Οι εθνικοί ανταγωνισμοί στο μακεδονικό χώρο εκφράστηκαν στο πολιτικό, θρησκευτικό και κυρίως στο εκπαιδευτικό επίπεδο.
Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η εκπαίδευση, ως κατεξοχήν ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους, επιστρατεύτηκε από όλες τις ενδιαφερόμενες εθνικές δυνάμεις να υπηρετήσει δύο βασικές λειτουργίες: την εκμάθηση της γλώσσας και την συγκρότηση της εθνικής συνείδησης, που ακόμη ήταν θολή και ρευστή. Η εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα των κατοίκων ενός τόπου αποτελεί ασφαλώς την καλύτερη απόδειξη της εθνικότητάς τους, γιατί αποτελεί την πιο σαφή εκδήλωση της ελεύθερης βούλησης και της κοινωνικής ορμής τους.
Μέσα σε αυτό το κλίμα εθνικών ανταγωνισμών και εδαφικών διεκδικήσεων η εκπαίδευση αποκτά ιδιαίτερο βάρος. Η ίδρυση σχολείων και η φοίτηση όσο το δυνατόν περισσότερων μαθητών σε αυτά θεωρήθηκε το καταλληλότερο εθνικό όπλο για την γλωσσική και πολιτιστική αφύπνιση και ενσωμάτωση αυτών των πληθυσμών στο σώμα του Ελληνικού Έθνους.
Οι συνέπειες της επανάστασης του 1854 ήταν οδυνηρές για την ευρύτερη περιοχή. Γνωρίζουμε ότι καταστράφηκαν 130 μουσουλμανικά χωριά και 160 χριστιανικά που εκτείνονταν από το σημερινό Επταχώρι μέχρι το Λιβαδερό και έως τον Αλμυρό και το Σμόκοβο. Στα Γρεβενά γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι καταστράφηκαν ολοσχερώς η Τίστα, το Ζάλοβο και το Παλαιοχώρι (Σταυρός). Επίσης ζημιά έπαθαν και πολλοί Βλάχοι· κάποιοι μάλιστα πήραν την απόφαση να μην ξεκαλοκαιριάζουν στην Πίνδο. Τα παραπάνω γεγονότα οδήγησαν σε κάμψη την εκπαίδευση εκείνη την περίοδο.
Στην επαρχία Γρεβενών στα μέσα του 19ου αιώνα άρχισε η ρουμάνικη προπαγάνδα να δραστηριοποιείται έντονα, χρησιμοποιώντας ως μέσα για την επίτευξη των στόχων της την ίδρυση ρουμάνικων σχολείων και την εξασφάλιση ιδιαίτερων λατρευτικών χώρων. Τα σπουδαιότερα στελέχη της ήταν ο μοναχός Αβέρκιος, κατά κόσμον Αθανάσιος, και ο Απόστολος Μαργαρίτης που καταγόταν και οι δύο από την Αβδέλλα Γρεβενών.
Ο μοναχός Αβέρκιος άρχισε την περιοδεία του στα γύρω βλαχόφωνα χωριά αποβλέποντας σε διπλό στόχο: να επιτύχει με το κήρυγμα και το χρήμα την εθνική διαφοροποίηση του πληθυσμού και να φροντίσει για τη σύσταση ρουμάνικων σχολείων, τα οποία θα αποτελούσαν φυτώρια των στελεχών της προπαγάνδας, ενώ ταυτόχρονα θα υποχρέωναν τους γονείς να δρουν πάντα σύμφωνα με τις προθέσεις τους. Άμεση συνάρτηση με τις δραστηριότητές του αποτελούσε και το αμείωτο ενδιαφέρον του για τη στρατολόγηση νέων προς φοίτηση στα σχολεία του Βουκουρεστίου. Ο ίδιος αγωνίστηκε να συγκροτήσει σχολεία στα σπουδαιότερα βλαχοχώρια της Πίνδου, χωρίς αρχικά να το πετύχει. Ο διάδοχος του Απόστολος Μαργαρίτης, που κατάγονταν και αυτός από την Αβδέλλα, συνέχισε το έργο του Αβέρκιου ιδρύοντας το 1866 το πρώτο ρουμάνικο σχολείο στην Αβδέλλα και το 1870 ένα δεύτερο μάλλον στο Περιβόλι. Με τον τίτλο του επιθεωρητή των ρουμάνικων σχολείων (τον κατείχε από το 1870) άρχισε να αγωνίζεται για την εξασφάλιση διασυνδέσεων με όλη την κλίμακα της τούρκικης διοίκησης. Κύριος στόχος του ήταν η ίδρυση σχολείων με απώτερο στόχο την επίτευξη του έργου της προπαγάνδας. Δεν δίστασε μάλιστα να χρησιμοποιήσει ψεύτικες κατηγορίες σε βάρος όσων αντιδρούσαν στα σχέδιά του.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Έλληνες δάσκαλοι εξαιτίας της προπαγάνδας έμειναν με δυσκολία στη θέση τους στα σχολεία των βλαχόφωνων χωριών. Συχνά τους κατηγορούσαν ως ενεχόμενους σε επαναστατικές κινήσεις και τους υποχρέωναν να φύγουν για να σωθούν. Αν δεν έφευγαν, χρησιμοποιούσαν για την εκδίωξή τους την πρόκληση και επίθεση δημιουργώντας κινδύνους για τη ζωή τους. Γενικότερη πρόθεση των ρουμάνων πρακτόρων ήταν να εμποδίσουν τη λειτουργία όλων των ελληνικών σχολείων της Πίνδου εκτοξεύοντας απειλές προς κάθε κατεύθυνση.
Μέσα σ’ ένα περιβάλλον εθνικών αντιπαραθέσεων, ο ελληνισμός της Μακεδονίας άρχισε να οργανώνεται προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τα προβλήματά του και να αγωνίζεται για τη διάσωσή του. Η εκστρατεία αυτή του ελληνισμού άρχισε το 1860-70 με την εκπαιδευτική πολιτισμική εξόρμηση. Σ’ αυτό συνετέλεσε η άνοδος της αστική τάξης στην οθωμανική αυτοκρατορία, ανατροφοδοτήθηκε όμως και από τη δυναμικότερη παρουσία των ανταγωνιστικών εθνικισμών των Βουλγάρων και των Σέρβων. Η παρακμή της οθωμανικής κρατικής ισχύος και ο πολλαπλασιασμός των σημείων που προμήνυαν την άμεση διάλυση της αυτοκρατορίας υπήρξε από την άλλη πλευρά η αναγκαία προϋπόθεση. Διαβάστε online ή κατεβάστε.