Ο πολιτισμός των Αρμάνων Βλάχων, ο τόσο πλούσιος, γεννήθηκε κάτω από καλό αστέρι, όπως γράφει ένας από τους συστηματικότερους μελετητές του, ο Τάκης Παπαχατζής (Tache Papahagi).
Και είναι κακό το αστέρι του γιατί χάνεται συντομότερα απ' ό,τι άλλων πολιτιστικών ομάδων.
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας, που συμβαδίζει με τον εξορθολογισμό της ζωής, επέφερε την αλλαγή στη δομή των επαγγελμάτων. Έτσι, τ' αυτοκίνητα υποκατέστησαν τα μουλάρια του κιρατζή, ενώ η ενσταβλισμένη κτηνοτροφία συρρίκνωσε την εκτεταμένη αιγοπροβατοτροφία στα βοσκοτόπια. Τα αρμάνια δάση, πύκνωσαν τώρα και οι βλαχόστρατες χορτάριασαν. Η λάτρα του σπιτιού άλλαξε. Η σκάφη (câpistearea) έφυγε. Το ψωμί ζυμώνεται και ψήνεται στον επαγγελματικό φούρνο, απ' όπου έχουμε το έτοιμο ψωμί. Έτοιμα και τα ρούχα, έκαναν περιττό τον σπιτικό αργαλειό (arázboilu). Ο ελκυστήρας τρακτέρ αντικατέστησε το ζευγάρι με τα βόδια, που όργωναν τα χωράφια Βλάχων γεωργών - υπήρχαν (υπάρχουν) και τέτοιοι, όπως στην ορεινή Καλαμπάκα και αλλού.
Μαζί με το κιρατζηλίκι, την ημινομαδική αιγοπροβατοτροφία, τη λάτρα του σπιτιού, την άσκηση της γεωργίας με τα παραδοσιακά εργαλεία, τον αργαλειό, τη σαγματοποιεία (σαμάρια), τη ραπτική, την αργυροχρυσοχοεία και άλλα επαγγέλματα έφυγαν και πέρασαν στη λησμονιά λέξεις που εξέφραζαν όλον αυτόν τον πλούτο του.
Λέξεις όροι των επαγγελματικών τομέων περιήλθαν σε αχρηστεία και δεν ακούγονται πια. Τα ιδιώματα φτώχυναν και δείχνουν όπως τα δέντρα που συνεχώς φυλλορροούν. Η χρήση, αντίθετα, ενεργοποιεί το νου και ο νους μέσα από τις κατάλληλες για την κάθε περίσταση λέξεις εξυπηρετεί την επικοινωνία. Αλλά, σε μια μεταλλαγμένη ως προς το παρελθόν καθημερινότητα δεν είναι μόνο τα τοπικά ιδιώματα που τραβούν το δρόμο του αφανισμού τους, είναι και οι επίσημες, κρατικές γλώσσες που μακροπρόθεσμα διατρέχουν τον ίδιο κίνδυνο, καθώς από επάνω τους επικρέμονται τ' απειλητικά νέφη της γλωσσικής ομοιομορφίας/παγκοσμιοποίησης. Έτσι, η Αγγλική έχει κιόλας πραγματοποιήσει το σημαντικότερο βήμα στην ισοπεδωτική προοπτική των παγκοσμιοποιητών. Σήμερα δεν σοκάρει πλέον το ν' ακούει κανείς ότι η Αγγλική θεωρείται η δεύτερη εθνική γλώσσα ενός λαού ή και η πρώτη.
Η τεχνολογία συνέβαλε στην παραγωγή αγαθών με διαδικασία τόσο εξορθολογιστική, που περιόρισε, αν δεν εξαφάνισε τελείως, την ανθρώπινη άμεση συμμετοχή. Η αποχή τούτη των ανθρώπων του λαού από την παραγωγική δραστηριότητα επέφερε μια αποστασιοποίηση από το αίσθημα δημιουργικότητας, που είχαν κάποτε. Ωστόσο, ο λαϊκός πολιτισμός, γέννημα και δημιουργία της ψυχής και των χεριών, πρέπει να αντισταθεί στο ρεύμα της εποχής στα πιο ζωτικά τουλάχιστον σημεία του, όπως είναι το τραγούδι, ο χορός, τα λαϊκοθρησκευτικά δρώμενα, οι καταγεγραμμένοι θρύλοι και παραδόσεις, η πατροπαράδοτη στολή κτλπ. Από αυτά κάποια θ' αναβιώνουν με την ευκαιρία πολιτιστικών εκδηλώσεων και άλλα εντελώς αυθόρμητα, ενώ για ορισμένα η θέση τους είναι στις προθήκες των μουσείων ως εμβλήματα, φλάμπουρα της ΜΝΗΜΗΣ ενάντια στη ΛΗΘΗ και στην εγκεφαλικότητα που φέρνει η εποχή μας.
Για την αξία των πατροπαράδοτων στοιχείων, να θυμηθούμε ότι ο κόσμος της εβραϊκής διασποράς έζησε για αιώνες χωρίς τη χρήση της βιβλικής του γλώσσας. Ωστόσο, τον κράτησε ζωντανό και ξέχωρο μέσα στον ωκεανό των άλλων εθνών η διατήρηση των εθίμων του.
Η βλάχικη γλώσσα μιλήθηκε και μιλιέται μέσα σε αλβανόφωνο, σλαβόφωνο κι ελληνόφωνο περιβάλλον. Άντεξε για αιώνες, διατηρώντας τη μνήμη της ελληνορωμαϊκής απαρχής της. Σήμερα, απομονωμένη από τον κάποτε λεξικό της πλούτο συρρικνώθηκε και μιλιέται στα ολιγάνθρωπα ορεινά χωριά μόνιμης εγκατάστασης και στα δυο κεφαλοχώρια, το Μέτσοβο και το Βλαχολίβαδο Ολύμπου. Αλλά και εκεί ατονεί καθημερινά. Στην περίπτωση αυτή τα βλάχικα είναι ζωντανά κι ενεργά μέσα στο φυσικό τους περιβάλλον. Στις πόλεις τα βλάχικα επιβιώνουν στη γλώσσα ηλικιωμένων ατόμων και λίγων νέων, των οποίων οι γονείς είναι βλαχόφωνοι και τα μιλούν σε καθημερινή βάση.
Η πορεία τους είναι φθίνουσα και η αντίσταση στην εξαφάνισής τους είναι αξιέπαινη, αλλά δυστυχώς όχι αισιόδοξης προοπτικής.
Η διδασκαλία της μέσω «φροντιστηρίων» είναι μια φιλότιμη προσπάθεια, στερείται όμως από το ζωτικό στοιχείο, που είναι το βιωματικό που ζυμώνεται με τη ζωντανή καθημερινή επικοινωνία. Η γλώσσα δεν είναι μόνο ένας κώδικας συνεννόησης αλλά είναι και φορέας συναισθημάτων βιωμάτων, που τη συνδέει με την ψυχή και όχι μόνο με την αφυδατωμένη απομνημόνευσή της. Και θα παραμείνει ζωντανή με ψυχικά φορτία μέχρι που θα την ομιλεί η τελευταία βλαχόφωνη οικογένεια.
Αντώνης Μπουσμπούκης
Πολιτιστικός Όμιλος Ξηρολιβάδου
Συλλεκτικό Ημερολόγιο 2017
«Χρωματικοί τύποι αιγοπροβάτων»
πηγή: Μέδουσα,το ψηφιακό αποθετήριο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Βέροιας
Μέτσοβο 1950/1960. Φωτογραφία των Clarence Woodrow Sorensen (1907-1982) & Eugene Vernon Harris (1913-1978), επιχρωματισμένη