Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας έχει να δείξει πολλούς ευεργέτες που συναγωνίζονταν σε έργα ευποιίας και ανακούφισης των αναγκών της παροικίας.
Το σύνολο των ευαγών ιδρυμάτων και των εκπαιδευτηρίων της κοινότητας οφείλονται σε δωρεές πλουσίων ομογενών.
Ευεργέτες απεδείχθησαν πλούσιοι ομογενείς, οι οποίοι με μεγάλες εισφορές κυρίως σε χρήμα, την κατάλληλη χρονική στιγμή, ίδρυσαν, ενίσχυσαν ή διέσωσαν ιδρύματα που θεράπευαν πολλές και πάγιες ανάγκες της παροικίας (σχολεία, νοσοκομείο, ορφανοτροφεία, κ.λπ). Με τις δωρεές τους εξασφάλισαν την δική τους υστεροφημία, αλλά και μια θέση στην ιστορία του αιγυπτιώτη Ελληνισμού, ως μεγάλοι ευεργέτες του. Υπήρξαν, επίσης, πολλοί ευεργέτες με μικρότερες εισφορές σε χρήμα και, κυρίως, σε είδος. Η επιθυμία τους ήταν να συνεχιστεί και να βελτιωθεί η δράση των πολλών και σημαντικών κοινωφελών ιδρυμάτων.
Ο μεγαλύτερος ευεργέτης του Αβερωφείου είναι ο Γεώργιος Αβέρωφ. Γεννήθηκε στο Μέτσοβο της Ηπείρου στις 15 Αυγούστου 1818. Ελαβε την εγκύκλιο εκπαίδευση στο Μέτσοβο και εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο το 1840, όπου επιδόθηκε με επιτυχία στο εμπόριο και απέκτησε τεράστια περιουσία. Στην Αλεξάνδρεια εγκαταστάθηκε το 1866.
Μετά τις επιτυχίες του στο εμπόριο ασχολήθηκε με τα κοινά στα πλαίσια της Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας. Το 1875 εξελέγη επίτροπος της Κοινότητος, με 24 ψήφους, το 1884 επανεξελέγη μέλος της Επιτροπής της Κοινότητας, πρώτος σε σταυρούς και λίγες μέρες αργότερα εξελέγη αντιπρόεδρος της Κοινότητας. Ένα χρόνο αργότερα ο Γεώργιος Αβέρωφ εξελέγη πρόεδρος της EΚA. Έκτοτε η φιλογενής δράση του Αβέρωφ θα φθάσει στο αποκορύφωμά της. Το 1885 κάλυψε το ήμισυ των χρεών της κοινότητας, παρακινώντας και τους υπόλοιπους συναδέλφους του στην Κοινοτική Επιτροπή να κάνουν το ίδιο, με αποτέλεσμα να αποσβεστεί το χρέος και η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας να απελευθερωθεί απ' αυτό το βάρος που δεν της επέτρεπε να προοδεύσει. Το 1885 έδωσε 40 λίρες Αγγλίας υπέρ των σχολείων και το 1887 με τις γενναίες εισφορές του πραγματοποιείται η προσθήκη τρίτης τάξης στο γυμνάσιο. Το 1889 το γυμνάσιο πληρούσε τις προϋποθέσεις για να αναγνωριστεί ως ισότιμο με τα εν Ελλάδι. Ετσι το 1890 με προσωπική του παρέμβαση η Κοινότητα ζήτησε την αναγνώριση του κοινοτικού Γυμνασίου, με το όνομα Αβερώφειο, εις ένδειξη τιμής και ευγνωμοσύνης για την προσφορά του στην εκαπαίδευση των ελληνοπαίδων. Το 1894 θεμελιώθηκε το Αβερώφειο Παρθεναγωγείο.
Η φροντίδα του για τα σχολεία ήταν μεγάλη και η αναγνώριση εκ μέρους των ομογενών δεν άργησε. Την ημέρα της ονομαστικής του εορτής τόν επισκέπτονταν στην οικία του οι καθηγητές με τους μαθητές και τις μαθήτριες των ανωτέρων τάξεων και μια μαθήτρια του προσέφερε μια ανθοδέσμη, συμβολική των δωρεών του. Το 1890 το γυμνάσιο ονομάστηκε Αβερώφειο και με αυτό το όνομα αναγνωρίστηκε από την ελληνική κυβέρνηση, το δε 1893 αποφασίστηκε η κατασκευή και τοποθέτηση προτομής του Γεωργίου Αβέρωφ, από πεντελικό μάρμαρο, έργο του Γεωργίου Βρούτου, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την δράση του και τις θυσίες του υπέρ των σχολείων. Σήμερα αυτή η προτομή είναι τοποθετημένη στο κτήριο του Αβερωφείου παρθεναγωγείου. Λίγο αργότερα και αφού έγινε γνωστή η δωρεά του Αβέρωφ υπέρ του Παναθηναϊκού σταδίου για την τέλεση των πρώτων Ολυμπιακών αγώνων και το πλήθος των δωρεών του στην Αθήνα και στην Αλεξάνδρεια, αποφασίζεται να τοποθετηθεί αδριαντας του στην αυλή της Τοσιτσαίας Σχολής, όπου τότε στεγαζόταν και το Αβερώφειο γυμνάσιο. Είχε, μάλιστα, συσταθεί επιτροπή για την ανέγερση του αδριάντα με πρόεδρο τον Εμμ.Μπενάκη. Τα αποκαλυπτήρια αποφασίστηκε να γίνουν στις 25/7 Μαϊου 1899. Η τελετή θα έπαιρνε πανηγυρικό χαρακτήρα, με την συμμετοχή όλων των μελών της Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας και τον πανηγυρικό θα εκφωνούσε ο δικηγόρος, προσωπικός φίλος του τιμώμενου και μέλος της Κοινοτικής Επιτροπής Λουδοβίκος Λιμπρίτης.
Λίγες μέρες μετά την τελετή ο Αβέρωφ ασθένησε. Στις 16/28 Ιουλίου 1899 ο Γεώργιος Αβέρωφ άφησε την τελευταία του πνοή στο Ράμλι. Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας πρωτοστάτησε στο πένθος. Ο νεκρός εναποτέθηκε για λαϊκό προσκύνημα στην αίθουσα του Αβερωφείου γυμνασίου, στο κτήριο της Τοσιτσαίας Σχολής, έχοντας ως τιμητική φρουρά τους διδάσκοντες των σχολείων εκ περιτροπής. Η κηδεία έγινε με κοινοτική δαπάνη, στον κοινοτικό ναό του Ευαγγελισμού, στις 3 Αυγούστου (π.η.) 1899, με την συμμετοχή των ομογενών, των μαθητών των σχολείων και του διδακτικού προσωπικού.
Ο Αβέρωφ φρόντισε με την διαθήκη του να ευεργετήσει για άλλη μια φορά τον Ελληνισμό, αλεξανδρινό και ελλαδικό. Αντί των ετησίων σταθερών δωρεών του προς τα σχολεία και την συνδρομή στην Κοινότητα που προσέφερε όσο ζούσε, άφηνε το κτήμα του Αμπού Χόμους (1160 φεδδανίων), στην επαρχίας Βεχέρας, ώστε από το ετήσιο εισόδημά του να αναπτύσσονται τα κοινοτικά σχολεία της Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας και κυρίως το Γυμνάσιο και το Παρθεναγωγείο. Την διαχείριση του κτήματος άφησε σε ειδική επιτροπή, την “Επιτροπή Κληροδοτήματος Αβέρωφ”. Η επιτροπή θα έδινε το εισόδημα της έκτασης στην Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας και αυτή με την σειρά της θα λογοδοτούσε στην επιτροπή για την διαχείριση του ποσού. Δεν επιτρεπόταν κανένας περιορισμός στο γυμνάσιο χωρίς την έγκριση της επιτροπής διαχείρισης. Για την τελειοποίησή του δεν χρειαζόταν προηγουμένως έγκριση της επιτροπής. Τρόπον τινα η επιτροπή διαχείρισης αναλάμβανε καθήκοντα επιτηρητή της ακεραιότητας και της επιβίωσης του Γυμνασίου. (απόσπασμα)
Το Αβερώφειο Γυμνάσιο, με την προτομή του Μιχαήλ Τοσίτσα στην αυλή του
Πρόλογος
Ορισμένες πόλεις διαδραμάτισαν ιδιαίτερο ρόλο και κατέχουν ξεχωριστή θέση στην μακραίωνη ιστορία του Ελληνισμού, σημαδεύοντας την πορεία του. Πρόκειται για πόλεις της νότιας Ευρώπης και της ανατολικής Μεσογείου, δηλαδή, της καθ΄ημάς Ανατολής. πόλεις κτισμένες από Έλληνες, αγαπημένες, με στιγμές δόξας και πτώσης για το Γένος, που διαφέρουν από τις άλλες. Μία απ΄αυτές είναι η Αλεξάνδρεια, η Μεγάλη Πόλις, η κατ΄Αίγυπτον. Η συμβολή της στον ελληνικό και στον παγκόσμιο πολιτισμό, με την άνθιση της φιλοσοφίας, των επιστημών, των γραμμάτων και την μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά από τους Ο΄ είναι αδιαμφισβήτητη, όπως και η συμβολή της στην ιστορία της εκκλησίας, με την ένωση της θεολογίας με την ελληνική παιδεία και τον έντονο αγώνα πολλών Πατριαρχών της για την εδραίωση της ορθόδοξης πίστης ενάντια στις ποικίλες αιρέσεις.
Η παρουσία των Ελλήνων στην Αλεξάνδρεια είναι συνεχής από της ιδρύσεώς της, με πολλές, βέβαια, διακυμάνσεις. Η νεώτερη σελίδα της ιστορίας των Ελλήνων σ΄αυτήν ξεκινάει στις αρχές του 19ου αιώνα και αυξάνει στα πρώτα μεταεπαναστατικά χρόνια, όταν η έλευση τους κορυφώνεται, με αποτέλεσμα την εγκατάστασή τους όχι μόνο στην Αλεξάνδρεια, αλλά και σε ολόκληρη την Αίγυπτο. Η πρώτη ελληνική Κοινότητα ιδρύεται στην Αλεξάνδρεια το 1843, αποτελώντας την μητέρα όλων των υπολοίπων ελληνικών Κοινοτήτων της χώρας. Πρωταρχικός σκοπός της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας ήταν η εκπαίδευση των ελληνοπαίδων, γι΄αυτό και το πρώτο σχολείο αυτών των νεώτερων χρόνων, που ιδρύθηκε λίγο προ της ίδρυσης της Κοινότητας, αποτέλεσε στην συνέχεια αντικείμενο αδιάπτωτης κοινοτικής μέριμνας, για την στέγασή του και την αύξηση των βαθμίδων της εκπαίδευσης που παρείχε. Η στέγαση επετεύχθηκε, με την δωρεά του πρώτου προέδρου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας Μιχαήλ Τοσίτσα, στα 1854, όταν εγκαινιάστηκε η Τοσιτσαία σχολή. Ταυτόχρονα, στα υπάρχοντα τμήματα (ελληνικό, αλληλοδιδακτικό, παρθεναγωγείο) προστέθηκε το γυμνάσιο, σχολείο Μ.Ε., χάρη στην γενναιοδωρία του προέδρου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας Γεωργίου Αβέρωφ, που προς τιμήν του ονομάστηκε Αβερώφειο.
Για το Αβερώφειο γυμνάσιο, το σημαντικότερο κοινοτικό σχολείο της Αλεξάνδρειας, δεν είχε γραφεί καμία μονογραφία, που να στηρίζεται στο σημαντικό αρχειακό υλικό που σώζεται στις ημέρες μας. Μετά από μία προκαταρκτική έρευνα στο ΕΛΙΑ, το ίδρυμα που διασώζει και διατηρεί ζωντανή την μνήμη του Αλεξανδρινού Ελληνισμού, αφού εκεί διατηρείται, μεταξύ άλλων, το μεγαλύτερο μέρος του αρχείου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, αποφάσισα, με την σύμφωνη γνώμη του επιβλέποντος καθηγητού κ. Αθανασίου Καραθανάση, να προχωρήσω στην εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, με θέμα την ιστορία του Αβερωφείου γυμνασίου, από της ιδρύσεώς του (1890) ως το 1960, οπότε το σχολείο γίνεται μικτό και αρχίζει η αισθητή μείωση του αριθμού των μαθητών του, λόγω της αναχώρησης των Ελλήνων από την Αλεξάνδρεια.
Για την συλλογή του απαραίτητου υλικού ερεύνησα το αρχείο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας στο ΕΛΙΑ, κατά το ακαδημαϊκό έτος 1998-1999, το τμήμα του αρχείου του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, που φυλάσσεται στο ως άνω ίδρυμα (κυρίως αλληλογραφία 19ου και 20ου αιώνα) και το ιστορικό αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας (Ιανουάριος-Μάρτιος 1999). Ακολούθως μετέβην στην Αλεξάνδρεια (Οκτώβριος- Δεκέμβριος 1999), όπου φιλοξενούμενος της γεραράς πρεσβυγενούς Ελληνικής Κοινότητας, ερεύνησα το εναπομείναν τμήμα του αρχείου. Δυστυχώς, τα διάφορα έγγραφα -σπαράγματα της μνήμης- είναι σκορπισμένα σε διάφορους χώρους του Ζερβουδακείου κτιρίου, αναμεμιγμένα με άσχετο υλικό. Παρόλα αυτά το αποτέλεσμα της έρευνας και στην Αλεξάνδρεια ήταν ικανοποιητικό, αφού εντοπίστηκαν έγγραφα σχετικά με την δύσκολη δεκαετία του ΄50. Δυστυχώς, δεν επιτράπηκε η πρόσβαση στο αρχείο του Πατριαρχείου, λόγω των έργων ανακαίνισης και επέκτασης του πατριαρχικού οίκου (παλαιά Τοσιτσαία σχολή). Ωστόσο από το συγκεντρωμένο υλικό και την επεξεργασία του θέλω να ελπίζω ότι η εργασία μου θα συμβάλει, έστω και λίγο, στην γνώση ενός σημαντικού σχολείου του απόδημου Ελληνισμού, φωτίζοντας ακόμη και πτυχές της ιστορίας της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω από την θέση αυτή εκείνους που με βοήθησαν στην εκπόνηση της διατριβής. Και πρώτα τον επιβλέποντα καθηγητή μου στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Αθανάσιο Καραθανάση, που παρακολούθησε την πορεία της διατριβής σε όλα της τα στάδια, για τις συμβουλές, τις υποδείξεις και τις διορθώσεις του καθόλο το διάστημα της αρχειακής έρευνας και της συγγραφής της εργασίας. Ευχαριστώ, ωσαύτως, και τους καθηγητές-μέλη της τριμελούς επιτροπής, αιδεσιμιλογιώτατο π. Θεόδωρο Ζήση και τον ελλογιμότατο κ.Αθανάσιο Αγγελόπουλο για την βοήθειά τους.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον ερευνητή-καθηγητή της Ακαδημίας Αθηνών κ. Ευθύμιο Σουλογιάννη, υπεύθυνο του αιγυπτιώτικου αρχείου του ΕΛΙΑ και βαθύ γνώστη της ιστορίας του Ελληνισμού της Αιγύπτου, για την βοήθειά του στον εντοπισμό του θέματος και για την καθοδήγησή του στο αρχείο της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας. Χωρίς την αμέριστη βοήθεια και συμπαράστασή του θα ήταν αδύνατο να μυηθώ στην ιστορία της Αλεξάνδρειας και να προχωρήσω στην εκπόνηση της διατριβής. Επίσης ευχαριστώ θερμά την Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας και ειδικά τον πρόεδρό της κ. Στέφανο Ταμβάκη για την φιλοξενία στους κοιτώνες της Κοινότητας στην Αλεξάνδρεια και την εκτίμησή τους. ομοίως ευχαριστώ και το προσωπικό του ΕΛΙΑ για την ζεστή φιλοξενία του, την φιλική του διάθεση και την βοήθεια του κατά την παραμονή μου στην Αθήνα.
Εν κατακλείδι θα ήθελα να σημειώσω τον θαυμασμό μου για τον Αλεξανδρινό Ελληνισμό και όσα πέτυχε, ιδιαίτερα, κατά τους τελευταίους δύο αιώνες της νεώτερης ιστορίας του, ευχόμενος να συνεχίσει την δράση του, έστω και ολιγομελής, στην αγαπημένη Αλεξάνδρεια.
Παντελής Κ. Λέκκου
Το Αβερώφειο Γυμνάσιο Αλεξανδρείας από της ιδρύσεως του έως το 1960
Διδακτορική διατριβή
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Σχολή Θεολογική. Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας
Θεσσαλονίκη 2001
Διαβάστε τη διατριβή online ή κατεβάστε τη
προμηθευτείτε την έντυπη έκδοση: ianos.gr, public.gr