Ο Ηπειρώτης λόγιος Παναγιώτης Αραβαντινός (Πάργα 1809 - Ιωάννινα 1870), συγγραφέας της περίφημης μακροσκελούς "Χρονογραφίας της Ηπείρου" (1856-1857), εντάσσεται στη μεγάλη χορεία των ιστοριοδιφών που θεμελίωσαν την ελληνική ιστοριογραφία. Η συγγραφική του παραγωγή παρακολουθεί τις (πολιτικές) σκοπιμότητες της ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα.
Η Μονογραφία περί Κουτσοβλάχων γράφτηκε το 1862, έτος εμφάνισης του Απόστολου Μαργαρίτη (από την Κλεισούρα της Μακεδονίας), πράκτορα του Μακεδονορουμανικού κομιτάτου, στο Βουκουρέστι, και δημοσιεύτηκε τον Νοέμβριο του 1905, λίγους μήνες μετά το ξέσπασμα του ανθελληνικού διωγμού στη Ρουμανία με αφορμή το Μακεδονικό Ζήτημα.
Ωστόσο, ο Αραβαντινός δεν ακολουθεί την κυρίαρχη ελληνική άποψη για τους Κουτσόβλαχους (ότι είναι Έλληνες), όπως την διατύπωσαν ο Κωνσταντίνος Κούμας στην Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων (εν Βιέννη 1832) και ο Μιχαήλ Χρυσοχόου (βλ. αρ. 283 της Βιβλιοθήκης Ιστορικών Μελετών). Ο Π. Αραβαντινός πιστεύει ότι οι Βλάχοι είναι απόγονοι Δακορωμούνων ποιμένων, οι οποίοι πιεζόμενοι από τους Αβαρογότθους μετακινήθηκαν σταδιακά στα μέσα του 6ου αιώνα νοτιότερα και εγκαταστάθηκαν στα ορεινά και αραιοκατοικημένα μέρη της Θράκης, της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας.
Βιβλιοπαρουσιάσεις
Μόλις εκτυπώθηκε το βιβλίο που εδώ και πολλά χρόνια ήταν εξαντλημένο:
«ΒΛΑΧΟΙ ΚΑΙ ΚΟΥΤΣΟΒΛΑΧΟΙ Ήτοι πραγματεία περί της καταγωγής και της προελεύσεως αυτών μετά δύο γεωγραφικών πινάκων: ενός τοπογραφικού του οροπεδίου Πολιτσιές και ετέρου γενικού της εγκαταστάσεως αυτών ανά τα όρη. »
Ο γεωγράφος-χαρτογράφος και ιστοριοδίφης Μιχαήλ Χρυσοχόου ή Χρυσικός (1834-1921), από τη Ζίτσα της Ηπείρου, ο οποίος δημοσίευσε πλήθος χαρτών και συνέταξε πλείστες γεωγραφικές μονογραφίες και τοπογραφικούς πίνακες, συνεισφέρει στην επιστήμη της ρωμανολογίας (βλαχολογίας) μία νέα οπτική θεώρηση των πραγμάτων, τη σκοπιά της ιστορικής γεωγραφίας.
Ο Χρυσικός μελέτησε με επιτόπια έρευνα το γεωγραφικό ανάγλυφο των μητροπολιτικών κοιτίδων των Βλάχων, από τον Αμβρακικό κόλπο έως το Κρούσοβο της Μακεδονίας, με "κεντρικό κόμβο" την Πίνδο, και των φυσικών ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών τους, και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι Βλάχοι (ή Αρωμάνοι) είναι απόγονοι εκλατινισθέντων Ιλλυριών και Ηπειρωτών-Μακεδόνων Ελλήνων, που είχαν στρατολογηθεί στις ρωμαϊκές λεγεώνες.
O Σύλλογος Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης προέβη στην έκδοση του έργου ‘Λεξικό της Κουτσοβλαχικής του Λιβαδίου Ολύμπου – Λέξεις, Ιστορία, Παράδοση & Λαίκός Πολιτισμός – Παράγωγα, Συνώνυμα, Ετυμολογία’ του συγγραφέα Κώστα Προκόβα, πρ. Διευθυντή του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη του Α.Π.Θ.