ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Μεταξύ 1393 και 1395 οι Τούρκοι έγιναν κύριοι της Θεσσαλίας. Το 1444 οι Θεσσαλοί, με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, εξεγέρθηκαν και έδιωξαν τους Τούρκους, αλλά μετά από δύο χρόνια, το 1446, ο στρατηγός Τουραχάν βέης επέβαλε την οριστική τουρκική κυριαρχία στη Θεσσαλία, η οποία επρόκειτο να κρατήσει πάνω από τέσσερις αιώνες1. Τότε οι Τούρκοι αρχίζουν τον εποικισμό της Θεσσαλίας, κυρίως της περιοχής Λαρίσης, με «Τούρκους» από τη Μ. Ασία (Ικόνιο) και καθιστούν τα Τρίκαλα προχωρημένη στρατιωτική βάση εναντίον των ανυπότακτων κατοίκων της Πίνδου και των Αγράφων. Τότε, επίσης, οι μεγάλες πεδινές εκτάσεις έπεσαν στα χέρια των Τούρκων και δημιουργήθηκαν τα πρώτα τσιφλίκια2.
Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας παρατηρείται μια φυγή των κατοίκων των πεδινών περιοχών προς τα ορεινά και δύσβατα μέρη. Τότε τα βουνά της Θεσσαλίας γέμισαν από γραφικά χωριουδάκια, που έσφυζαν από ζωή. Από αυτά ξεπήδησαν οι ηρωικοί «κλέφτες», οι οποίοι αποτέλεσαν την κύρια δύναμη αντίστασης εναντίον των Τούρκων και πρωτοστάτησαν στους αγώνες της ανεξαρτησίας μερικούς αιώνες αργότερα3. Ωστόσο, μετά την πρώτη θύελλα της τουρκικής κατάκτησης έχουμε και το αντίστροφο φαινόμενο, δηλ. τις μετακινήσεις από τις ορεινές περιοχές προς τα αστικά κέντρα4.
Στον αγώνα για την εθνική αποκατάσταση η Δυτική Θεσσαλία, και ιδιαίτερα η περιοχή Ασπροποτάμου είχε σημαντική συμμετοχή. Η εξέγερση του μητροπολίτη Λαρίσης-Τρίκκης Διονυσίου Β΄ το 1600 ήταν η πρώτη αξιόλογη επανάσταση του υπόδουλου Ελληνισμού5. Οι Τρικαλινοί έλαβαν μέρος στα Ορλωφικά και πλήρωσαν με βαρύν φόρο αίματος την κίνησή τους αυτή6. Το 1808 σημειώνεται η επανάσταση των Βλαχαβαίων στα Χάσια. Και φτάνουμε στη μεγάλη Επανάσταση του 1821, στην οποία συμμετέχει ενεργά η Θεσσαλία. Η περιοχή Ασπροποτάμου, στη Δυτική Θεσσαλία, και η Θετταλομαγνησία, στην Ανατολική, έδωσαν το αγωνιστικό παρόν7. Όμως μετά την αποτυχία τους οι Θεσσαλοί αγωνιστές κατεβαίνουν στη Νότια Ελλάδα και συνεχίζουν εκεί τον αγώνα. Μετά τη δημιουργία του πρώτου ελεύθερου Ελληνικού Κράτους το 1830, οι Θεσσαλοί χρειάστηκε να συνεχίσουν τους αγώνες τους για να πετύχουν και τη δική τους απελευθέρωση. Έτσι εκδηλώνεται επαναστατικό κίνημα το 1840-41 στη ΝΑ Θεσσαλία και ακολουθεί η μεγάλη Θεσσαλική Επανάσταση του 1854, η οποία, καίτοι νικηφόρα, δεν έφερε το ποθούμενο εξ αιτίας της επεμβάσεως των Μεγάλων Δυνάμεων8.
Το 1866-67 έχουμε άλλη μια εξέγερση, στα Άγραφα αυτή τη φορά, για να ακολουθήσει η τελευταία επανάσταση του 1878, η οποία έφερε, ύστερα από επίπονες διαπραγματεύσεις, την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στη μητέρα Ελλάδα το 18819.
Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ
Ο όρος “Ασπροπόταμον”, που απαντάται από τον 10 αιώνα, στο αρσενικό γένος σημαίνει τον ποταμό Αχελώο ή Άσπρο, ενώ στο ουδέτερο δηλώνει την περιοχή που βρίσκεται κοντά στον άνω ρου του ποταμού αυτού, προεπαναστατικά δε σήμαινε το ομώνυμο αρματολίκι, το οποίο εκτεινόταν από τα όρια της Ηπείρου (δυτικά), το βουνό Κόζικας (ανατολικά), τον ρου του Πηνειού (βόρεια) και τις βόρειες πλαγιές των Αγράφων (νότια). Το αρματολίκι αυτό ο Αλή πασάς το διαίρεσε σε δύο μέρη (κόλια), το νότιο με έδρα τα Κούτσαινα (Στουρναραίικα) και αρματολό τον Ευθύμιο Στουρνάρα ή Στορνάρη και το βόρειο με έδρα τον Κλεινοβό και αρματολό τον Γρηγόριο Λιακατά, γαμπρό του Στουρνάρα10. Σήμερα ως περιοχή Ασπροποτάμου θεωρούμε τα Βλαχοχώρια που υπάγονται στη Διευρυμένη Κοινότητα Ασπροποτάμου και στον Δήμο Αιθίκων.
Η περιοχή Ασπροποτάμου, όπως και των γειτονικών Αγράφων, είναι από τις πιο δύσβατες στην Ελλάδα και γι᾽ αυτό υπήρξαν σχεδόν πάντα ελεύθερες. Είναι χαρακτηριστική μια περιγραφή του Νικολάου Κασομούλη, του αγωνιστή και γραμματικού του αρματολού Νικολάου Στουρνάρα: «Περιηγούμενος τα απότομα λιθάρια βουνά όλα αυτά, τους φάραγγας, ταις σπηλιαίς, τα στενά και τα ωραία και άπειρα νερά και δάση, είπα ότι η ελευθερία <αληθής> ενυπάρχει αφ᾽ ευατού εις εκείνα τα μέρη• διότι τοιαύτας χάριτας δεν είχαν όσα <βουνά> απέρασα και είδα έως τότες [1822], ή <τουλάχιστον> ότι δεν τα διέτρεξα <λεπτομερώς>, καθ᾽ αυτού»,11.
ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ 1821
Ασφαλώς οι Ασπροποταμίτες είχαν συμμετοχή στα επαναστατικά κινήματα που έλαβαν χώρα πριν από τη μεγάλη Επανάσταση του 1821, αλλά δυστυχώς δεν έχουμε συγκεκριμένες μαρτυρίες για πρόσωπα.
Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ
Στις 5 Ιουλίου του 1821 κηρύσσεται η Επανάσταση στην περιοχή Ασπροποτάμου, όπου τα 67 χωριά της κατοικούνται αποκλειστικά από Έλληνες. Ονομαστοί καπεταναίοι στην περιοχή αυτή είναι ο Νικ. Στορνάρης ή Στουρνάρας, ο Αθαν. Μάνταλος, οι αδελφοί Λιακατά και ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, ο οποίος ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία από το 1819 και είχε κατηχήσει ο ίδιος πολλούς από τους άλλους καπεταναίους. Με αρχηγό τον Νικ. Στουρνάρα οι Ασπροποταμίτες και οι άλλοι κάτοικοι της Πίνδου επαναστατούν στην Πόρτα (Πύλη), Πρεβέντα (Διάβα), Καλαμπάκα και σ᾽ όλον τον Ασπροπόταμο και καταφέρνουν μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα να ελέγχουν την περιοχή. Ετοίμασαν μάλιστα και επίθεση εναντίον των Τρικάλων αλλά προδόθηκαν από τον καπετάνιο των Αγράφων Σταμάτη Γάτσο, από τον οποίον είχαν ζητήσει βοήθεια. Ο Γάτσος έχοντας συνθηκολογήσει ο ίδιος με τους Τούρκους λίγο πριν, όχι μόνο αρνήθηκε να τους βοηθήσει αλλά όπως γράφει ο Φιλήμων12, ήταν έτοιμος να χτυπήσει τους ομοεθνείς του επαναστάτες πισώπλατα, εάν επιτίθεντο εναντίον των Τρικάλων. Έτσι το σχέδιο για την κατάληψη των Τρικάλων ματαιώθηκε και η Επανάσταση άρχισε να χάνει έδαφος. Οι Τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία και με σύγχρονη επίθεση εναντίον του Λιακατά, του Χατζηπέτρου και του Στορνάρη κατάφεραν, με μεγάλη δυσκολία βέβαια, και αφού αποκρούστηκαν στην αρχή, να διώξουν τους επαναστάτες από τις θέσεις τους στα στενά του Κλεινοβού, της Πόρτας και του Προδρόμου. Η έκβαση των επιχειρήσεων υπέρ των Τούρκων κρίθηκε στις 29 Ιουλίου 1821 με την άφιξη της τουρκικής δύναμης, η οποία είχε καταλάβει το Συρράκο και τους Καλαρρύτες, καθώς επίσης και σώματος 2.000 πεζών και ιππέων από τα Τρίκαλα. Ενωμένοι οι Τούρκοι επιτέθηκαν εναντίον του Στορνάρη στην Πόρτα, ο οποίος τους αντιμετώπισε με επιτυχία μια ολόκληρη μέρα. Επειδή όμως πολλοί άνδρες λιποτάκτησαν, αναγκάστηκε να αποσυρθεί στα λημέρια του ψηλά στη δύσβατη Πίνδο. Το κλίμα ηττοπάθειας και φόβου που κατέλαβε τους Έλληνες ύστερα από τις απανωτές αποτυχίες τους στα Άγραφα, στους Καλαρρύτες, στο Συρράκο και στην Πόρτα, οδήγησε τον Στορνάρη σε συμβιβασμό με τους εχθρούς, με τους όρους τα μεν τουρκικά στρατεύματα θα αποσύρονταν από την περιοχή Ασπροποτάμου, οι δε κάτοικοι της περιοχής θα αναλάμβαναν την υποχρέωση να πληρώνουν ετήσιο φόρο στον σουλτάνο. Ακόμα ένα άδοξο τέλος σε μια ακόμη ηρωική προσπάθεια των Θεσσαλών, να αποκτήσουν την ελευθερία τους13.
ΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ
Είδαμε παραπάνω τους πρωταγωνιστές της Επαναστάσεως στην περιοχή Ασπροποτάμου, αλλά ποιοι ήταν εκείνοι που πολεμούσαν υπό τις διαταγές τους;
Δυστυχώς δεν είναι γνωστά τα ονόματα όλων, διασώθηκαν όμως αρκετά. Αναφέρουμε με αλφαβητική σειρά τους Ασπροποταμίτες Βλάχους14 αγωνιστές, για τους οποίους υπάρχουν στοιχεία:
ΔΕΣΗ
Χατζής Αποστόλης, ιερέας, από Δέση. Συμμετείχε από την αρχή στον Αγώνα υπό τον Ν. Στουρνάρα αρχικά και μετά το 1823 υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο. Πολέμησε στο Νεόκαστρο (Πύλο) και το Μεσολόγγι, όπου εφονεύθησαν 19 σύντροφοί του και δύο πρώτα του ξαδέρφια. Απεβίωσε το 1828 στο Ναύπλιο. Απώλεσε μεγάλη περιουσία (Α.Μ. 6924, ν.μ. 2581).
ΚΑΣΤΑΝΙΑ (3)
Μπούσος Στέργιος, εκ Καστανιάς. Υπό τον Φωτομάρα «επολέμησε γενναίως, καρτεροψύχως εις όλας τας τότε γενομένας μάχας κατά των εχθρών, καθώς εις τους Μύλους κατά του Ιμπραΐμ και εις τα Βέρβενα κατά του ιδίου», υπό δε τον Π. Ζαφειρόπουλο πολέμησε εναντίον του Δράμαλη μισθοδοτώντας εξ ιδίων 50 στρατιώτες. Έζησε πάμπτωχος, αφού ξόδευσε όλη την περιουσία του στον Αγώνα (Α.Μ. 16441 και 359, ν.μ. 5131 και 197).
Πύρρος Διονύσιος, ιατροφιλόσοφος, εκ Καστανιάς. Έζησε κοντά στον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ κατά τις δραματικές ώρες προ του απαγχονισμού του. Ως ιατρός βοήθησε σημαντικά την Επανάσταση στην Πελοπόννησο κ.α. Στη Μάνη εσύστησε εξ ιδίων το πρώτο ελληνικό χαρτοποιείο, ενώ το 1827 ίδρυσε άλλο κοντά στο Άργος. Διασκεύασε την Εξάβιβλο του Αρμενοπούλου και την έδωσε στον Πανούτσο Νοταρά με σκοπό να τυπωθεί για την κάλυψη του νομικού κενού, δυστυχώς όμως τα χειρόγραφα χάθηκαν (Γ.Α.Κ., Υπ. Δικαίου, φ. 25).
Δημητρίου Δήμος. Καταγόταν από την Καστανιά και ήταν «ένας από τους πρώτους οικοκυραίους» του χωριού. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως. Εγκατέλειψε την περιουσία του και έλαβε μέρος στον αγώνα ως μπουλουξής υπό τον Γρ. Λιακατά ως το 1823 και κατόπιν υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο. Η ακίνητη περιουσία του περιήλθε στους Τούρκους, ενώ με χρήματά του συντηρούσε 15 με 20 στρατιώτες (Α.Μ. 17990, ν.μ. 5704).
ΚΛΕΙΝΟΒΟΣ (6)
Λιακατάς Γρηγόριος15. Σκηνίτης Σαρακατσάνος, αρματολός Κλεινοβού. Αφού υπήρξε εκ των ηγετών της Επαναστάσεως στο Ασπροπόταμο και ιδιαίτερα στη μάχη της Κρύας Βρύσης, μετά την καταστολή της το 1823 κατέβηκε στο Μεσολόγγι, μαζί με τον Νικ. Στουρνάρα. Σκοτώθηκε πολεμώντας στον Ντολμά στις 28 Φεβρουαρίου 1826. Εκεί “Μέγα μέρος της φρουράς […] ετάφη υπό τα ερείπια των προμαχώνων της θέσεως αυτής, ως και ο αρχηγός στρατηγός Γρηγόριος Λιακατάς, τον οποίον έκλαυσεν όλος ο στρατός και ο λαός, διότι, εκτός των στρατιωτικών αρετών και προτερημάτων αυτού, ήτο και ο ωραιότερος πάντων των πολεμιστών της εποχής εκείνης της λεβεντιάς και του παλληκαρισμού»16. Και ο Κανέλλος Δεληγιάννης17 εξαίρει με παρόμοιο τρόπο την γενναιότητά του: «Εις την πολιορκίαν του Αιτωλικού έπεσεν ενδόξως ο οπλαρχηγός Γρηγόριος Λιακατάς, πολεμών διά του ξίφους εν μέσω των εχθρών, άφησε παράδειγμα ευτολμίας εις τας επερχομένας γενεάς των Ελλήνων». Ο Γρ. Λιακατάς είχε δράσει, συνεργαζόμενος με τον Νικ. Στουρνάρα, στην περιοχή Ασπροποτάμου, στο Μέτσοβο, τη Γότιστα κ.ά. Το 1825 του είχε απονεμηθεί ο βαθμός της στρατηγίας. Στον Ντολμά σήμερα λειτουργεί Σύλλογος Λιακαταίων!
Ζαρκάδας. Αναφέρεται στα Ελληνικά Χρονικά του Μεσολογγίου ως εξάδελφος του Γρ. Λιακατά. Σκοτώθηκε 13 Απριλίου 1825 στον Ελαιώνα του Μεσολογγίου πολεμώντας εναντίον του Κιουταχή18.
Λιακατάς ή Μπάκας Γεώργιος. Υπηρέτησε ως μπουλουξής του Γρ. Λιακατά. και έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες. Τραυματίστηκε βαριά στον Ντολμά (Α.Μ. 3225, ν.μ. 1509).
Λιακατάς Κώστας, εκ Κλεινοβού. Έλαβε μέρος στον Αγώνα από το 1821 έως το 1827 και το 1825 είχε λάβει τον βαθμό του χιλιάρχου. Αργότερα κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού. Και οι αδελφοί του Μήτρος και Σωτήρης είχαν ονομασθεί το 1825 αντιστράτηγοι (Α.Μ. 127, ν.μ. 560).
Οικονόμου Βάκης του Γιαννουσίου, εκ Κλεινοβού. Ήταν ο μεγαλύτερος νοικοκύρης του χωριού του. Πολέμησε στο Νεόκαστρο, στην Κλείσοβα και στην πολιορκία του Μεσολογγίου, όπου εφονεύθη κατά την Έξοδο στο Μποχώρι.18α
Οικονόμου Παπαθανάσιος Γ., εκ Κλεινοβού. Είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία, ξόδευσε για τους σκοπούς της 17 χιλιάδες γρόσια και βοήθησε τον Γρ. Λιακατά. Μεσολάβησε για να συνεννοηθούν και συνεργαστούν εναντίον του Σκόνδρα πασά στη μάχη της Πέτρας οι καπεταναίοι Λιακατάς, Στουρνάρας, Χατζηπέτρος και Μάνδαλος. Από τη λύπη του για την ήττα ασθένησε και απέθανε καθ᾽ οδόν προς Μεσολόγγι. Η οθωμανική κυβέρνηση τον αποκήρυξε και εδήμευσε την περιουσία του. Το αρχοντικό του στον Κλεινοβό πυρπολήθηκε (Α.Μ. 564, ν.μ. 1972).
Οικονομόπουλος Γεώργιος, εκ Κλεινοβού, γιος του Παπαθανασίου
Οικονόμου. Αγωνίστηκε στην αρχή ως υπασπιστής του Γρ. Λιακατά και κατόπιν του Χρ. Χατζηπέτρου. Πολέμησε στο Μεσολόγγι, στο Δίστομο, την Αράχωβα, την Αθήνα κ.α. Κατατάχθηκε στον βαθμό του ανθυπολοχαγού• πέθανε πάμπτωχος (Α.Μ. 564, ν.μ. 1972).
ΚΡΑΝΙΑ
Ρέστης [=Ορέστης] Χρήστος, εκ Κρανιάς. Μαζί με τρεις συγγενείς του ακολούθησε τον Γρ. Λιακατά και πολέμησε γενναία. Έπεσαν όλοι μαχόμενοι μαζί του στον Ντολμά. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 6925, ν.μ. 2582).
ΝΕΡΑΪΔΟΧΩΡΙ (18)
Χατζηπέτρος Χριστόδουλος19. Γεννήθηκε στο Νεραϊδοχώρι το 1794. Γιος του κοτσάμπαση Γούσιου Χατζηπέτρου, υπηρετούσε ως γραμματέας του Αλή πασά στα Γιάννενα, όπου κατηχήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τους εξαδέρφους του Ι. Κωλέττη και Κων. Τουρτούρη. Μόλις κηρύχτηκε η Επανάσταση, συγκρότησε δικό του σώμα από συγγενείς και συγχωριανούς του, καθώς και άλλους Ασπροποταμίτες, το οποίο συντηρούσε εξ ιδίων. Χρήστηκε οπλαρχηγός με τους αγώνες του και εξελίχτηκε σε έναν εκ των σπουδαίων πρωτεργατών της Επαναστάσεως όχι μόνο στο Ασπροπόταμο αλλά και γενικότερα, αφού έλαβε μέρος σε όλες σχεδόν τις μάχες του Αγώνα και υπήρξε μία από τις ηρωικότερες μορφές αυτού. Στην αγκαλιά του ξεψύχησε ο Γ. Καραϊσκάκης. Πολύ σημαντική θεωρείται η συμβολή του στην άμυνα του Νεόκαστρου (Πύλου) εναντίον του Ιμπραήμ στις αρχές του 1825, όπου «επευφημισθείς δε υπό πάντων των στρατηγών, εισήλθεν εις το φρούριον και επί 70 ημέρας συνέψε μετά των εχθρών διαφόρους μάχας πεισματώδεις. […] Πριν όμως αναλάβη τας εαυτού δυνάμεις εκ τοιαύτης πολιορκίας, λαμβάνει επιστολάς των συναδέλφων και συναγωνιστών του Καραϊ σκάκη και Τζαβέλα να σπεύση εις συνδρομήν των πολιορκουμένων υπό του Κιουταχή, του πολιορκούντος το Μεσολόγγι»20. Διακρίθηκε επίσης στις μάχες της Κλείσοβας, όπου κατά την Έξοδο του Μεσολογγίου έχασε 45-50 άνδρες από τους 76 που είχε. Κατόπον ενώθηκε με το σώμα του Καραϊσκάκη και έλαβε μέρος στις μάχες της Αράχωβας, των Αθηνών και της Πέτρας.
Στο διάστημα 1821-1823 διέθεσε για τους μισθούς των στρατιωτών του και αγορά πολεμοφοδίων 230.000 γρόσια, από το 1823 έως 1825 δαπάνησε 85.000 γρόσια. Η αξία της αρπαγείσας περιουσίας του εκτιμήθηκε στα 100.000 γρόσια, απώλεσε δε 4.000 πρόβατα και 170 αλογομούλαρα, τα οποία άρπαξαν μετά την ήττα στην Πέτρα Στουρναραίικων το 1823 ο Γώγος Μπακόλας και οι Βαλτινοί. Η δημευθείσα ακίνητη περιουσία του εκτιμήθηκε ως εξής: 120.000 γρόσια για δυο σπίτια (στο Νεραϊδοχώρι και την Πόρτα), 30.000 για τρεις μύλους, ένα μαντάνι και δύο ντριστέλες, 12.000 για 80 στρ. αμπέλι, 50.000 για το τσιφλίκι του στο Βαθύρεμα, 30.000 για δύο μικρά τσιφλίκια στο Βαρδάρι και τη Μεσοχώρα, 20.000 για δυο μαντριά κ.ά. Συνολικά την περιουσία που έχασε ο ίδιος την υπολόγιζε σε 1.700.644 γρόσια. «Ο Χρ. Χατζηπέτρος εισήλθεν εις τον αγώνα πλουσιώτατος και μετά πεντηκονταετείς υπηρεσίας προς την πατρίδα, απήλθεν του κόσμου τούτου πένης, πενέστατος»21. Εκτός από την ανδρεία του ξεχώριζε για το παρουσιαστικό του και ο Γάλλος αρχαιολόγος Λεόν Εζέ τον παρομοίασε με άγαλμα του Φαρνέσιου Ηρακλή22. Ο Χατζηπέτρος απεβίωσε ξαφνικά από αποπληξία στις 29 Οκτωβρίου 1869 και η κηδεία του έγινε στην Αθήνα την επομένη παρουσία πλήθους κόσμου23, της κυβερνήσεως και του ίδιου του βασιλιά Γεωργίου Α΄, του οποίου υπήρξε υπασπιστής.
Δημητρίου Κων/νος. Καταγόταν από το Νεραϊδοχώρι. Έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες και έπεσε μαχόμενος. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 2428).
Κόλιας Μήτρος, από το Νεραϊδοχώρι. Έλαβε μέρος στον Αγώνα υπό τον Χριστ. Χατζηπέτρο από το 1821 έως το 1825, οπότε σκοτώθηκε στο Νεόκαστρο.
Κουρκούνης Γιάννης, από το Νεραϊδοχώρι. Από το 1821 έλαβε μέρος στον Αγώνα υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο και έπεσε μαχόμενος στο Νεόκαστρο (Πύλο) το 1825. Κατετάχθη ως στρατιώτης (Α.Μ. 2417).
Κύστος Δημήτριος, από το Νεραϊδοχώρι. Εφονεύθη κατά την Έξοδο του Μεσολογγίου. Κατετάχθη ως στρατιώτης (Α.Μ. 1488).
Μπαρταβάλης Κώστας, εκ Νεραϊδοχωρίου. Συμμετείχε από την αρχή στον Αγώνα υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο και εφονεύθη στο Νεόκαστρο. Κατατάχθηκε ως στρατιώτης (Α.Μ. 2388).
Ντανοτζής Παύλος. Προφανώς από το Νεραϊδοχώρι. Πολέμησε υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο και εφονεύθη στο Νεόκαστρο, αφήνοντας 7 παιδιά ορφανά (Α.Μ. 3159, ν.μ. 1480)23α.
Ντανουτζής Τουρναβίτης, από Νεραϊδοχώρι. Πολέμησε από την αρχή του Αγώνα υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο και εφονεύθη στο Νεόκαστρο (1825) (Α.Μ. 2394).
Νταρνταμάνης Γιάννης, από Νεραϊδοχώρι. Αγωνίστηκε εξ αρχής υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο (Α.Μ. 2391).
Παπαρδώνης Δημήτριος, ιατρός από Νεραϊδοχώρι. Έλαβε μέρος στον Αγώνα προσφέροντας τις ιατρικές του υπηρεσίες και αγοράζοντας εξ ιδίων φάρμακα κ.ά., συντηρούσε δε 5-6 στρατιώτες.
Σιάρικας Δημήτριος, πρόκριτος Νεραϊδοχωρίου. Αγωνίστηκε από την αρχή του Αγώνα υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο επικεφαλής 7-8 στρατιωτών. Έλαβε μέρος στις μάχες της Πόρτας, Κρύας Βρύσης και Μεσολογγίου (Α.Μ. 2897, ν.μ. 1347).
Χατζηπέτρος Γιαννάκης του Δημητρίου, από Νεραϊδοχώρι. Εξάδελφος του Χριστόδουλου, τον οποίο πολλές φορές αναπλήρωνε στη διοίκηση του σώματος. Πολέμησε στο Ασπροπόταμο, την Πόρτα, την Κρύα Βρύση και την Πέτρα, καθώς και στο Νεόκαστρο και το Μεσολόγγι, όπου εφονεύθη κατά την Έξοδο, στο Μποχώρι. Έχασε μεγάλη περιουσία. Κατατάχθηκε στον βαθμό του ανθυπολοχαγού. (Α.Μ. 78, ν.μ. 1765).
Χατζηπέτρος Δημάκης του Χατζίκου, από Νεραϊδοχώρι. Επικεφαλής 10-15 στρατιωτών πολέμησε υπό τον Χρ. Χατζηπέτρον (Νεόκαστρο και Μεσολόγγι). Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 553, ν.μ.553).
Χατζηπέτρος Δημήτριος, από Νεραϊδοχώρι, θείος του Χριστόδουλου. Τραυματίστηκε στη μάχη της Πέτρας και εξ αιτίας του τραύματος απεβίωσε στα Καλάβρυτα, όπου είχαν καταφύγει πολλοί Ασπροποταμίτες. Κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού. Οι γιοι του Γιαννάκης και Σταθάκης συνέχισαν τον αγώνα στο πλευρό του Χρ. Χατζηπέτρου. Άφησε τη γυναίκα του και πέντε κορίτσια ορφανά. Ο γιος του Γιαννάκης εφονεύθη στην Έξοδο του Μεσολογγίου (Α.Μ. 77, ν.μ. 555).
Χατζηπέτρος Ευστάθιος (Σταθάκης) του Γούσιου, αδελφός του Χριστόδουλου, από Νεραϊδοχώρι. Έλαβε μέρος σε όλον τον Αγώνα. Συνεργάστηκε με τον Αλ. Μαυροκορδάτο στο Μεσολόγγι και με τον Αυγουστίνο Καποδίστρια. Κατατάχθηκε στον βαθμό του ανθυπολοχαγού. Έχασε όλη την περιουσία του. Απεβίωσε από χολέρα το 1849 (Ιστ. Αρχείο Γ. Βλαχογιάννη, Υπ. Αστυνομίας, φ. 59).
Χατζηπέτρος Ευστάθιος του Δημητρίου, πρώτος εξάδελφος του Χριστόδουλου, από Νεραϊδοχώρι. Έλαβε μέρος σε όλον τον Αγώνα. Έχασε όλη την περιουσία του, την οποία άρπαξαν οι Τούρκοι και ο Γώγος Μπακόλας! (Α.Μ. 1903, ν.μ. 808).
Χατζηπέτρος Ιωάννης του Γούσιου24, μεγαλύτερος αδελφός του Χριστόδουλου, από Νεραϊδοχώρι. Ήταν μεγαλέμπορος στις Σέρρες. Έλαβε μέρος στο πλευρό του Εμ. Παππά στο Άγιον Όρος και την Κασσάνδρα, αργότερα δε αγωνίστηκε κοντά στον Γ. Καραϊσκάκη. Εξόδευσε την περιουσία του για τον Αγώνα. Για την προσφορά του ο Δημ. Υψηλάντης βεβαίωσε: «Ο επιφέρων το παρόν κύριος Ιωάννης Χατζηπέτρος διά τον ζήλον τον οποίον έτρεφεν υπέρ της πολιτικής ανορθώσεως της πατρίδος ηγωνίσθη γενναίως, πιστώς και σταθερώς με τον Εμμανουήλ Παπάν, αρχηγούντα της Κασσάνδρας και των εκεί μερών. Εις ένδειξιν λοιπόν της φιλογενείας, του ζήλου του και των υπέρ πατρίδος εκδουλεύσεών του δίδεται επί χείρας το παρόν ημέτερον ενυπόγραφον διά να αξιωθή, εν καιρώ τω προσήκοντι, τας ανηκούσας αμοιβάς. Εν Τριπόλει της Πελοποννήσου τη κβ΄ Δεκεμβρίου αωκγ΄ και γ΄ της Ελληνικής ανεξαρτησίας: Δημήτριος Υψηλάντης». Κατατάχθηκε στον βαθμό του αντισυνταγματάρχη (Α.Μ. 2369, ν.μ. 208), ενώ υπηρέτησε και ως γερουσιαστής. Σκοτώθηκε από έκρηξη που έγινε στο ατμόπλοιο «Ευνομία» με το οποίο ταξίδευε, στις 21 Ιουνίου 1871, σε ηλικία 86 ετών.
Χατζηπέτρος Πέτρος ή Πετράκος, αδελφός του Χριστόδουλου, από Νεραϊδοχώρι. Συμμετείχε από την αρχή στον Αγώνα στο πλευρό του Χριστόδουλου. Το 1823 μετέβη στη Βιέννη, όπου προστάτευσε πολλούς διωκόμενους Έλληνες ξοδεύοντας για τον σκοπό αυτό 3.000 φιορίνια. Το 1828 επέστρεψε στην Ελλάδα και ενοικίασε τις δημόσιες προσόδους της επαρχίας Κορίνθου. Το 1832 κατόπιν κυβερνητικής διαταγής έδωσε 12.450 φοίνικες ως μισθό στον ελληνικό στρατό (Α.Μ. 684, ν.μ. 2021).
ΠΥΡΡΑ
Παπαϊωάννου Αποστόλης, εκ Πύρρας. Πολέμησε αρχικά υπό τον Ν. Στουρνάρα και κατόπιν υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο στην Πέτρα, στο Μεσολόγγι, στο Νεόκαστρο και στην εκστρατεία του Καραϊσκάκη ως τη μάχη του Φαλήρου (Α.Μ. 655, ν.μ. 214).
Περγωτής Αδάμης, εκ Πύρρας. «Εις των ευκαταστάτων της επαρχίας του. Υπηρέτησε πολιτικώς και στρατιωτικώς καθ᾽ όλον τον αγώνα». Επικεφαλής πολλών στρατιωτών έλαβε μέρος στον Αγώνα και απεβίωσε στο Μεσολόγγι (1826). Με την έναρξη της Επαναστάσεως μετέβη στη Μακεδονία και συνεργάστηκε με τον Εμμανουήλ Παππά. Μετά γύρισε στο Ασπροπόταμο και συνεργαζόμενος με τον Χρ. Χατζηπέτρο πρωτοστάτησε στην κήρυξη της Επαναστάσεως και εκεί στις 5 Ιουνίου 1821. Πολέμησε ο ίδιος αλλά και διέθεσε πολλά χρήματα για τον Αγώνα. Απεβίωσε στο Ναύπλιο. Η περιουσία του αρπάχτηκε από τους Τούρκους και άλλους (Α.Μ. 266).
ΧΑΛΙΚΙ (2)
Χαλικιώτης ή Ιατρός Γεώργιος, ιατροχειρουργός από Χαλίκι. Έδρασε κυρίως στην Εύβοια, όπου πρωτοστάτησε στην οργάνωση της Επαναστάσεως. Εφονεύθη στη Σκόπελο από Σκοπελίτες. Το 1822 ο Άρειος Πάγος «Διά τας λαμπράς εκδουλεύσεις οπού έκαμεν ο κύριος Γεώργιος Χαλικιώτης εις το γένος αγωνισθείς εις τον ιερόν υπέρ ανεξαρτησίας αγώνα και πολεμήσας υπέρ πίστεως και πατρίδος τον τιμά με το λαμπρόν της πεντακοσιαρχίας αξίωμα». Το 1846 οι συνταγματάρχες Νικ. Κριεζώτης, Χρ. Χατζηπέτρος και Τσάμης Καρατάσος βεβαιώνουν ότι «…πεντακοσίαρχος εξ αρχής του ιερού υπέρ της ανεξαρτησίας της πατρίδος αγώνος έλαβε τα όπλα εις τας χείρας και παρευρέθη εις όλας τας κατά την Στερεάν Ελλάδα και Πελοπόννησον γεννηθείσας εκστρατείας οδηγών τους υπό την διεύθυνσίν του στρατιώτας κατά του εχθρού μ᾽ όλον τον ζήλον και την ακούραστον προθυμίαν ενός γενναιόφρονος Έλληνος» (Α.Μ. 201, ν.μ. 1071).
Ζέρβας Χρήστος του Ιωάννη. Καταγόταν από το Χαλίκι. Πολέμησε κυρίως στην περιοχή της Εύβοιας υπό τις διαταγές των Β. Μαυροβουνιώτη, Γ. Ιατρού και Ν. Κριεζώτη από το 1821 έως το 1824. Από το 1825 υπηρέτησε υπό τον Χριστ. Χατζηπέτρον επικεφαλής 25 στρατιωτών. Έλαβε μέρος σε όλες σχεδόν τις μάχες (Νεόκαστρο, Μύλοι, Τρίπολη, Μεσολόγγι, Αράχωβα και Αθήνα, όπου έδειξε εξαιρετική ανδρεία. Τα παραπάνω βεβαιώνουν οι καπεταναίοι Κίτσος Τζαβέλλας, Χατζηχρήστος, Ιω. Κωλέττης, Χριστ. Χατζηπέτρος, Ι. Μακρυγιάννης και Ν. Κριζεζώτης (Α.Μ. 15164).
ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΙΤΕΣ ΒΛΑΧΟΙ (κατ’ εκτίμηση)
Βάκης Γεωργάκης. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Α΄ τάξεως. Πολέμησε ως μπουλουξής επικεφαλής 30 περίπου στρατιωτών και έλαβε μέρος σε πολλές μάχες. Μισθοδοτούσε εξ ιδίων τους στρατιώτες του, έπειτα δε από διαταγή του Καραϊσκάκη πρόσφερε 25.000 γρόσια για τις ανάγκες του στρατοπέδου. Χρήματα πρόσφεραν το 1827 και άλλοι Ασπροποταμίτες (Αποστόλης Παύλου 275, Αναστάσιος Τρίκας 175, Γεωργάκης Βάκης 275, Αποστόλης Φιζόλης 65, Κωσταΐζης 125, Ζώης Καραμπασιώτου 150, Γιάννης Δερδελάσης 100, Στέριος Πάγκος 15, Απόστολος Σεζάρης 60 = 1240 γρόσια). (ΑΜ. 13000, ν.μ. 4267).
Βάκης Στέργιος του Γεωργάκη. Πολέμησε ως στρατιώτης του Χριστ. Χατζηπέτρου. Στην σχετική αναφορά του το 1865 μας δίνει την πληροφορία ότι έδωσαν χρήματα «διά τας ανάγκας του στρατοπέδου όλοι οι Ασπροποταμίται του χωρίου» του (Α.Α. 15587-15591).
Μακρής Χριστόδουλος, έμπορος στην Κωνσταντινούπολη. Προφανώς Βλάχος. Υπηρέτησε ως στρατιώτης στον Ιερό Λόχο του Αλέξ. Υψηλάντη και έλαβε μέρος στις μάχες στο Ντριγοβίστι, στο Δραγατσάνι και στο Σκουλένι. Διασωθείς ήλθε στην Ελλάδα και πολέμησε εναντίον του Ιμπραήμ (Α.Μ. 16286, ν.μ. 10751).
ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΙΤΕΣ ΑΟΡΙΣΤΩΣ
Αγγελής ή Αγγέλου Τόλιος, ο οποίος κατατάχθηκε ως στρατιώτης από την Επιτροπή Αγωνιστών: «Πιστοποιείται διά του παρόντος ότι ο εξ Ασπροποτάμου Τόλιος Αγγέλου (νυν δε κάτοικος Υπάτης) παρευρέθη εξ αρχής της Επαναστάσεως του ιερού αγώνος μέχρι τέλους εις διαφόρους μάχας και πολι ορκίας υπό τας διαταγάς των οπλαρχηγών Νικολάου Στορνάρη, Γρηγορίου Λιακατά και Χριστοδούλου Χατζηπέτρου, νυν Συνταγματάρχου της Φάλαγγος• έδειξε πάντοτε ως υπαξιωματικός γενναιότητα και ευπείθειαν προς τους ανω τέρους του. Αθηναι 1844: (υπ.) Χριστόδούλος Χαζηπέτρου, Σπ. Μήλιος»25. Ο Τόλιος Αγγέλου, στην αίτησή του, που συνέταξε στην Υπάτη το 1846, έγραφε: «Υπάρχω όλως ακτήμων, καθ᾽ ότι τα πατρικά κτήματά μου κείμενα εις την επαρχίαν του Ασπροποτάμου δεσπόζονται υπό των Τούρκων, θεωρούντων εμέ έκτοτε ως αποστάτην και ως εκ τούτου δεν δύναμαι ήδη να μεταβώ εκείσε και διαχειρισθώ την περιουσίαν μου ταύτην άνευ κινδύνου της ζωής μου. Προς τούτοις εν καιρώ της Επαναστάσεως είχον υπό την οδηγίαν μου και άνδρας, τους οποίους εμισθοδότουν εξ ιδίων μου... και ως εκ τούτου εθυσίασα δι᾽ αυτούς ικανήν χρηματικήν περιουσίαν μου, αναβαίνουσαν τουλάχιστον εις δέκα χιλιάδας γρόσια Τουρκικά» (Α.Μ. 11519)26.
Αδαμόπουλος ή Τίμπος Χρήστος, στον οποίο απενεμήθη ο βαθμός του υπαξιωματικού Α’ τάξεως. Είχε υπηρετήσει ως στρατιωτικός επικεφαλής πάνω από εξήντα ανδρών καταγομένων από την ιδιαιτέρα πατρίδα σε όλη την Επανάσταση, υπό την αρχηγία του Ν. Στουρνάρη, διατελών μάλιστα και χρέη γραμματέως. Υπηρέτησε επίσης και υπό τις διαταγές του Χρ. Χατζηπέτρου και του Νικ. Κοντογιάννη. Ο Χρ. Χατζηπέτρος βεβαίωσε ότι «Ήτο ένας από τα πρωτόσπιτα• νοικοκύρης καλός και έμπορος του Ασπροποτάμου». (Α.Μ. 12761, ν.μ. 4202).
Ασπροποταμίτης Νικόλαος Δημ. Από το 1823 έως το 1829 έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες, κατά τις οποίες τραυματίστηκε στο δεξί πόδι. (ΑΜ. 12404).
Ασπροποταμίτης Σίτος. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες από το πρώτο έτος του Αγώνα υπό τον Ν. Στουρνάρα, ως μπουλουξής επικεφαλής 20-30 στρατιωτών, τους οποίους πολλές φορές μισθοδοτούσε εξ ιδίων (μάχες Πόρτας και Πέτρας). Κατόπιν υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο (Νεόκαστρο, Λιδωρίκι, Άγραφα, Μεσολόγγι, Φοντάνα, Δίστομο, Αράχωβα και στην πολιορκία των Αθηνών, όπου εφονεύθη το 1827) (Α.Μ. 11498, ν.μ. 382).
Βασιλείου ή Μήλιος Δημήτριος. Κατατάχθηκε ως στρατιώτης. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες υπό τους Γενναίο Κολοκοτρώνη (μάχη Νεοκάστρου), Αλέξ. Γαρδικιώτη (μάχη Αράχωβας), Χριστ. Χατζηπέτρο (μάχες Πέτρας, Ναυπάκτου και Θηβών) και Ι. Γκούρα (Α.Μ. 7332).
Γκόγκος Χρίστος. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως. Υπηρέτησε ως μπουλουξής επικεφαλής 10-15 στρατιωτών από το 1821 έως το 1827 υπό τους Χριστ. Χατζηπέτρο και Ν. Στορνάρη και έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες (Α.Μ. 2893, ν.μ. 1344).
Δανατσής Δημήτριος. Πολέμησε ως απλός στρατιώτης και σκοτώθηκε σε μάχη. Του απονεμήθηκε ο βαθμός του στρατιώτη (Α.Μ. 2478).
Δημητρίου ή Ασπροποταμίτης Νικόλαος. Έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες (Μεσολόγγι, Αταλάντη κ.α.) και πληγώθηκε στο δεξί του πόδι (Α.Μ. 12404).
Ζορνατζής Μαργαρίτης. Υπηρέτησε ως μπουλουξής του Χριστ. Χατζηπέτρου και έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες, έπεσε δε μαχόμενος στη μάχη των Αθηνών. Την περιουσία εδήμευσαν και άρπαξαν οι Τούρκοι (Α.Μ. 3652, ν.μ. 1671).
Ζούκας Γιάννης. Έμπορος καποτών. Με την έναρξη της Επαναστάσεως κατέβηκε στη νότια Ελλάδα και μαζί με τους τρεις γιους του Κων/νο, Χρήστο και Γεώργιο έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες (Ιστορικό Αρχείο ΥΠΕΞ, 1830, φ. Διαβατήρια, 74/1).
Ιωάννου Κων/νος. Υπηρέτησε ως σαλπιγκτής υπό τον Νικ. Στορνάρη (μάχη Ασπροποτάμου εναντίον του Σκόδρα πασά, εκστρατεία Ραδοβιζίου, μάχη στο Βουργαρέλι, πολιορκία Μεσολογγίου), ως την πτώση του Μεσολογγίου (1826), όπου αιχμαλωτίστηκε. Μετά την απελευθέρωσή του υπηρέτησε υπό τον Κίτσον Τζαβέλλα (μάχες Ναυπάκτου και Κραβάρων) και αργότερα υπό τον Γαρδικιώτη Γρίβα. Είχε λάβει τον βαθμό του λοχία στο ΙΑ΄ τάγμα (Α.Μ. 15283).
Καζάνας Γάκης του Μαργαρίτη. Έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες υπό τον Χριστ. Χατζηπέτρον. Ο Χατζηπέτρος γράφει γι᾽ αυτόν: “από αρχής της επαναστάσεως ακολούθησε μαζί μου με πέντε έξ στρατιώτας ως μπουλουξής μου και επολέμησεν ανδρείως εις όλους τους πολέμους της Πέτρας (Στουρναραίικων) και Κρύα Βρύση, εις δε την πολιορκίαν του Νεοκάστρου εφάνη ο ηρωικότερος εις τους καθημερινούς πολέμους και αφού εβγήκαμεν από το κάστρο απέρασα στο Μεσολόγγι και εκεί εφονεύθη ηρωικώς εις την Κλείσοβα. Έχασεν αρκετήν περιουσίαν εις Ασπροπόταμο” (Α.Μ. 554).
Καλατζής Ιωάννης. «Παλαιός στρατιωτικός» έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες (Α.Μ. 9359).
Καλόγηρος Κώστας. Υπό τον Γρ. Λιακατά έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες εναντίον του Σκόνδρα και στον Ντολμά, όπου πληγώθηκε. Στην πολιορκία του Μεσολογγίου πολέμησε υπό τον Ν. Στορνάρη και σώθηκε κατά την Έξοδο. Συμμετείχε στην εκστρατεία του Γ. Καραϊσκάκη υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο (Α.Μ. 840, ν.μ. 468).
Κορομηλάς ή Κορομπλιάς Κων/νος. Ακολούθησε τον Νικ. Στουρνάρα από την αρχή του Αγώνα έως την πτώση του Μεσολογγίου. Κατόπιν υπηρέτησε υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο (Α. Μ. 9279, ν.μ. 3301). Μαζί με τον Κεφάλα είχε υποσχεθεί στον ανήμπορο Ν. Στουρνάρα ότι κατά την Έξοδο θα τον έπαιρναν στους ώμους (Κασομούλης, τ. Β΄, σ. 225).
Κορώνης Ιωάννης. Από την αρχή του Αγώνα πολέμησε «ανδρείως» ως μπουλουξής του Γρ. Λιακατά. Έλαβε μέρος στις μάχες της Πόρτας (1821), Κρύας Βρύσης και Μεσολογγίου (Α.Μ. 117, ν.μ. 2205).
Κωνσταντίνου Δήμος. Από την αρχή του Αγώνα πολέμησε υπό τον Γρ. Λιακατά και κατόπιν υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο. Έλαβε μέρος στις μάχες του Νεοκάστρου, Κρεμμυδίου, Αιτωλικού, Μεσολογγίου κ.ά. (Α.Μ. 486, ν.μ. 3187).
Κωνσταντίνου ή Ασπροποταμίτης Αποστόλης. Από το 1821 συμμετείχε στον Αγώνα υπό τον Νικ. Στουρνάρα (μάχες Πόρτας και Πέτρας), και υπό τον Χρ. Χατζηπέτρον (Νεόκαστρο εναντίον του Ιμπραήμ, και αλλού). Διακρίθηκε ιδιαιτέρως στην πολιορκία του Μεσολογγίου, καθώς και στην πολιορκία των Αθηνών, όπου εφονεύθη (Α.Μ. 11488).
Κωνσταντίνου Χρίστος. Από την αρχή του Αγώνα πολέμησε ως μπολουξής. Έλαβε μέρος στις μάχες του Νεοκάστρου και Κρεμμυδίου, καθώς και στην εκστρατεία του Καραϊσκάκη (μάχες Αράχωβας, Διστόμου, Ναυπάκτου, Θηβών) (Α.Μ. 2984, ν.μ. 1400).
Λογοθέτης Γεώργιος. Πολέμησε ως μπουλουξής υπό τον Νικ. Στουρνάρα στην Πόρτα (1821), στην Πέτρα (1823) και στο Μεσολόγγι το 1826, καθώς και υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο στο Νεόκαστρο (1824), Αθήνα, Δίστομο, Αράχωβα κ.α. (Α.Μ. 1004, ν.μ. 547).
Λουγαράς Φώτιος του Κώστα. Πολέμησε στον Αγώνα ως υπαξιωματικός, δίπλα στον αδελφό του Δημήτριο. Τραυματίστηκε στις μάχες της Πόρτας (1821), του Μεσολογγίου και του Μακρυνόρους υπό τον Νικ. Ζέρβα (Α.Μ. 2915, ν.μ. 3023).
Λουγουράς ή Γρουμπογιάννης Δημήτριος του Κώστα. Ως πρώτος μπουλουξής του Νικ. Στουρνάρα έλαβε μέρος σε πολλές μάχες από το 1821 έως το 1828. Εφονεύθη στη Θήβα πολεμώντας ως υπολοχαγός της Χιλιαρχίας του Χρ. Χατζηπέτρου.
Μαργαρίτης Αργύριος. Πολέμησε στη Λιβαδιά, την Κόρινθο, την Τρίπολη, τον Μαραθώνα, τη Θήβα, το Χαϊδάρι, τα Δερβένια, την Αθήνα κ.α. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 206, ν.μ. 103).
Μαργαρίτης Ζήσιμος ή Λουκάς. Υπηρέτησε ως μπουλουξής στη Λεβαδιά, την Κόρινθο, τα Δερβένια, την Αθήνα κ.α. (Α.Μ. 16035, ν.μ. 5022).
Μαργαρίτης Στέφος. Πολέμησε από την έναρξη της Επαναστάσεως υπό τους Νικ. Στουρνάρα και Χρ. Χατζηπέτρο. Εφονεύθη στη μάχη του Διστόμου το 1827 (Α.Μ. 3158, ν.μ. 1479).
Μήτσου Πάνος. Συμμετείχε από την αρχή στον Αγώνα ως μπουλουξής και κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 1790, ν.μ. 928).
Μπασακάρης Δημήτριος. Μαζί με άλλους συμπατριώτες του ακολούθησε τον Νικ. Στουρνάρα και έλαβε μέρος στη μάχη της Πόρτας και στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο πολέμησε στο Νεόκαστρο, Αθήνα, Δίστομο, Αράχωβα κ.α. Μισθοδοτούσε εξ ιδίων την ομάδα του και έχασε όλη την περιουσία του (Α.Μ. 11478, ν.μ. 3852).
Μπέκος Κώστας. Πολέμησε ως μπουλουξής. Κατατάχθηκε ως ανθυπολοχαγός.
Ντενασής ή Ντανατζής Παύλος. Υπηρέτησε ως μπουλουξής επικεφαλής 20 στρατιωτών, τους
οποίους μισθοδοτούσε εξ ιδίων. Υπό τον Νικ Στουρνάρα έλαβε μέρος στις μάχες της Πόρτας (1821) και της Πέτρας, ενώ υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο πολέμησε στο Νεόκαστρο, καθώς στις μάχες στο Λοιδωρίκι, στα Άγραφα, στον Καρβασαρά και στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Αργότερα πολέμησε στη Φοντάνα, το Δίστομο, την Αράχωβα και στην Αθήνα, όπου εφονεύθη (Α.Μ. 11485, ν.μ. 3856).
Παϊζάνος Αθανάσιος. Πολέμησε υπό τους Αθ. Διάκο, Οδ. Ανδρούτσο και Σκουρτανιώτη (α.ν.μ. 4327).
Πάνου Διαμαντής. Πολέμησε υπό τους Γ. Καραϊσκάκη, Ν. Στουρνάρα, Γρ. Λιακατά, Νάκου Πανουργιά κ.ά. ως μπουλουξής επικεφαλής 40-50 στρατιωτών. Έλαβε μέρος στις μάχες στο Μεσολόγγι, στο Χαϊδάρι, στην Αράχωβα και στην Άμπλιανη, όπου τραυματίστηκε (Α.Μ. 660, ν.μ. 374).
Παπαχατζής Γεώργιος. Έλαβε μέρος στον Αγώνα ως στρατιώτης (Α.Μ. 10597, ν.μ. 6537).
Πορτινός Αθανάσιος του Κ. Υπηρέτησε υπό τον Ν. Στουρνάρα και έλαβε μέρος στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 9083, ν.μ. 3234).
Πορτινός Δημήτριος. Υπηρέτησε και αυτός υπό τον Ν. Στουρνάρα (Βουλγαρέλι και Μεσολόγγι) (Α.Μ. 9094).
Σταμπουλουτάς Νίκος του Δημητρίου. Στην αρχή υπό τον Ν. Στουρνάρα (μάχη Πόρτας), και κατόπιν υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο έλαβε μέρος σε πολλές μάχες (Κρεμμύδι Πελοποννήσου εναντίον του Ιμπραήμ, Δίστομο, Αράχωβα, Κερατσίνι, Αθήνα), καθώς και υπό τον Δημ. Υψηλάντη (Στεβενίκο, Πέτρα). Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως.
Στέφος Γάκης του Μαργαρίτη. Υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο έλαβε μέρος στις μάχες του Νεοκάστρου, της Κλείσοβας και στην υπεράσπιση του Μεσολογγίου κατά την τελευταία πολιορκία του. Έχασε όλη την περιουσία του (Α.Μ. 555, ν.μ. 163).
Τασίκας Κυριάκος, εφοπλιστής στην Αίγυπτο. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Τρικαλινό φιλικό Δημ. Ύπατρο.
Τζερεμές Δημήτριος. Πολέμησε υπό τους Χρ. Χατζηπέτρο, Μ. Κοντογιάννη, Σαφάκα, και Δ. Καλτσά (μάχες Νεοκάστρου, Αράχωβας, Αετού, Υπάτης κ.ά.) (Α.Μ. 11538).
Τζορτζότης Χρήστος. Έλαβε μέρος στον Αγώνα και εξόδευσε όλη την περιουσία του (Ιστ. Αρχ. Γ. Βλαχογιάννη, Γενική Γραμματεία, φ. 85).
Τουφεκτζής Κωσταντής. Βοήθησε τον Αγώνα προσφέροντας 70 γρόσια (Γ.Α.Κ. Υπ. Οικονομίας, φ. 85).
Τριανταφύλλου Γεώργιος του Δ. Έλαβε μέρος στον αγώνα υπό τους Χρ. Χατζηπέτρο, Χατζηχρήστο και Μακρυγιάννη. Κατατάχθηκε ως στρατιώτης (Α.Μ. 808, ν.μ. 273).
Τριπίλας Θεόδωρος. Από το 1821 έως το 1823 πολέμησε υπό τον Ν. Στουρνάρα ως μπουλουξής επικεφαλής 20 στρατιωτών, τους οποίους μισθοδοτούσε εξ ιδίων (μάχες Πόρτας, Κρύας Βρύσης και Πέτρας). Κατόπιν ετέθη υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο (μάχες Νεοκάστρου, Σαλώνων, Πετροχωρίου Καρπενησίου και Μεσολογγίου) και συμμετείχε στην εκστρατεία του Γ. Καραϊσκάκη. Εξόδευσε όλη την περιουσία του για των Αγώνα (Α.Μ. 10594, ν.μ. 3690).
Φάνιας ή Καραγιώργος Γεώργιος. Έλαβε μέρος σε πολλές μάχες (Καρπενήσι, Νεόκαστρο, Ζήρια κ.ά.). Υπηρέτησε ως μαγκατζής και σημαιοφόρος. Κατατάχθηκε ως στρατιώτης (Α.Μ. 929) και ως υπαξιωματικός Β΄ τάξεως (Α.Μ. 17814).
Χρηστίδης Αθανάσιος. Ως μπουλουξής πολέμησε στην Πόρτα, την Πέτρα και το Μεσολόγγι (υπό τον Ν. Στουρνάρα), στο Νεόκαστρο κατά του Ιμπραήμ, στο Δίστομο, την Αράχωβα και την Αθήνα (υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο). Θυσίασε μεγάλη περιουσία (Α.Μ. 11357, ν.μ. 3879).
Χρήστου Κων/νος. Πολέμησε στα Βρυσάκια και την Κασσάνδρα. Κατατάχθηκε ως στρατιώτης (Α.Μ. 14442).
ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΙΤΕΣ ΜΗ ΒΛΑΧΟΙ
ΚΑΛΟΓΗΡΟΙ
Τζιτζιρίκος Μαργαρίτης, από Καλογήρους. Επικεφαλής 20 ανδρών, τους οποίους μισθοδοτούσε εξ ιδίων, αγωνίστηκε υπό τον Γρ. Λιακατά ως το 1824 και κατόπιν υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο. Εφονεύθη στο Νεόκαστρο. Την περιουσία εδήμευσε το τουρκικό κράτος, ενώ τα σπίτια και τα εργαστήριά του πυρπολήθηκαν (Α.Μ. 6490).
ΜΟΣΧΟΦΥΤΟ
Σιχορτζανίτης Ζάχος, από Μοσχόφυτο. Υπηρέτησε υπό τον Χρ. Χατζηπέτρο. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Α΄ τάξεως (Α.Μ. 6838, ν.μ. 2556).
ΜΥΡΟΦΥΛΛΟ
Στρουματιάς Αθανάσιος, από Μυρόφυλλο. Πολέμησε υπό τους Στουρναραίους και τραυματίστηκε στο Μεσολόγγι (Α.Μ. 7364, ν.μ. 2739).
ΣΤΟΥΡΝΑΡΑΙΪΚΑ
Ζαρκαλής ή Στουρνάρας Κώστας, από τα Κούτσαινα (Στουρναραίικα), εξάδελφος του Νικ. Στουρνάρα. Έλαβε μέρος στον Αγώνα με τον βαθμό του Υποχιλιάρχου και έπεσε μαχόμενος κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου. Του απενεμήθη ο βαθμός του ανθυπολοχαγού (Α.Μ. 1039, ν.μ. 2168).
Κοντοχρήστος Νικόλαος, από τα Κούτσαινα. Ακολουθώντας τους Νικ. Στουρνάρα, Χρ. χατζηπέτρο, Γρ. Λιακατά και Στέργιο Στουρνάρα συμμετείχε από την αρχή στον Αγώνα. Σκοτώθηκε στο Μεσολόγγι. Μετά θάνατον κατατάχθηκε στον βαθμό του Υπαξιωματικού Α΄ τάξεως (Α.Μ. 7373, ν.μ. 2744).
Κουτσοδαίμονας Αντώνιος, από τα Κούτσαινα. Υπό τον Ν. Στουρνάρα έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες, καθώς και στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Έλαβε τον βαθμό του ανθυπολοχαγού (Α.Μ. 1036, ν.μ. 2167).
Κουτσοδαίμονας Γιάννης, από τα Κούτσαινα. Υπό τον Ν. Στουρνάρα έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες. Έλαβε τον βαθμό του υπαξιωματικού Α΄ τάξεως (Α.Μ. 1036, ν.μ. 2167).
Κουτσοδαίμονας Νάσιος, από τα Κούτσαινα. Υπό τους Ν. Στουρνάρα και Χρ. Χατζηπέτρο έλαβε μέρος σε διάφορες μάχες. Εφονεύθη στα Τρίκαλα από τους Τούρκους. Έλαβε τον βαθμό του υπαξιωματικού Α΄ τάξεως (Α.Μ. 7363, ν.μ. 2738).
Νταλαγιώργος Βασίλειος, από Κούτσαινα. Έλαβε μέρος στον Αγώνα υπό τους Στουρναραίους (Α.Μ. 1464, ν.μ. 786).
Στουρνάρας Αθανάσιος του Γεωργίου, από Κούτσαινα. Από την αρχή του Αγώνα πολέμησε ως αξιωματικός υπό τον εξάδελφό του Νικ. Στουρνάρα επικεφαλής εμπειροπολέμων ανδρών. Πέθανε στη διάρκεια της Επαναστάσεως, αφήνοντας τέσσερα κορίτσια και έναν γιο ορφανά. Κατατάχθηκε στον βαθμό του υπολοχαγού.
Στουρνάρας Αναγνώστης του Γιαννάκη, από Κούτσαινα. Έλαβε μέρος στον Αγώνα και κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού (Α.Μ. 1038, ν.μ. 692).
Στουρνάρας Γώγος, από Κούτσαινα. Έλαβε μέρος στον Αγώνα υπό τους Ν. Στουρναρα και Χρ. Χατζηπέτρο. Κατατάχθηκε ως υπαξιωματικός Α΄ τάξεως (Α.Μ. 92, ν.μ. 47).
Στουρνάρας Θεόδωρος, από Κούτσαινα. Έλαβε μέρος στον Αγώνα και μισθοδοτούσε εξ ιδίων στρατιώτες. Κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού (Α.Μ. 144, ν.μ. 565).
Στουρνάρας Νικόλαος27, αρματολός του Ασπροποτάμου από Κούτσαινα. Ως αρχηγός σώματος πολέμησε από το 1821 έως το 1826, οπότε εφονεύθη κατά την Έξοδο του Μεσολογγίου. Κατατάχθηκε στον βαθμό του στρατηγού (Α.Μ. 2086).
Στουρνάρας Στέργιος, από Κούτσαινα, αδελφός του Νικολάου. Έλαβε μέρος στον Αγώνα. Σκοτώθηκε έξω από τα Τρίκαλα από τους Τούρκος το 1829. Ήταν παντρεμένος με την κόρη του οπλαρχηγού Γώγου Μπακόλα. Είχε καταταχθεί στον βαθμό του ταγματάρχη (Α.Μ. 1045, ν.μ. 336).
Στουρνάρας Γεώργιος, από Κούτσαινα, αδελφός του Νικολάου. Έλαβε μέρος στον Αγώνα. Κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού (Α.Μ. 1041, ν.μ. 694).
Στουρνάρας Κώστας, από Κούτσαινα, αδελφός του Νικολάου. Έλαβε μέρος στον Αγώνα. Κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού (Α.Μ. 1815).
Στουρνάρας Μήτρος, από Κούτσαινα, αδελφός του Νικολάου. Έλαβε μέρος στον Αγώνα. Σκοτώθηκε στη διάρκεια του Εμφυλίου στο Άργος. Κατατάχθηκε στον βαθμό του λοχαγού (Α.Μ. 1040).
Στουρνάρας Ιακωβάκης, από Κούτσαινα. Έλαβε μέρος στον Αγώνα. “Απέθανεν επί της ψάθης, ουδέν άλλο εγκταλείψας” στη σύζυγο και τα τέκνα του, “ειμή την άκραν πενίαν και ένδειαν”. Κατατάχθηκε στον βαθμό του ταγματάρχη (Α.Μ. 1040).
Τουρτούνης Τόλιας, από Κούτσαινα. Πολέμησε υπό τους Ν. Στουρνάρα, Γρ. Λιακατά και Χρ. Χατζηπέτρο. Τραυματίστηκε δυο φορές στο Μεσολόγγι (Α.Μ. 872, ν.μ. 2113).
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το 1825 ήσαν εγκατεστημένοι στο Ναύπλιο οι εξής Ασπροποταμίτες28: Αδάμ Θεόδωρος, καποτάς, ετών 25, ψυχές 4. Αναστασίου Γιάννης, καποτάς, ετών 65, ψυχές 3. Γεωργίου Μήτρος, καποτάς, ετών 25, ψυχές 4. Μαργαρίτης Αναστάσιος, καποτάς, ετών 32, ψυχές 3. Μπόμποφρος Μήτζος, καποτάς, ετών 35, ψυχές 3. Παπαδαμόπουλος Τριαντάφυλλος, καποτάς, ετών 32, ψυχές 4. Παπα-Τριαντάφυλλος, καποτάς, ετών 70, ψυχές 4. Χατζηπέτρου Ιωάννης, βουλευτής, ετών 40, ψυχές 3. Χατζηστέριος, σαλεπιτζής, ψυχές 2.
Επίσης από «Κατάλογο αριστείων διανομής των κατοικημένων Ασπροποταμιτών», που συντάχθηκε στην Αθήνα τον Μάιο του 1833, φαίνεται ότι 354 Ασπροποταμίτες, αγωνιστές στη Μεγάλη Επανάσταση, είχαν εγκατασταθεί στη Στερεά Ελλάδα (κυρίως στη Φθιώτιδα) και την Πελοπόννησο29.
Παρά τη μεγάλη τους όμως συμμετοχή στην Ελληνική Επανάσταση, η περιοχή Ασπροποτάμου, όπως και ολόκληρη η Θεσσαλία, έμεινε εκτός των ορίων του πρώτου ελεύθερου ελληνικού κράτους. Ως την τελική δικαίωση χρειάστηκαν και άλλοι αγώνες, στους οποίους οι Ασπροποταμίτες Βλάχοι έδωσαν και πάλι το παρόν. Το ίδιο έκαναν αργότερα και στους απελευθερωτικούς αγώνες, που χάρισαν την ελευθερία σε άλλους αλύτρωτους Έλληνες, καθώς και στους αγώνες για την υπεράσπιση της πατρίδας μας και της τιμής της. Τα ηρώα πεσόντων με τα πάμπολλα ονόματα, που είναι χαραγμένα σ᾽ αυτά είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες της συμμετοχής αλλά και της θυσίας τους. Με μία σημείωση: Δεν είναι μόνον αυτοί οι πεσόντες, είναι πολλοί περισσότεροι. Τα δημοτικά και κοινοτικά συμβούλια ας μεριμνήσουν για τη συμπλήρωσή τους. Όποτε το αποφασίσουν, οι σχεδόν πλήρεις κατάλογοι ονομάτων πεσόντων Ασπροποταμιτών θα είναι στη διάθεσή τους.
ΔΡ. ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΝΗΜΑΣ
ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ
Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΙΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
9ο Συμπόσιο Ιστορίας, Λαογραφίας, Βλάχικης Παραδοσιακής Μουσικής και Χορών,
Ασπροπόταμος Τρικάλων 11-12-13 Μαΐου 2007
1. ΘΕΟΔ. Α. ΝΗΜΑΣ, Τρίκαλα - Καλαμπάκα - Μετέωρα - Πίνδος - Χάσια, Θεσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1987, σσ. 65-66.
2. ΑΠ. Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΠ., Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ.Α΄, Θεσσαλονίκη 1962, σσ. 274-278 * ΛΑΖ. Α. AΡΣΕΝΙΟΥ, Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1984, σσ. 20-21.
3. ΑΠ. Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΠ., ό.π., σσ. 109116 * ΘΕΟΔ. Α. ΝΗΜΑΣ, Τρίκαλα, σσ. 67-68 * ΑΧ. Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ, “Η Θεσσαλία από τις αρχές της ως το, σ. 69 * R. I. LAWLESS, “Η οικονομία και ο χώρος της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατία”, Τρικαλινά, 1 (1981), σ. 32.
4. ΑΠ. Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΠ., ό.π., σσ. 426-427.
5. ΑΠ. Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Γ΄, Θεσσαλονίκη 1968, σσ. 338-341.
6. ΘΕΟΔ. Α. ΝΗΜΑΣ, “Τα απελευθερωτικά κινήματα στη Θεσσαλία κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας”, στο Θεσσαλία, τ. Α΄, Θέματα Ιστορίας, Λάρισα, Ε.Τ.Ε.Δ.Κ. Θεσσαλίας, 2006, σ. 75.
7. ΑΠ. Ε. BAKAΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΠ., ΙΝΕ, τ.Ε΄, σσ. 456463 * ΘΕΟΔ. Α. ΝΗΜΑΣ, “Τα απελευθερωτικά κινήματα”, σσ. 76-79* ΑΡΣΕΝΙΟΥ, ό.π., σσ. 280-286, 303-352.
8. ΘΕΟΔ. Α. ΝΗΜΑΣ, “Τα απελευθερωτικά κινήματα”, σσ. 80-85.
9. ΘΕΟΔ. Α. ΝΗΜΑΣ, “Τα απελευθερωτικά κινήματα”, σσ. 85-88 * ΑΧ. Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ, «Η διπλωματική πλευρά της απελευθερώσεως της Θεσσαλίας», Τρικαλινά, 1 (1981), σσ. 9-15.
10. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Αγωνιστές του 1821, Αθήνα 1980, σ. 51. Ν.Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Το αρματολίκι Ασπροποτάμου κι οι Στορναραίοι, Αθήνα, ΕΜΟΤ, 1981, σσ. 23-24.
11. ΝΙΚ. ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ, Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, τ. Α΄, Αθήνα 1939, σ. 260.
12. Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Δ΄, Αθήνα 1861, σ. 150 (και ανατύπωση 2003, Αθήνα, Ελεύθερη Σκέψις) * Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Αγωνιστές, σσ. 57-58.
13. Ι. ΦΙΛΗΜΩΝ, ό.π., σσ. 150-151 * ΝΙΚ. ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ, ό.π., σσ. 262-263, 325 κ.ε. * Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Αγωνιστές, σσ. 5859 * ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ’, Αθήνα 1975, σσ. 161-162.
14. Για την Επανάσταση στο Ασπροπόταμο και τους Ασπροποταμίτες αγωνιστές βλ. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Αγωνιστές, σσ. 51-120, από όπου έχουν αντληθεί και τα σχετικά στοιχεία. Βλ. επίσης και ΑΡΧΟΝΤΙΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, “Ασπροποταμίτες και Τρικαλινοί αγωνιστές του 1821”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τ. 11 (1987) 17-35
* Κ. ΣΠΑΝΟΣ, “Πέντε Ασπροποταμίτες Αγωνιστές του 1821”, Τρικαλινά, 8 (1988) 371-383 * Γ. ΛΕΛΗΣ, “354 Ασπροποταμίτες Αγωνιστές του 1821 εγκατεστημένοι στη νότια Ελλάδα το 1833”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 44 (2003) 307-323.
15. Για τη ζωή και τη δράση του Γρηγόρη Λιακατά βλ. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, “Γρηγόρης Λιακατάς (Το λιοντάρι της Πίνδου)”, Τρικαλινά, 13 (1993) 129-170.
16. Ν. Δ. ΜΑΚΡΗΣ, Ιστορία του Μεσολογγίου, Αθήνα 1957, σ.55-56 κε. Πρβλ. ΝΙΚ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Αγωνιστές , σσ. 74-75.
17. ΚΑΝ. ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ, Απομνημονεύματα, τ. Γ΄, Αθήνα 1957, σσ. 105-106.
18. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, “Γρηγόρης Λιακατάς (Το λιοντάρι της Πίνδου)”, Τρικαλινά, 13 (1993), σ. 158.
18α. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Ἀγωνιστές, σ. 85.
19. Για τη ζωή και τη δράση του Χρ. Χατζηπέτρου βλ. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου και ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος, [Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Τρικάλων Σειρά: Κείμενα και Μελέτες, αρ. 6], Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1992.
20. ΑΝ. ΓΟΥΔΑΣ, Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τ. Η΄, Αθήνα 1876, σ. 299 κε. Πρβλ. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Τ' Ασπροπόταμο …, σ. 39. Στο Νεόκαστρο, μαζί με τον Χρ. Χατζηπέτρο, αγωνίστηκαν και άλλοι Ασπροποταμίτες, τρεις από τους οποίους έπεσαν εκεί.
21. Εφ. Αλήθεια, φ. 31-10-1869.
22. LÉON HEUZEY, Οδοιπορικό στην Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία το 1858 [Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Τρικάλων Σειρά: Κείμενα και Μελέτες, αρ. 4], Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1991, σ. 131: “Όταν θαυμάζαμε, με τους συναδέλφους μου στην Αθήνα, τον εντυπωσιακό υπασπιστή του βασιλιά Όθωνα, την υπέροχη στολή του παλικαριού, τους φαρδείς του ώμους, το κυρτό στήθος του και τη δυνατή κορμοστασιά του, που θύμιζε Ηρακλή Φαρνέζε”.
23. “Αι οδοί Αιόλου και Ερμού υπερπληρούντο παντός κόσμου”. Εφ. Αλήθεια, φ. 31-10-1869.
23α. Προς διερεύνηση αν πρόκειται για το ίδιο άτομο με τον Ντενατζή Παύλο που αναφέρεται παρακάτω.
24. Ειδικότερα για τον Ιωάννη Χατζηπέτρο βλ. Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, “Ο Ασπροποταμίτης αγωνιστής του 1821 Γιαννάκης Χατζηπέτρος”, Τρικαλινά, 12 (1992) 79-86.
25. Α.Μ. 11519. Πρβλ. Ν.Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Θεσσαλοί Αγωνιστές, σ. 59.
27. Για τον Νικόλαο και τους άλλους Στουρναραίους βλ. περισσότερα στο Ν. Κ. ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ, Το αρματολίκι Ασπροποτάμου κι οι Στορναραίοι, Αθήνα, ΕΜΟΤ, 1981, σ. 36 κε.
28. Βλ. ΧΡ. ΡΕΠΠΑΣ, “Τριανταέξι Θεσσαλοί στη γενική απογραφή του Ναυπλίου του 1825”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 16 (1989) 146-147.
29. Βλ. Γ. ΛΕΛΗΣ, “354 Ασπροποταμίτες αγωνιστές του 1821 εγκατεστημένοι στη Νότια Ελλάδα το 1833”, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 44 (2003) 307-318.