Η περιοχή του Μετσόβου είναι, όπως φαίνεται, «το σημαντικότερο κέντρο της βλαχοφωνίας στα Βαλκάνια», κυρίως για το λόγο ότι εκεί τα πολιτικά προβλήματα δεν έλαβαν μεγάλη έκταση.
Μετσοβίτης ήταν ο τραγουδιστής Δημοσθένης Τσιτσιμήτσος ή Μπλάνας, ο οποίος μάλλον είναι ο πρώτος που δισκογραφεί βλαχόφωνα τραγούδια σε δίσκους γραμμοφώνου τη δεκαετία του '30. Η μουσική παράδοση του Μετσόβου εκπροσωπήθηκε και εκπροσωπείται κυρίως από την οικογένεια των Μπααίων, με κυριότερους τον αείμνηστο Αυγερινό (κλαρίνο), τον Στέργιο (φωνή) και τον Τάκη ή Γιασιά (τραγούδι, βιολί). Σπουδαίος μουσικός, και ίσως ακόμη κοντύτερα στην παλαιά παράδοση, είναι ο Στέργιος Μάσιος (κλαρίνο). Τέσσερις δίσκοι ακτίνας εκδόθηκαν πριν από περίπου μια δεκαετία από το δήμο Μετσόβου. και την τρικαλινή φωνογραφική εταιρεία Ηχογέννηση. Πριν από αυτούς υπάρχει μια αλυσίδα από κασέτες της Ηχογέννησης, κυρίως ανώνυμες συλλογές με «βλάχικα τραγούδια του Μετσόβου». Πολλές παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον, καθώς καλύπτουν μια χρονική περίοδο για την οποία η γνώση μας είναι ελλιπέστατη. Στη γειτονική Μηλιά, ο Μιχάλης Μαγειριάς, σήμερα Πρόεδρος της Π.Ο.Π.Σ.Β. και επικεφαλής του τοπικού πολιτιστικού συλλόγου, εξέδωσε ένα ωραιότατο τετραπλό δίσκο με καταγραφές βλαχόφωνων τραγουδιών.
Νοτιότερα του Μετσόβου συναντά κανείς άλλες δύο εστίες βλάχικης μουσικής παράδοσης. Η μια είναι τα χωριά στα Τζουμέρκα, όπως το Συρράκο, οι Καλαρρύτες, το Βαθύπεδο, το Παλαιοχώρι. Εδώ ιδιαίτερη αναφορά χρειάζεται η οικογένεια των Γεροδημαίων, με κυριότερους τον Γιάννη (τραγούδι), τον Γιώργο (κλαρίνο) και τον Νίκο (βιολί), για τους οποίους κυκλοφόρησε πρόσφατα ο τριπλός δίσκος Στον Πλάτανο Στη Γκούρα (Πνευματικό Κέντρο Κοινότητας Συρράκου, 2004). Σ' αυτούς πρέπει να προστεθεί ο πολύ νεότερος Πέτρος Μόκκας (τραγούδι, κλαρίνο). Άλλος ένας δίσκος από το Συρράκο είχε κυκλοφορήσει το 2001 από τη Διεθνή Οργάνωση Λαϊκής Τέχνης.
Η δεύτερη εστία βλάχικης μουσικής παράδοσης είναι τα χωριά του Ασπροπόταμου και της ορεινής Καλαμπάκας, με επίκεντρο την Κουτσούφλιανη και το Μαλακάσι. Ιστορική φυσιογνωμία εδώ, ο περίφημος Νίκος Καρακώστας (κλαρίνο), ο οποίος δισκογράφησε λίγες βλάχικες μελωδίες, προπολεμικά. Ιστορική (1954) είναι η καταγραφή του Samuel Baud Bovy Κουτσοβλάχικα Τραγούδια Της Θεσσαλίας (Κυριακίδης, 1994). ενώ σπουδαίοι μουσικοί υπήρξαν επίσης οι Ντοκαίοι· ο Γιάννης, ο Μιχάλης (κλαρίνα) και ο Νίκος (τραγούδι). Η Κουτσούφλιανη ευτύχησε τα τελευταία χρόνια να δει μεγάλο αριθμό αξιόλογων εκδόσεων για τον πολιτισμό και τα τραγούδια της, πολλές από τις οποίες με πρωτεργάτη τον Γιώργο Σάρρο, όπως ενδεικτικά τα Τραγούδια Της Κουτσούφλιανης (Αδελφότης Παναγίας, 1998).
Βόρεια του Μετσόβου, το Ανατολικό Ζαγόρι με χωριά, όπως η Βωβούσα, το Τρίστενο και το Γρεβενίτι, είναι άλλη μια βλάχικη κοιτίδα. Σπουδαία φωνή εδώ υπήρξε ο Χρόνης Δρούγιας, ελάχιστα δυστυχώς δισκογραφημένος. Ένας δίσκος κυκλοφόρησε πρόσφατα από τον τοπικό πολιτιστικό σύλλογο. Λίγο βορειοανατολικότερα, περιοχή με έντονο βλάχικο στοιχείο είναι τα χωριά της Βάλια Κάλντα. Εδώ το ύφος αρχίζει να προσομοιάζει το γρεβενιώτικο, με το βιολί να κυριαρχεί, σε βαθμό μάλιστα που ενίοτε εκτοπίζει το κλαρίνο, όπως λόγου χάριν στη Σμίξη. Η παράδοση της Σμίξης, με εξέχοντα βιολιστή τον Νίκο Γκιουλέκα, αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα της σχέσης που αναπτυσσόταν ανάμεσα σε χωριά και εκτελεστές: ο Γκιουλέκας, που δεν είναι ούτε Βλάχος ούτε Σμιξιώτης, θεωρείται ο καλύτερος εκπρόσωπος της σμιξιώτικης παράδοσης. Από τους πολλούς δίσκους του, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Σμίξη 1958-68 (Δη.Ρα.Λ. 1992).
Διάσπαρτες εκπληκτικές ερμηνείες του υπάρχουν σε πολλούς δίσκους, όπως στα Βλάχικα Τραγούδια Της Θεσσαλίας (Πάνιβαρ, 1977). Στο γειτονικό Περιβόλι, χαρακτηριστικές μουσικές φυσιογνωμίες είναι ο Χρήστος Ντάγκαλας (τραγούδι), αλλά και ο Στέργιος Δαρδακούλης (τραγούδι), ο Σταύρος Κουσκουρίδας (κλαρίνο) και η Αποστολία Παπαευαγγέλου (τραγούδι), που αποτελούν μια νεότερη γενιά με διαφορετική προσέγγιση· Ο Δαρδακούλης χρειάζεται ιδιαίτερη μνεία, καθώς κατά κάποιο τρόπο χάραξε το δρόμο για τους νεότερους.
Στην Αβδέλλα σπουδαίοι υπήρξαν οι αείμνηστοι Βαγγέλης Κασσιάρας (βιολί) και Ζήσης Τσιοτίκας (κλαρίνο), ενώ από την Κρανιά προέρχονται ο Κώστας Ζέρβας (τραγούδι) και ο Θανάσης Φασούλας (βιολί). Στη γειτονική Σαμαρίνα, η παράδοση συνεχίζεται με τα χάλκινα των Μπετζαίων από το Τσιοτύλι. Από τα χωριά αυτά υπάρχουν μερικοί πολύ καλοί δίσκοι, εκδόσεις πολιτιστικών συλλόγων. Κάποιες εξαιρετικές ερμηνείες βλάχικων τραγουδιών και σκοπών με τον Κασσιάρα και τον Θανάση Σαΐτση περιλαμβάνονται στο άλμπουμ Τα Δημοτικά Των Γρεβενών (επανέκδοση 1995» νομαρχία Γρεβενών).
Γρεβενιώτες Βλάχοι μετεγκαταστάθηκαν επίσης στη Βέροια, κυρίως σε χωριά όπως το Σέλι, το Ξηρολίβαδο και η Κουμαριά. Ο Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Βέροιας έχει δυο ωραίους δίσκους στο ενεργητικό του, τα Τραγούδια Από Τη ζωή Των Βλάχων 1 και 2 (1988 και 1996 αντίστοιχα), με πρωτεργάτες τον Γιώργο Μανέκα (τραγούδι) και τον Φώτη Καραβιώτη (κλαρίνο), οι οποίοι περιλαμβάνουν βλάχικα κομμάτια απ' όλη την Ελλάδα, με σύμπραξη των προαναφερθέντων Γρεβενιωτών μουσικών. Τοπικά βεροιώτικα κομμάτια περιλαμβάνονταν σε μια κασέτα που είχε κυκλοφορήσει ανεπίσημα λίγο παλαιότερα, όπου γίνεται σαφής η επίδραση της γειτονικής Γουμένισσας. Η Γουμένισσα, όπως και η Αριδαία, άσκησαν τεράστια επίδραση στους ολιγάριθμους Μογλενίτες Βλάχους της Αλμωπίας, τόσο που ουσιαστικά υποκατέστησαν την όποια παλαιότερη βλάχικη παράδοση μουσικής. Βορειοδυτικότερα, κοιτίδα Βλάχων είναι τα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, όπως η Κλεισούρα, η Βλάστη, το Νυμφαίο και τα Νάματα. Εδώ η παράδοση φέρει αστικότερο χαρακτήρα, καθώς οι κάτοικοι αυτών των χωριών καταγίνονταν από παλιά με αστικά επαγγέλματα. Παρά τη συχνή παρουσία χάλκινων πνευστών, το ύφος εμφανίζει συγγένειες με την πεντατονία της Πίνδου. Εξέχοντες μουσικοί μιας νεότερης γενιάς είναι ο Βαγγέλης Τόρης (τραγούδι) και ο Δημήτρης Παράσχος (κλαρίνο), αμφότεροι δισκογραφημένοι.
Αν περάσουμε το φαράγγι του Βίκου, στο Πωγώνι έχουμε τις κοιτίδες των φαρσεριωτών, όπως το Κεφαλόβρυσο, την Ιεροπηγή, το Δεντροχώρι, τη Μεσοποταμία, τον Άγιο Γερμανό, το Πισοδέρι. Οι φαρσεριώτες, από τους συντηρητικότερους μεταξύ των «Βλάχων, φυλάσσουν επιμελώς την παλαιά παράδοση, η οποία, καθώς επρόκειτο παραδοσιακά για μετακινούμενους κτηνοτρόφους, παρουσιάζει ελάχιστες αστικές προσμείξεις. Εδώ η παράδοση είναι πολυφωνική, προσομοιάζοντας στο τύπο της τόσκικης πολυφωνίας της Αλβανίας. Οι επώνυμοι μουσικοί είναι λίγοι, εξίσου λίγες είναι οι εκδομένες καταγραφές, αλλά στα χωριά η παράδοση ποσώς έχει σβήσει. Εξαιρετικό δείγμα είναι ο δίσκος Μιτζιντέα Κέντε Σι Πλέντζι (Πολιτιστικός Σύλλογος Κεφαλόβρυσου, 2001). Στο Κεφαλόβρυσο, ο Αντώνης Γραμμόζης είναι μια από τις λίγες περιπτώσεις βλαχόφωνων που έχει γράψει τραγούδια στη γλώσσα τους. Η παράδοση του Πωγωνίου συνεχίζεται και πέρα από τα ελληνοαλβανικά σύνορα, σε χωριά όπως το Άντον Πότσι, το οποίο θεωρείται πως παραμένει από τους αυθεντικότερους εκπροσώπους της. Μυθικός τραγουδιστής της περιοχής αυτής υπήρξε ο Νίκος -Κόλι στα φαρσεριώτικα- Νάτσιας, ο οποίος δίσκογράφησε βλαχόφωνα τραγούδια στις 45 στροφές. Στην Ιεροπηγή, αξιόλογος δισκογραφημένος τραγουδιστής είναι ο Παναγιώτης Πιτούλης αλλά και νεότερος σε ηλικία Φώτης Τράσιας που διατηρεί αναλοίωτο το φαρσεριώτικο ηχόχρωμα . Κοιτίδες φαρσεριωτών υπάρχουν επίσης στην Παραμυθιά, σε περιοχές της Θεσσαλίας και της Ρούμελης - Ζάρκο, Αλμυρός, Σέσκλο, Αργυροπούλι, Νέα Ζωή, Παλαιομάνινα, Στράτος κ.λπ.- και σε περιοχές της σημερινής Αλβανίας.
Στο Αργυροπούλι, δισκογραφημένοι τραγουδιστές είναι ο Θανάσης Κουτίνας και ο Χρήστος Πέρκας. Αυξανόμενης της απόστασης αυξάνουν και οι εξωτερικές επιδράσεις· έτσι το μουσικό ύφος των απομακρυσμένων αυτών κοιτίδα» ακολουθεί δικούς του δρόμους. Έτσι ή αλλιώς, οι φαρσεριώτες συνήθιζαν να προσαρμόζουν τον βλαχόφωνο στίχο σε ποικίλες διαφορετικές μελωδίες, ιδιαίτερα για τους χορούς. Από τις βουνοκορφές της Πίνδου, που σήμερα αποτελούντο ελληνοαλβανικό σύνορο, προέρχονται επίσης οι Γραμμουστιάνοι Βλάχοι, οι οποίοι διασκορπίστηκαν σε πολλά μέρη, ανάμεσα στα οποία τα Μεγάλα Λιβάδια του Πάικου, η Προσοτσιάνη της Δράμας, οι Σέρρες και αρκετές περιοχές των σημερινών πΓΔΜ και Βουλγαρίας.
Οι Προσοτσιανιώτες έχουν αρκετά ηχογραφημένα τραγούδια του αείμνηστου Χρήστου Στεργίου αλλά και του άξιου συνεχιστή στο Γραμμουστιάνικο τραγούδι τον Στέργιο Πελέχρα με αρκετές ηχογραφήσεις και αυτός. Οι Σιδηροκαστρίτες του νομού Σερρών έχουν εκδώσει και αυτοί αρκετά τραγούδια. Μεγάλο έργο έχει παράξει ο συλλόγου Βλάχων Ν. Σερρών "Γεωργάκης Ολύμπιος" με αρκετές εκδόσεις τιμώντας και διασώζοντας το Γραμμουστιάνικο τραγούδι . Στα Μεγάλα Λιβάδια εξαιρετικός τραγουδιστής της νεότερης γενιάς είναι ο Χρήστος Τζιτζιμίκας.
Επιμέλεια κειμένου: Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Βόλου.
Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου είναι από την έρευνα που έκανε ο Κωστής Δρυγιαννάκης με τίτλο «Οι φυλές των Ελλήνων» για τους Βλάχους και τα τραγούδια τους, και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Δίφωνο» (τεύχος 158, Ιανουάριος- Φεβρουάριος 2009). Η έρευνα του κ. Δραγιαννάκη έγινε πριν λίγα χρόνια και ο Λ.Σ. Βλάχων Βόλου, δεν είναι σε θέση να γνωρίζει εάν άτομα που αναφέρονται στην έρευνα είναι ακόμα εν ζωή.
Δείτε και το ημερολόγιο 2013 του Λαογραφικού Συλλόγου Βλάχων Βόλου με τίτλο Αρμάνοι, Παραδοσιακοί οργανοπαίχτες και τραγουδιστές και ακούστε τα τραγούδια τoυ ένθετου CD