Το θέμα της παρούσας διατριβής διαπραγματεύεται λεπτομερειακά και εμπεριστατωμένα την εκπαίδευση των Αρωμούνων στο χώρο της Δυτικής Μακεδονίας κατά τα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας και συγκεκριμένα από τα πρώτα χρόνια του 18ου αιώνα και κυρίως από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το 1913.
Διερμηνεύει τη βαθιά ριζωμένη αντίληψη των Αρωμούνων στην άρρηκτη σχέση της εκπαίδευσής τους με την ελληνορθόδοξη εκπαίδευση: με τα ελληνικά γράμματα και την ελληνική παιδεία και την ακλόνητη πεποίθηση στην αμεσότητα και την ταυτότητα της εκπαίδευσής τους με τη χριστιανική και την εθνική τους υπόσταση.
Παρουσιάζοντας και ερμηνεύοντας τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες των Αρωμούνων μέσα σ ’ ένα σκληρό και εχθρικό χώρο - σχετικά με την αυτοδύναμη πορεία τους και τις παντοειδείς προπαγανδιστικές πιέσεις, κατά τη διάρκεια των επίμαχων χρόνων που εξετάζουμε - αντιλαμβανόμαστε την εθνική σημασία της εκπαίδευσης των Αρωμούνων, η οποία ουσιαστικά ανέλαβε να υποκαταστήσει την ανύπαρκτη επίσημη εκπαιδευτική μέριμνα στο συγκεκριμένο χώρο της Μακεδονίας και στους εξεταζόμενους χρόνους. Κάτω απ ’ αυτή τη διάσταση η παρουσίαση της εκπαίδευσης των Αρωμούνων μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας εκπαιδευτικός και εθνικός άθλος οργάνωσης και αντίστασης απέναντι στα εθνικιστικά κινήματα και τα προπαγανδιστικά ρεύματα της εποχής, κατά την οποία καλλιεργείται η προσπάθεια για τη δημιουργία των εθνικών συνειδήσεων των λαών της ευρύτερης περιοχής.
Η έκταση και η δυναμική της εκπαίδευσης στις αρωμουνικές κοινότητες τις Δυτικής Μακεδονίας δεν έχει αποτιμηθεί και αξιολογηθεί μέχρι σήμερα, αλλά ούτε έχει αποτυπωθεί και δεν έχει καθοριστεί ως συγκεκριμένο και ανεξάρτητο θέμα διερεύνησης και διαπραγμάτευσης. Κι αυτό γιατί οι οποιεσδήποτε σχετικές πληροφορίες ήταν ελάχιστες και γενικές και πάντοτε παρουσιάζονταν στα γενικότερα πλαίσια της πολιτισμικής παρουσίας του αρωμουνικού λαού. Έπρεπε λοιπόν να επιχειρηθεί μια διεισδυτική ερευνητική εργασία και να μελετηθεί η άκρως χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα της εκπαίδευσης των Αρωμούνων με την αποκλειστική μορφή της κοινοτικής οικονομικής και οργανωτικής της αυτοτέλειας. Αυτό λοιπόν το κενό ήρθε να καλύψει η συγκεκριμένη μας διατριβή με την αποκάλυψη του μηχανισμού της συγκρότησης και τη διευκρίνιση των ρυθμών της λειτουργίας της.
Για την ολοκλήρωση της διδακτορικής εργασίας η ικανοποίηση είναι πρόδηλη και συνοδεύεται από τις ευχαριστίες και τα ανάλογα συναισθήματα της ευγνωμοσύνης και της εκτίμησης προς τον εποπτεύοντα καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννη Κογκούλη. Επιθυμώ να τον ευχαριστήσω δημόσια για την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη με την οποία με περιέβαλλε και για τη διαρκή συμβουλευτική του παρουσία με τις πολύπλευρες και ουσιαστικές κατευθύνσεις του καθ ’ όλη τη διαδικασία της συγγραφής. Επίσης αισθάνομαι τις ίδιες ευχαριστίες προς τους καθηγητές του ίδιου τμήματος, τους κ.κ. Χρήστο Βασιλόπουλο και π. Ανδρέα Νανάκη, οι οποίοι, ως μέλη της τριμελούς επιτροπής, συμπαραστάθηκαν με τις χρήσιμες και πολύτιμες υποδείξεις τους και την αμέριστη ηθική και επιστημονική τους υποστήριξη.
Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2000
ΑΝΤΩΝΗΣ MIX. ΚΟΛΤΣΙΔΑΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Μέσα στη λαίλαπα των παντοίων προπαγανδιστικών κινήσεων και των εθνικών κινημάτων του 19ου αιώνα, οι αρωμουνικές κοινότητες ανέπτυξαν ένα δυναμικό και πρωτοπόρο ελληνικό εκπαιδευτικό λόγο, ο οποίος στηρίχτηκε στην αυτοδύναμη κοινοτική τους οργάνωση και στην προσωπική τους χρηματοδότηση έναν εκπαιδευτικό λόγο, ο οποίος ανήγαγε την εκπαίδευσή τους σε ένα πρότυπο αυτοδιοικούμενης κοινοτικής εκπαίδευσης.
Ακόμη στα πλαίσια των μωαμεθανικών μεταρρυθμίσεων σχετικά με την ελεύθερη διακίνηση των υπόδουλων πληθυσμών στις αρχές του 18ου αιώνα και μετά την καταστροφή της Μοσχόπολης (1769) και τις αποδημίες των Αρωμούνων από τις πατρογονικές τους εστίες εξαιτίας της καταπίεσης του Τούρκου δυνάστη και τις ληστρικές επιδρομές των Τουρκοαλβανών, οι Αρωμούνοι κατέκλυσαν όλο το Βόρειο ελλαδικό και το βαλκανικό χώρο, όπως επίσης και την Κεντρική Ευρώπη. Με τη μεταφορά δε των οικονομικών και των πολιτισμικών αγαθών στις ιδιαίτερες πατρίδες τους ανέπτυξαν στο έπακρο την εκπαίδευσή τους, η οποία εμπεριέχει τη δυναμική της ελληνορθόδοξης εκπαίδευσης και χαρακτηρίζεται από την ιδεολογική συγκρότηση της ελληνικής εθνικής συνείδησης και συνοχής μέσα στους επίμαχους και δύσκολους χρόνους της αναζήτησης και κατακύρωσης της ταυτότητας του Νεοελληνισμού.
Στην έρευνα αυτή δε συμπεριλαμβάνεται η εκπαιδευτική κίνηση της ρουμανικής προπαγάνδας ανάμεσα στον πληθυσμό των αρωμουνικών κοινοτήτων, γιατί η όλη προπαγανδιστική προσπάθεια, η οποία έχει καταγραφεί και μελετηθεί, ήταν άσχετη και εντελώς ξένη με την εκπαίδευση στις αρωμουνικές κοινότητες. Η όλη φροντίδα και η λειτουργία της εκπαίδευσης των Αρωμούνων ήταν πλήρως ενταγμένη και οργανικά σύνολη με την ιδεολογική συγκρότηση της ελληνικής εκπαίδευσης και δεν είχε απολύτως καμιά σχέση με τις προπαγανδιστικές διεισδύσεις.
Η θεματολογία της παρούσας διατριβής εξελίσσεται σε επτά κεφάλαια, στις ενότητες των οποίων παρουσιάζεται όλο το πλάτος και η δυναμική της εκπαίδευσης στις αρωμουνικές κοινότητες και στους οικισμούς της Δυτικής Μακεδονίας κατά τα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας - από το 1700 μέχρι το 1913: Αρχικά (κεφάλαιο πρώτο - εισαγωγικό) καθορίζεται με κάθε δυνατή συντομία ο γεωγραφικός, ο εθνολογικός, ο ιδεολογικός και ο εκπαιδευτικός χώρος της Δυτικής Μακεδονίας, στα πλαίσια του οποίου δραστηριοποιείται η εκπαίδευση των Αρωμούνων. Επίσης παρουσιάζεται ο ιδιαίτερος πολιτισμικός χαρακτήρας των Αρωμούνων και εντοπίζονται κατά σαντζάκια και καζάδες οι αρωμουνικές κοινότητες με τους αντίστοιχους πληθυσμούς, όπου λειτουργούσαν τα σχολεία των Αρωμούνων. Κατά την παρουσίαση του ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου της ελληνορθόδοξης εκπαίδευσης των Αρωμούνων (κεφάλαιο δεύτερο) εκτίθεται ο ελληνικός ιδεολογικός προσανατολισμός και ο εθνικός στόχος και εξετάζεται η εξέλιξη της εκπαίδευσής τους σε σχέση και συνάρτηση με την πρωτοπόρα αφυπνιστική, διαφωτιστική και εθνεγερτική της πορεία.
Στη γεωγραφία της εκπαίδευσης των Αρωμούνων στη Δυτική Μακεδονία (κεφάλαιο τρίτο) καταγράφονται συνολικά όλα τα σχολεία της και παρουσιάζονται τα Αρωμουνικά Εκπαιδευτικά Κέντρα με τα γνωστότερα σχολεία, ενώ γίνεται αναφορά και στην εκπαίδευση των Αρωμούνων σε μη αρωμουνικές κοινότητες. Η ίδρυση, η οργάνωση και η διοίκηση των σχολείων στις αρωμουνικές κοινότητες της Δυτικής Μακεδονίας (κεφάλαιο τέταρτο) παρουσιάζεται με βασικούς άξονες το θεσμικό κοινοτικό πλαίσιο και τη χρηματοδότηση από την αστική τάξη και τους απόδημους Αρωμούνους ευεργέτες και δωρητές, ενώ γίνεται λόγος για τη στέγαση και τον εξοπλισμό των σχολείων και για την εποπτεία και τη διοίκηση με την αντίστοιχη μέριμνα των Σχολικών Επιτροπών, της Εκκλησίας και των Ελληνικών Προξενείων.
Κατά τη λειτουργία - διάρθρωση της εκπαίδευσης των Αρωμούνων (κεφάλαιο πέμπτο) δίνεται βαρύτητα στην εσωτερική δομή των σχολείων με τα προγράμματα σπουδών και τα διδασκόμενα μαθήματα, στο διδακτικό προσωπικό με τα προσόντα και τα καθήκοντα, τις σπουδές και τη μισθοδοσία και τους Συλλόγους διδασκόντων και τις υποχρεώσεις τους και στα σχετικά με την καταγωγή και την κοινωνική προέλευση των μαθητών καθώς και με την οικονομική αρωγή προς τους άπορους μαθητές.
Μια ιδιαίτερη πτυχή της εκπαίδευσης των Αρωμούνων αφορά την εσωτερική λειτουργία των σχολείων και τους αρωμουνικούς Φιλεκπαιδευτικούς Συλλόγους στα πλαίσια της εκπαίδευσής τους (κεφάλαιο έκτο). Εδώ παρουσιάζεται η σχολική ζωή με τις εγγραφές, τη φοίτηση, τη διαγωγή, τους γενικούς ελέγχους, τα μαθητολόγια, τους τίτλους, τις ποινές, τα βραβεία κ.ά. και αντίστοιχα οι σχολικές εκδηλώσεις και οι γιορτές και διαγράφονται οι δραστηριότητες των Αρωμουνικών Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων.
Τέλος (στο έβδομο κεφάλαιο) καταγράφεται το διδακτικό προσωπικό και το μαθητικό δυναμικό και παρουσιάζονται οι γνωστότεροι Αρωμούνοι δάσκαλοι και Αρωμούνοι μαθητές, ενώ παρουσιάζεται η συνολική «εικόνα» της εκπαίδευσης των Αρωμούνων (1700- 1913) και δίνονται, στους σχετικούς πίνακες, αναλυτικά και πλήρη αριθμητικά και στατιστικά στοιχεία - κατά περιόδους, κατά σαντζάκια και συνολικά - για τη δυναμική της εκπαίδευσης και τις αναλογίες μαθητών προς ένα δάσκαλο και τα ποσοστά μαθητών στο σύνολο του πληθυσμού των αρωμουνικών κοινοτήτων.
Επιλογικά, ακολουθεί - ανεξάρτητα - και μια ενότητα με τη διατύπωση των γενικών συμπερασμάτων που αποτελούν συγχρόνως και τις θέσεις πρωτοτυπίας της διατριβής, πέρα από τις συχνές παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα, τα οποία παρουσιάζονται στο τέλος μεγάλων ενοτήτων κατά κεφάλαιο και καταγράφεται η βιβλιογραφία της διατριβής. Τέλος, στο παράρτημα, επισημαίνονται Κανονισμοί αρωμουνικών Συλλόγων και κοινοτήτων και αποτυπώνονται σχετικές εικόνες με φωτογραφίες σχολείων και σχολικών εκδηλώσεων, με χάρτες, πίνακες - διαγράμματα, έγγραφα και με έντυπα, ενώ ακολουθεί και σχετικός πίνακας με την καταγραφή των παραπάνω εικόνων.
Για τη σύνθεση αυτής της εργασίας οι πηγές μας, όπως παρουσιάζονται στο βιβλιογραφικό πίνακα και βέβαια όπως αξιο- ποιούνται στις γραμμές και στους πίνακες της διατριβής, αναφέρονται σε: α) Στοιχεία - εκπαιδευτικούς φακέλους από τις αρχειακές πηγές του Αρχείου του Ελληνικού Υπουργείου των Εξωτερικών - ΑΥΕ, τις προξενικές αναφορές του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηριού και του Ελληνικού Προξενείου Ελασσόνας κι από το αντίστοιχο αρχειακό υλικό των Αρχείων Ιδρυμάτων και Μητροπόλεων, β) Στοιχεία από Ιδιωτικά Αρχεία (προσωπικά, οικογενειακά, Σωματείων και Συλλόγων) με έγγραφα και ντοκουμέντα (σχολικοί τίτλοι, συμφωνητικά πρόσληψης δασκάλων - διοριστήρια, προγράμματα διδασκαλίας, εκδηλώσεις σχολείων, σχολικά προγράμματα κ.ά.). γ) Στοιχεία από τοπικούς Κώδικες, από πληροφορίες τοπικών ερευνητών σε εφημερίδες και περιοδικά και από Κανονισμούς Σχολείων και Κοινοτήτων, δ) Στοιχεία από τη δημοσιευμένη βιβλιογραφία.
Εδώ επισημαίνουμε την ουσιαστική συμβολή για την καταγραφή και τη μελέτη της εκπαίδευσης των Αρωμούνων, η οποία προήλθε από την αναζήτηση των σπάνιων δημοσιεύσεων - κυρίως σε έγκυρα περιοδικά και εφημερίδες εποχής - την αναζήτηση των σχολικών Αρχείων, των ιδιωτικών Αρχείων και των Αρχείων των Σωματείων και κυρίως από τον εντοπισμό των «εργαλείων» των εκπαιδευτικών λειτουργιών, όπως τα μαθητολόγια, τα βιβλία πράξεων των διδασκαλικών συλλόγων, τα βιβλία της διδασκόμενης σχολικής «ύλης», οι έλεγχοι, οι σχολικοί τίτλοι, τα σχολικά προγράμματα, τα εγχειρίδια διδασκαλίας κ.ά. Δυστυχώς όμως, όπως αποδείχτηκε από την έρευνα αυτή, η αναζήτηση όλων αυτών των πολύτιμων στοιχείων - ντοκουμέντων για την εκπαίδευση στις αρωμουνικές κοινότητες αποτέλεσαν δύσκολη υπόθεση και σε αρκετές περιπτώσεις πολύ φιλόδοξη στόχευση. Προς αυτή την κατεύθυνση συνέτειναν οι καταστροφές, οι λεηλασίες και οι εμπόλεμες καταστάσεις κατά το πέρασμα του χρόνου.
Όμως παρόλα αυτά και με την επιμονή της προσωπικής αναζήτησης συγκεντρώθηκαν πολύτιμα και άγνωστα στοιχεία - δημοσιευμένα και κυρίως αδημοσίευτα - τα οποία μπόρεσαν, κατά την άποψή μας, να οριοθετήσουν και κυρίως να αποτιμήσουν πλήρως την ευρύτητα και τη δυναμική της εκπαίδευσης των Αρωμούνων στο συγκεκριμένο χώρο και χρόνο της έρευνάς μας.
Χρέος τιμής λοιπόν στάθηκε για μας η ιστορικοκριτική και ερμηνευτική καταγραφή και η μελέτη και κυρίως η διάσωση «εκ βεβαίου αφανισμού υπό του πανδαμάτορος χρόνου» της εθνικής μας μνήμης' του εθνικού μας πολιτισμού. Προς την κατεύθυνση αυτή αισθανόμαστε τη μεγάλη ικανοποίηση της παρουσίασης - με τις 1040 συνολικά παραπομπές σ’ όλη την αρχειακή και δημοσιευμένη βιβλιογραφία που χρησιμοποιούμε και με τους 76 πρωτότυπους και πολύτιμους πίνακες μέσα στις 622 σελίδες της διατριβής - και των πιο δυσεύρετων και σπάνιων πληροφοριών γύρω από τα εκπαιδευτικά πράγματα που αφορούν την εκπαίδευση των Αρωμούνων στη Δυτική Μακεδονία κατά τα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Διαβάστε
http://www.didaktorika.gr/eadd/readonline?handle=10442/23118