Η Μοσχόπολις, πόλις αξιόλογος, επί οροπεδίου κειμένη πλησίον της Κοριτσάς, συνωκίσθη, ώς φαίνεται, κατά τας αρχάς του ΙΔ' αιώνος υπό ποιμένων Βλάχων. Μεσούντος του ΙΗ' αιώνος παρουσιάζει μεγίστην ακμήν και περί τας 60000 κατοίκους Κουτσοβλάχους, ων η ευφυΐα και δραστηριότης και το μεγαλεπήβολον ανέδειξαν αυτήν διαπρεπές κέντρον των γραμμάτων, του εμπορίου και της βιομηχανίας. Η παντοειδής και πλούσια εις εγχώρια προϊόντα αγορά προσείλκυεν εις συναλλαγήν πάντας τους πέριξ από τε της Αλβανίας, της Ηπείρου και της Μακεδοτίας.
Άφθονα ως εκ τούτου συνέρρεον εις την Μοσχόπολιν πλούτη, ως εμαρτύρουν αι μεγαλοπρεπείς οικοδομαί και τα ευαγή καθιδρύματα· συναντώμεν δε εν τη αποκέντρω εκείνη γωνία της ευρ. Τουρκίας τοιούτον πολιτισμόν, όστις τάσσει την Μοσχόπολιν εν ίση ή και μείζονι προς τα Ιωάννινα μοίρα. Οι Μοσχοπολίται διακρίνονται προς τοις άλλοις και επί φιλανθρωπία συστήσαντες την «Κάσαν των πτωχών.» Κατώρθωσαν να επιτύχωσι παρά των Σουλτάνων τοιούτων προνομίων, ώστε διωργάνωσαν ιδιόρρυθμον και μοναδικόν πολίτευμα μετά πολυώνυμου αρχοντολογίου, ου εξέχει ο μέγας άρχων ή Ζουπάνος. Εκάστη συνοικία είχε το διοικητικόν συμβούλιον και εκάστη συντεχνία το συντεχνιακόν, ου προΐστατο ο πρωτομαΐστωρ.
Αλλά και περί την ευσέβειαν και τον προς τα ιερά σκηνώματα ζήλον δικαίως θαυμάζονται οι Μοσχοπολιται. Η πόλις εσεμνύνετο δια τους μεγαλοπρεπείς ναούς ανερχομένους εις δυο δωδεκάδας, ων διέπρεπεν ο πολυτελής διάκοσμος και η καλλιτεχνία των τέμπλων και εικόνων και τοιχογραφιών φιλοτεχνηθέντων υπο εγχωρίων καλλιτεχνών, είχε δε και ωργανωμένον ιερατείον. Το κορύφωμα της ευλαβείας των κατοίκων ην η περ σεμνός μονή του Τιμίου Προδρόμου, ήτις ένεκα της γραφικής και της άλλης προνομιούχου θέσεως υπήρχε το θερινόν ενδιαίτημα του αρχιεπισκόπου Αχριδών, όστις συνεκρότει πολλάκις εκεί και συνόδους μετά των πέριξ μητροπολιτών. Ταύτα πάντα και η των Μοσχοπολιτών ζωηρά φιλομουσία προήγαγον τον μουσόληπτον και συμπατριώτην αυτών αρχιεπίσκοπον Αχριδών Ιωάσαφ, οιστρηλατούμενον υπό του κλεινού σχολάρχου Θεοδώρου του Καβαλλιώτου, επί το εγχείρημα ν' αναδείξη το ελληνικόν σχολείον εις Ακαδημείαν ήν προς αντιδιαστολήν της πλατωνικής επωνόμασε Νέαν. Το καλλιπρεπές μέγαρον απεπερατώθη τω 1750 αδραίς δαπάναις των Μοσχοπολιτών και μόνων, και αποκαλείται εν τη σωζομένη επιγραφή το γεραρόν των Μουσών τέμενος «ο άκρος στολισμός τής πόλεως, η ευκοσμία των ηθών, το φώς της εκκλησίας, το επί το πρώτον φως ανάγον κτλ». Πρός τη πλουσία, βιβλιοθήκη συνεστάθη παρά τη Ακαδημεία ως προπαιδευτήριον το Ορφανοδιοικητήριον τεθέν υπό την διεύθυνσιν του αρίστου εξάρχου Κων. Βρέτα Μοσχοπολίτου.
ΝΕΑ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΜΟΣΧΟΠΟΛΕΩΣ. Ο ΙΔΙΑΖΩΝ ΑΥΤΗΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡ ΚΑΙ ΟΙ ΕΥΡΥΤΕΡΟΙ ΣΚΟΠΟΙ.
Η καταγωγή των Κουτσοβλάχων και η εγγραμάτισις της γλώσσης αυτών.
(Απόσπασμα εκ της Ιστορίας της Μοσχοπόλεως).
Διατριβή επί Διδακτορία υποβληθείσα εις την
φιλοσοφικήν Σχολήν του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημ. Αθηνών υπό ΕΥΛΟΓΙΟΥ ΚΟΥΡΙΛΑ ΛΑΥΡΙΩΤΟΥ
Εν Αθήναις, 1935
Διαβάστε στο σε πλήρη προβολή ή κατεβάστε το