Η ανάγνωση και η μελέτη διάφορων βλάχικων λεξικών και η επιθυμία νέων του χωριού μας να καταγραφούν λέξεις της λαλιάς των προγόνων μας, μου έδωσαν το έναυσμα για την σύνταξη αυτού του απλού λεξικού.
Και λέγω απλού, γιατί δεν διεκδικεί τον τίτλο ενός επιστημονικού πονήματος, άλλωστε δεν είμαι ειδικός, ώστε να το επιτρέπουν οι δυνατότητές μου, για αυτό ζητώ και την επιείκεια των επαϊόντων. Με αυτό γίνεται μια απλή καταγραφή και μετάφραση, χωρίς ετυμολογία, λέξεων του γλωσσικού ιδιώματος της πατρίδας μας της Λάϊστας (Λάϊστα με διαλυτικά εθιμικά), η οποία αναμφισβήτητα υπήρξε πληθυσμιακά το μεγαλύτερο από τα 46 χωριά του Ζαγορίου, πραγματική κωμόπολη, με πληθυσμό 3.500 ψυχών γύρω στα 1870 (Α. Κουκούδης «Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων» εκδ. 2000 σελ. 188) και κατά Papahagi (1905 σελ.148) 5.900 ψυχών. Όμως και εδαφικά η Κοινότητά μας υπήρξε από τις μεγαλύτερες Κοινότητες της Ελλάδας, άφου σύμφωνα με το «Λεξικό των Δήμων και Κοινοτήτων και Οικισμών της Ελλάδας» της Εθνικής Στατικής Υπηρεσίας έκδ. 1984 σελ. 88 η εδαφική της έκταση (πευκόφυτη σχεδόν στο σύνολό της) ανέρχονταν στα 87.270 στρέμματα.
Όσον αφορά τώρα την λαλιά μας αυτή διαφέρει από άλλα παρεμφερή βλάχικα ιδιώματα και μάλιστα γειτονικών χωριών (Βωβούσα, Περιβόλι, Αβδέλλα κ.α.).
Όπως δε αναφέρει και ο G. Weigand που την επισκέφθηκε το 1893 στο σύγγραμμά του ΟΙ ΑΡΟΥΜΑΝΟΙ (ΒΛΑΧΟΙ) τόμος 1 σελ. 143:
«...Λόγω της απομονωμένης θέσης του χωριού και αφού οι γυναίκες μένουν στο χωριό η γλώσσα διατηρήθηκε εδώ καλύτερα από αλλού. Η Λάϊστα είναι και το μοναδικό χωριό, όπου διατηρήθηκε η λέξη «νέγκρου»» (μαύρος), έτσι όμως ονομάζουν μόνο τον «μαύρο καφέ». Σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιείται η λέξη «λάι» (μαύρος)...».
Ευελπιστώ ότι και αυτή η απλή καταγραφή θα είναι μια, έστω ελάχιστη, συνεισφορά στην καταγραφή και γνώση της βλάχικης λαλιάς μας. Μιας λαλιάς που σβήνει, που χάνεται και μαζί της και οι Βλάχοι, γιατί εκείνο που ξεχώριζε εμάς τους Βλάχους από τους υπόλοιπους Έλληνες, ο συνδετικός μας κρίκος, ήταν η λαλιά μας. Τελειώνουν τα βλάχικα, τελειώνουν και οι Βλάχοι...
Από την ανάγνωση λοιπόν σχετικών λεξικών και κυρίως την μελέτη του πλέον αξιόλογου, κατά την γνώμη μου, του Κ. Νικολαΐδη έκδοσης του 1909, αναρτήσεων στο διαδίκτυο, αλλά και συζητήσεων με κοντοχωριανούς μου διαπίστωσα ότι πλήθος λέξεων:
1) Προφέρονταν διαφορετικά από ό,τι στο ιδίωμά μας π.χ. οι λέξεις:
α) Γείτονας: βιτσίνου εμείς, διτσίνου αλλού,
β) γυναίκα: μγκιάρε εμείς, μουλιάρε αλλού,
γ) γλιστρώ: αλιούρικου εμείς, αλούνικου αλλού,
2) υπήρχε διαφορά έκφρασης της ίδιας έννοιας π.χ. χελιδόνι: λίντουρα εμείς, αράντουρα αλλού, πατάτα: μπότσε εμείς, κ’στούνιου Ηλιοχώρι, μπορμπόλιου Βρυσοχώρι &
3) δεν ήταν καταγεγραμμένες στο λεξιλόγιό τους π.χ. διχάλα: γίλα, αποχωρητήριο: σπάστρα, μητέρα: ιάτα, σκνίπα: τσιντσάρου.
Έτσι ξεκίνησε η προσπάθεια δημιουργίας αυτού του λεξικού. Βάση του είναι δύο ηχογραφημένα αφηγήματα στο ιδίωμά μας, αληθινοί θησαυροί, που μας κληροδότησε ο μακαρίτης συγχωριανός και συνάδελφός μου δικηγόρος Δημήτρης Ν. Καπέτσης. Αυτά, πριν από χρόνια, αφού τα διέσωσα, απομαγνητοφώνησα, εγγραμμάτισα και μετέφρασα λέξη προς λέξη, ώστε να αποτελούν κατά κάποιο τρόπο ένα λεξικό, στη συνέχεια τα δημοσιοποίησα. Είναι μάλιστα ανηρτημένα και στο διαδίκτυο, όπως και η αφήγηση τους.
Μια ιστορική φωτογραφία των αδελφών Μανάκια του 1898 όπου απεικονίζονται τα 2/3 της Λάιστας, από την οποία φαίνεται και το πληθυσμιακό μέγεθος της. Η πευκόφυτη Λάιστα είναι κτισμένη σε υψόμετρο 1020 μέτρων, χρονολογείται απο το 1580 και κατά τον 18o και 19o αιώνα υπήρξε η μοναδική κωμόπολη του Ζαγορίου με περισσότερους από 3.000 Βλαχόφωνες Έλληνες κατοίκους. Η φωτογραφία δημοσιέυθηκε στο ίδιο τεύχος.
Ο Δημήτρης Ν. Καπέτσης υπήρξε ένας αυθεντικός, ένας άριστος γνώστης και ομιλητής του ξεχωριστού ιδιώματός μας. Γεννήθηκε το 1910 και μεγάλωσε στη Λάϊστα από γηγενείς Λαϊστινούς βλαχόφωνους Έλληνες γονείς. Από τα αφηγήματά του αυτά προέρχονται οι περισσότερες λέξεις αυτού του λεξικού. Επίσης με βοήθησαν διάφορα λεξικά και σχετικές αναρτήσεις στο διαδίκτυο, όπου βρήκα λέξεις που είχαν μεν κοινή ρίζα με εκείνες του ιδιώματός μας, αλλά προφέρονταν διαφορετικά. Αυτές επανέφεραν στη μνήμη μου λέξεις, όπως όμως προφέρονται στο ιδίωμά μας. Επρόκειτο για αποθησαυρισμένες στη μνήμη μου λέξεις της μητρικής μου λαλιάς κατά την βρεφική μου ηλικία από το οικογενειακό μου περιβάλλον, μιας και οι δύο γονείς μου, όσον και οι γονείς τους ήταν γηγενείς Λαϊστινοί Έλληνες δίγλωσσοι Βλάχοι. Αυτοί γεννήθηκαν μεν και μεγάλωσαν στη Λάϊστα τον προπερασμένο αιώνα, όλοι τους όμως μετοίκησαν στην Ανατ. Μακεδονία και Θράκη, όπου μετέφεραν αναλλοίωτο, αλλά και συνέχισαν το γλωσσικό τους ιδίωμα χωρίς προσμίξεις από μεταγενέστερους επήλυδες του χωριού μας. Έτσι αυτούσιο μου το μετέδωσαν, έγινα γνώστης του και έτσι το μεταφέρω εδώ. Δεν πρέπει να παραλείψω και την βοήθεια στην προσπάθειά μου αυτή συγχωριανών μου, αλλά κυρίως της μεγαλύτερης αδελφής μου Σούλας (Αθανασίας Φουρλίγκα – Παυλίδη ). Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι από την πληθώρα των λέξεων του ιδιώματός μας που είναι ταυτόσημες με τις ελληνικές και συνεπώς κατανοητές ως προς την έννοιά τους π.χ. οι λέξεις αμαρτίε, μιτάνιε, πιριφάνιε κ.α. καταγράφτηκαν ελάχιστες.
Ως προς τον δυσχερή εγγραμματισμό της αποκλειστικά προφορικής λαλιάς μας (οι Έλληνες Βλάχοι ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν την ελληνική ως γραπτή γλώσσα για τις διοικητικές, εκκλησιαστικές, εκπαιδευτικές τους ανάγκες και ουδέποτε έγραψαν στη προφορική τους λαλιά, η οποία άλλωστε δεν διαθέτει δικό της αλφάβητο), καταβλήθηκε κάθε δυνατή προσπάθεια αποτύπωσής της με ελληνικά γραφήματα (αλφάβητο), για να είναι και πιο εύληπτο από τους πολλούς. Άλλωστε και στο πρώτο τρίγλωσσο Λεξικό του Θεοδώρου Καβαλιώτη (1770) και στο τετράγλωσσο του Δανιήλ Μοσχοπολίτου (1802) χρησιμοποιήθηκαν ελληνικά γραφήματα, γιατί το ελληνικό αλφάβητο ήταν γνωστό στα βαλκάνια και το χρησιμοποίησαν όλοι σχεδόν οι βαλκανικοί λαοί. Το λατινικό επικράτησε αργότερα, όταν ξένοι επιστήμονες, των νεολατινικών ή ρωμανικών γλωσσών κυρίως ενδιαφέρθηκαν για τα βλάχικα και έπρεπε να συνεννοούνται. Αλλά και το λεξικό του Κ.Νικολαϊδη του 1909 είναι γραμμένο με ελληνικά γραφήματα, όπως και άλλα σύγχρονα.Τέλος σχετικά με τη δομή του κειμένου σημειώνω ότι δεν τηρήθηκε αυστηρή αλφαβητική σειρά των λέξεων.
Παναγιώτης Ι. Παυλίδης (Παύλου)
Αλεξάνδρεια Ημαθίας, Οκτώβριος 2017
Το λεξικό συνόδευε ως ένθετο το 71ο τεύχος του περιοδικού Λαϊστινά Νέα (Οκτώβριος 2017), εκδόσεως του Ελληνικού Ορειβατικού Συλλόγου - ΕΟΣ - Λάϊστας Ζαγορίου και μπορείτε να το διαβάσετε παρακάτω ή να το κατεβάσετε. Κατεβάστε επίσης το δεύτερο μέρος με Λέξεις - Εκφράσεις