικού τραγουδιού από το Αργυροπούλι (Καρατζόλι), Dzįubleį mušįatî trįatsî di la uboru” (Κατσανεβάκη 1889, Μέρος ΙΙ, παράδειγμα 115):
Πηγές:
- Αριστοτέλης
Προβλήματα Βιβλίο ΙΘ (ΧΙΧ) "Οσα περι Αρμονία" Book XIX, Books I-XXI The Loeb Classical Library Harvard University Press, 1961. Great Britain.
- Πλούταρχος
Πλουτάρχου Περι Μουσικής.
Plutarch. Uber die Musik, von Rudolf Westphal, Breslau, 1865.
Plutarch's. On Music. The Loeb Classical Library. Plutarch's Moralia XIV Harvard University Press, 1967.
Βιβλιογραφία
- Elshekova Alica
1981:Vergleichende typologische Analysen der vokalen Mehrstimmigkeit in der Karpaten und auf dem Balkan. Stratigraphische Probleme der Volksmusik in der Karpaten und auf dem Balkan. Editor A.Elschekova. Verlag der Slovakischen Akademie der Wissenschaften. Bratislava, 1981 σελ. 159-256.
- Demo Ondrej
1981: Slowakische dialogische Gesange (Antiphonalformen) aus den Norawestkarpaten. Bratislava. Stratigraphische Probleme der Volksmusik in den Karpaten und auf dem Balkan. A.Elschekova Veda. Verlag der Slovakischen Akademie der Wissenschaften Bratislava, 1981 σελ.141-153.
- Georgescu Dan Corneliu
1981: Das "Haulit" im subkarpatischen Oltenien. Bukarest. Stratigraphische Probleme der Volksmusik in den Karpathen und auf dem Balkan. A. Elschekova Veda. Verlag der slovakischen Akademie der Wissenschaften Bratislava, 1981 σελ.115-131.
- Katsanevaki Athena
1998: Vlach-speaking and Greek-speaking songs from Northern Pindus. A Historical -Ethnomusoclological Approach: Their Archaism and their relationship with the Historical backround. Phd Dissertation, Aristotle University of Thessaloniki, Part I&II, 3 Volumes, 7 tapes, Thessaloniki,1998 (In Greek).
- Kruta Beniamin
1985: Elements musicaux convergents et divergents entre l'epopee albanaise et celle sud- Slave.
Culture populaire Albanaise V\ 1985 σελ.103-121.
- Λεωτσάκος Γιώργος
1985: Αλβανική Μουσική ή ένα λείμμα εγκυκλοπαίδειας που έμεινε αδημοσίευτο. Μουσικολογία 1\85 Ετος 1, Τεύχος 1, σελ.23-55.
- Λώλης Κώστας
1995: Το πολυφωνικό τραγούδι στην νότιο Αλβανία. Ανακοίνωση στο Α Διαβαλκανικό Φεστιβάλ. Θεσσαλονίκη.
- Marcu George
1958: Cintecele poliphonique aromane. Revista de folklor III \ 1958. Bucuresti σελ.79-99.
1977: Folklor Muzical Aroman. Editura Muzicala - Bucuresti.
- Stockmann Doris - Stockmann Erich - Wilfried Fiedler
1965: Albanische Volkmusik I Gerange der Camen Akademie - Verlag - Berlin.
- Περιστέρης Σπυρίδων
1958: Δημοτικά τραγούδια Δροπόλεως Βορείου Ηπείρου. Ακαδημία Αθηνών Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου Τομ. 9-10 1955-7 εν Αθήναις, 1958 σελ.105-133.
- Pistrick Eckehard
2005: Lab Epic and Historic Songs in the Saranda Region (South Albania) – Continuity and Change in an Oral Tradition. Magisterarbeit. Martin – Luther Universität Halle –Wittenberg Fachbereich Musik –Sport-und Sprechwissenschaft, Institut für Musikwissenschaft, Halle 2005.
- Sokoli Ramadan
1965: Folkori Muzikor Shqiptar. (Morfologjia) Instituti i Folklorit Tirane.
- Τέντα Γεωργία
1995: Δημοτικά τραγούδια Πολύτσανης Βορείου Ηπείρου. Διπλωματική εργασία ΑΠΘ Θεσσαλονίκη.
- West, M.L.
1992: Ancient Greek Music. Clarendon Press - Oxford.