Στην παρούσα εργασία το ενδιαφέρον μας εστιάζεται στη βλαχόφωνη κοινότητα του Κεφαλοβρύσου της οποίας μείζον χαρακτηριστικό, που τη διαφοροποιεί από όμορες κοινότητες, είναι η μαζική μετανάστευση, ουσιαστικά η ολοκληρωτική σχεδόν μετακίνησή της προς την Ομοσπονδιακή Δυτική Γερμανία, από τη δεκαετία του 1960 και μετά.
Είναι μια ιδιαίτερη κοινότητα δεδομένου ότι, τουλάχιστον έως την αρχή της μετανάστευσής της στη Γερμανία, διακρινόταν από μια αυτάρκη κτηνοτροφική οικονομία και μια ισχυρή πολιτισμική παράδοση, περιχαρακωμένη εντός των ορίων της, με κύριο ενδεικτικό στοιχείο την ενδογαμία.
Από το 1960 κ.ε. η βλάχικη αυτή κοινότητα, σχεδόν ολοκληρωτικά, μετακινείται προς το βιομηχανικό περιβάλλον μιας δυτικής κοινωνίας. Πρόκειται για μια εγκατάλειψη της κοινότητας που δεν καταδεικνύουν οι απογραφές. Αρκετοί κάτοικοι του Κεφαλοβρύσου επέστρεψαν, κατά κανόνα συνταξιοδοτούμενοι ενώ πάλι μεγάλος αριθμός τους πηγαινοέρχεται Γερμανία - Κεφαλόβρυσο μοιράζοντας το χρόνο σε δύο μέρη, το χειμώνα στη Γερμανία και το καλοκαίρι στο χωριό. Πώς βίωσαν τη μεταναστευτική εμπειρία και την επιστροφή και ποιος ο αντίκτυπος των δυτικών στερεοτύπων σε μια προς τα έσω προσανατολισμένη κοινότητα; Πώς βιώνουν την κοινωνική αλλαγή και πώς και κατά πόσο αυτή η αλλαγή επηρέασε την εδώ τοπική πολιτισμική ταυτότητα; Σε ποιο βαθμό επήλθε η μεταβολή ή διαφοροποίηση της συλλογικής ταυτότητάς τους;
Η Οικογένεια Αθανασίου Φούκη από Βήσσανη Ιωαννίνων στην ελληνική οικογενειακή ταβέρνα "Το Στέκι". Μόναχο 1978. (αρχείο Ζωής Φούκη Σούρδη)
Ο στόχος στη μελέτη αυτή της κοινότητας είναι, μέσα από την ανθρωπολογική ανάγνωση των ιστορικών δεδομένων, αφενός να αναδειχθεί ο καθημερινός άνθρωπος ως συντελεστής της κοινωνικής αλλαγής, με άλλα λόγια ο άνθρωπος ως ιστορικό υποκείμενο. Αφετέρου, να αναδειχθεί το ιδιαίτερο νόημα που δίνουν οι άνθρωποι στις συνθήκες ζωής τους και που μορφοποιείται σε συμβολισμούς, η κουλτούρα τους όπως συνηθίζουμε να λέμε, αλλά και να καταφανούν, όσο είναι δυνατόν, σε μια ενότητα τόσο οι κοινωνικοί όροι όσο και οι πολιτισμικοί.
Κατ’ επέκτασιν, σκοπός αυτής της έρευνας θα είναι να εξεταστεί και να ερμηνευτεί μέσα από τις συνεντεύξεις των αφηγητών το πώς ένα κοινωνικό φαινόμενο, όπως η μετανάστευση, λειτουργεί και διαφοροποιείται στη διάρκεια του χρόνου αλλά και του χώρου. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζεται αν τελικά οι μετανάστες και αυτοί που επιστρέφουν αποτέλεσαν παράγοντες α) αναδιάρθρωσης της τοπικής οικονομίας και κοινωνίας, β) εκσυγχρονισμού, γ) συντήρησης του αγροτοπαραγωγικού συστήματος του τόπου και δ) ανοίγματος του χωριού προς τις έξω κοινωνίες. Στη συνέχεια, η προσπάθειά μας θα είναι να ερμηνεύσουμε, όσο το δυνατόν, αυτό το φαινόμενο και να το εντάξουμε στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.
Η δομή της εργασίας είναι ως εξής: αποτελείται από τα αρχικά κεφάλαια της εισαγωγής και της μεθοδολογίας που διαπραγματεύονται το θεωρητικό και εμπειρικό κομμάτι της έρευνας. Ακολουθούν τρία μεγάλα κεφάλαια που περιλαμβάνουν τα αντίστοιχα υποκεφάλαια και στο τέλος υπάρχουν τα παραρτήματα με τα δημοτολόγια και τα μαθητολόγια. Στη συνέχεια παρατίθεται η βιβλιογραφία.
Το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας με τίτλο: Ο τόπος και οι άνθρωποι αναφέρεται κυρίως στο παρελθόν και περιλαμβάνει τέσσερις υποενότητες. Στην πρώτη υποενότητα (1.1.) γίνεται η ιστορική ανασκόπηση της κοινότητας και του Πωγωνίου, ευρύτερα, μέσα από τις υπάρχουσες βιβλιογραφικές πηγές. Ακολουθεί η δεύτερη υποενότητα (1.2) όπου παρατίθενται γεωγραφικά και πολιτισμικά στοιχεία του χωριού με περίοδο διάσπασης τον Εμφύλιο πόλεμο λόγω της φυγής των κατοίκων από το χώρο διαβίωσής τους και τη διαμονή πολλών παιδιών στις παιδουπόλεις. Στην τρίτη υποενότητα (1.3) σκιαγραφούνται οι παραδοσιακές οικονομικές δομές καθώς και οι μετασχηματισμοί που οδηγούν στη γένεση του μεταναστευτικού ρεύματος. Πιο συγκεκριμένα στις οικονομικές δομές, αναλύεται η επαγγελματική δομή της κοινότητας στο παρελθόν. Εδώ η κοινότητα εντάσσεται στο χρόνο μέσα από το εμπειρικό υλικό και τις αφηγήσεις ζωής των κατοίκων. Στην τέταρτη υποενότητα (1.4) για τις παραδοσιακές κοινωνικές και πολιτισμικές δομές αναλύεται ο θεσμός της οικογένειας στο παρελθόν ενώ πάλι δεν θα μπορούσε να λείπει η αναφορά στη συνεχή κινητικότητα των νομάδων αυτών και στους τρόπους οργάνωσης των οικογενειακών, κατά κανόνα, δικτύων τους καθώς αποτελούν παράγοντες προσαρμογής και μεταβολής.
Οι πρώτοι Μετζιντιώτες (...Κεφαλοβρυσίτες) μετανάστες στις ΗΠΑ το 1915: Γραμμόζης Ανδρέας, Γραμμόζης Χρήστος, Γραμμόζης Μιχάλης, Γραμμόζης Κώστας, Λόλης Δημήτρης, Μπούμπας Βασίλης, Μπούμπας Νικόλαος, Μεντής Σπύρος, Μεντής Θανάσης, Τσέπας Δημήτρης, Πότσης Θανάσης, Ευθυμίου Λάμπρος, Τόπουλας Θανάσης, Νάτσιας Παναγιώτης, Τσέπας Γιώργος (αρχείο Γιάννη Ντόντη)
Το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας με τίτλο : Ο δρόμος της Μετανάστευσης και η Επιστροφή αναφέρεται στη μετάβαση από το παρελθόν στο παρόν μέσα από την μεταναστευτική εμπειρία και περικλείει συνολικά τέσσερα υποκεφάλαια. Η πρώτη υποενότητα (II. 1.) εμπεριέχει την αναφορά στα διάφορα ρεύματα της μετανάστευσης και αναδεικνύει το γεγονός ότι η προλεταριοποίηση των κτηνοτροφών μεταναστών εκεί ήταν το αποτέλεσμα της ένταξής τους στο βιομηχανικό περιβάλλον της κοινωνίας υποδοχής. Η συσπείρωσή τους επομένως μέσα από τις αδελφότητες κατέληξε να είναι αναγκαία συνθήκη. Η έξοδος, ωστόσο προς της Γερμανία, πέρα από τις γενικότερες οικονομικές δυσπραγίες της εποχής, σχετίζεται άμεσα με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της περιόδου και με την απώλεια των βοσκότοπων στην περιοχή της Αλβανίας. Η κοινότητα του εκεί στη Γερμανία και η κοινότητα του εδώ στο Κεφαλόβρυσο συνδιαλέγονται στο δεύτερο υποκεφάλαιο (ΙΙ.2) για την κατάδειξη των δικτύων των βλάχων του Κεφαλοβρύσου. Στο τρίτο (ΙΙ.3) και στο τέταρτο (ΙΙ.4) υποκεφάλαιο γίνεται η ανθρωπολογική ανάγνωση της ζωής των παλιννοστούντων με σημειολογικές παρατηρήσεις από το χώρο διαβίωσής τους.
Ακολουθεί το τρίτο μεγάλο κεφάλαιο της εργασίας με τίτλο : Αναζητώντας τις αλλαγές και τις σταθερές στο παρόν. Στην πρώτη υποενότητα (III. 1.) για την οικονομία και την κοινωνία στο σύγχρονο Κεφαλόβρυσο αναλύεται η επαγγελματική δομή του σήμερα και φαίνεται η στροφή προς τη στατική κτηνοτροφία και άλλα επαγγέλματα. Στη δεύτερη υποενότητα (ΙΙΙ.2) προβάλλεται η διαφορά στην οικογένεια της κοινότητας σήμερα και καταδεικνύεται ο γυναικείος ρόλος στη λειτουργία του θεσμού της οικογένειας. Αναφέρεται επίσης η αναδίπλωση της κοινότητας με γάμους εντός των ορίων της, κάτι που ο χρόνος θα δείξει αν πρόκειται για κάτι παροδικό ή πιο μόνιμο. Το τρίτο υποκεφάλαιο (III.3) αναλύει τη δυναμική του τόπου. Οι Βλάχοι, οι Αλβανοί και οι Βορειοηπειρώτες αποτελούν τις κοινωνικές παραμέτρους της τοπικής κοινωνίας και σ’ αυτήν την υποενότητα περιλαμβάνεται η περαιτέρω ανάλυσή τους. Ακολουθεί το υποκεφάλαιο (ΙΙΙ.4.) για το εργοστάσιο της Μεταλλουργικής το οποίο αποτελεί μια σημαντική παράμετρο της οικονομικής δομής του Κεφαλοβρύσου αλλά και της ευρύτερης περιφέρειας. Το πέμπτο υποκεφάλαιο (III.5.) αναφέρεται στα συμβολικά και στα φυσικά όρια της κοινότητας, στο ρόλο της πολιτικής και στις ταυτότητες. Στην έκτη υποενότητα (III.6) επιδιώκεται η σκιαγράφηση των έμφυλων στάσεων και νοοτροπιών πάντα μέσα από το πρίσμα της μεταναστευτικής εμπειρίας. Στην τελευταία υποενότητα του τρίτου κεφαλαίου (III.7) επισημαίνονται οι αλλαγές που επέφερε η μεταναστευτική εμπειρία στα στερεότυπα και στα πρότυπα συμπεριφοράς και πως σχετίζονται με τη διαπραγμάτευση των ταυτοτήτων στο παρόν.
Τέλος, στην συμπερασματική ενότητα με τίτλο : Διαπιστώσεις - Προοπτικές γίνεται η συνολική θεώρηση της κοινότητας στο σήμερα.
Ακολουθούν τα παραρτήματα με την καταγραφή των δημοτολογίων και των μαθητολογίων της κοινότητας καθώς και η βιβλιογραφία.
Στον Σταθμό του Μονάχου. Έλληνες Μετανάστες απο τα χωριά του Πωγωνίου Ιωαννίνων. Αρχές Δεκαετίας του 1960. Ο πρωτος απο τους τρεις από δεξιά ειναι ο Σωκράτης Τσέπας (Βασιλικό), συζυγος της Γιαννούλας Μεντή. Ολοι οι άλλοι εικονιζόμενοι μετανάστες είναι όλοι απο Βήσσανη. (αρχείο Ζωής Φούκη Σούρδη)
Στο σημείο αυτό θα ήθελα πρώτα να ευχαριστήσω την επόπτρια καθηγήτριά μου, κυρία Κωνσταντίνα Μπάδα για την επιστημονική της βοήθεια κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διπλωματικής μου εργασίας. Οι παρατηρήσεις και οι διορθώσεις σε συνδυασμό με την βιβλιογραφική καθοδήγησή της συντέλεσαν με καθοριστικό τρόπο στο τελικό αποτέλεσμα.
Θα ήθελα, επίσης, να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Ελευθέριο Αλεξάκη για το υλικό που είχε την ευγενή καλοσύνη' να μου παραχωρήσει, τις επισημάνσεις του καθώς και για την αμέριστη ανταπόκρισή του όσες φορές απευθύνθηκα σε αυτόν. Ευχαριστίες θα ήθελα ακόμη να αποδώσω στην κα Βασιλική Ρόκου για την επιστημονική της συμβολή και ενίσχυση κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών σπουδών μου καθώς και στον κ. Δημήτρη Ράπτη.
Τέλος, οφείλω, κυρίως, να ευχαριστήσω και γραπτώς τους ανθρώπους στο Κεφαλόβρυσο που με δέχτηκαν, με εμπιστεύθηκαν και μου μίλησαν για τη ζωή τους και τον τόπο τους. Η επιτόπια έρευνα στον τόπο διαβίωσής τους και η συνδιαλλαγή με τους κατοίκους μου πρόσφερε γνήσια ευχαρίστηση ανεξάρτητα και πέρα από την εργασία μου.
Διαβάστε την εργασία παρακάτω ή κατεβάστε
Χριστίνα Ζώη
Ηπειρωτών μετανάστευση και επιστροφή. Το Κεφαλόβρυσο Άνω Πωγωνίου.
Διπλωματική εργασία
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Φιλοσοφική σχολή. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας.
Ιωάννινα, 2009
Πηγή φωτογραφιών άρθρου: Μιτζιντέη Βρούτε - Το Κεφαλόβρυσο της καρδιάς μας