Για να προσδιορίσουμε την μουσικοχορευτική παράδοση των Βλάχων, θα πρέπει να μιλήσουμε για την ύπαρξη τοπικών παραδόσεων, οι οποίες εντάσσονται βέβαια μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, το οποίο καθίσταται αυτομάτως πλουσιότερο και γονιμότερο. Η ευρεία γεωγραφική διασπορά των Βλάχων και οι αναπόφευκτες επιρροές τις οποίες δέχονται από τα διάφορα περιβάλλοντα, συντελούν στη διαμόρφωση τοπικής μουσικοχορευτικής παράδοσης, η οποία μπορεί να διαφέρει από τόπο σε τόπο, αλλά κρατά και ένα γενικότερο χαρακτήρα, ο οποίος διαμορφώθηκε διαχρονικά από την κοινή χρήση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των Βλάχων, ως κλειστής πληθυσμιακής ομάδας.
Για παράδειγμα υπάρχουν σε όλο τον Ελλαδικό χώρο κοινοί χοροί και τραγούδια Βλαχόφωνα και Ελληνόφωνα, αλλά υπάρχουν και διαφοροποιήσεις ή παραλλαγές πάνω στο ίδιο μουσικοχορευτικό μοτίβο κατά τόπους, όπως υπάρχουν και ιδιαίτερες μουσικοχορευτικές παραδόσεις από περιοχή σε περιοχή.
Τραγούδια - Χοροί
«...Γράφουνε ότι το χωριό το ίδρυσε πρώτος ο τσέλιγκας Νάστας, μόνος του, και μετά ήρθαν και οι άλλες φάρες (σόια) και το υπολογίζουνε χρονικά γύρω στο 1840.
Θα ήθελα να σας εκθέσω και τη δική μου άποψη: Πιστεύω πως δεν γίνεται να ισχύει αυτό, διότι υπολογίζοντας το χρονικό διάστημα ως το 1840 σύμφωνα με τις γενιές, δάρκειας η κάθε μία 30 χρόνων, το χωριό δημιουργήθηκε πολυ νωρίτερα και αυτό στηρίζεται στο εξής:
Ο Γεώργιος Δ. Φούκης γεννήθηκε περίπου το 1884. Πατέρας του ήταν ο Δημήτριος, παππούς του ο Βασίλειος και προπαππούς του ο Αδάμ, που γεννήθηκε στο χωριό Μεντζιντιέ.
Οπότε εάν αφαιρέσουμε 3 γενιές (90 χρόνια) από το 1884, σημαίνει πως ο Αδάμ Φούκης γεννήθηκε περίπου το 1794 στο Μεντζιντιέ. Αυτό δείχνει ότι ο χωριό μας υπήρχε και πρίν το 1840.
H Ιεροπηγή ένα χωριό που βρίσκεται βορειοδυτικά της Καστοριάς είναι ένα από τα λίγα βλαχόφωνα χωριά της περιοχής. Οι βλάχοι της Ιεροπηγής ανήκουν στον γενικότερο κλάδο των λεγόμενων αρβανιτοβλάχων που ονομάζονται έτσι γιατί εκτός από τα βλάχικα μιλούσαν και τα αλβανικά πιθανόν λόγω της γειτνίασής τους με αλβανόφωνους πληθυσμούς.
Κάποτε μπορούσαν να είναι και τρίγλωσσοι και τότε μιλούσαν εκτός από την βλάχικη, την αλβανική και την ελληνική. Η περιοχή της καταγωγής τους είναι το βορειότερο τμήμα της Ηπείρου στην σημερινή Νότιο Αλβανία, και κυρίως η περιοχή της Κολόνια γι’αυτό ονομάζονται και Κολονιάτες. Οι Αρβανιτόβλαχοι αποτελούν έναν από τους κλάδους των Αρωμούνων βλάχων. Οι άλλες ομάδες στις οποίες αναφέρεται και ο George Marcu στην μελέτη-συλλογή του Folklor Muzical Aroman (Marcu 1977,13-14), είναι οι Πινδικοί και οι Μοναστηριώτες βλάχοι. Οι Αρβανιτόβλαχοι αλλά και οι βλάχοι της Πινδου δεν αυτοπροσδιορίζονται ως «βλάχοι», αλλά ως «Αρ’μάνοι». Ειδικότερα, οι Βλάχοι της Πίνδου αυτοπροσδιορίζονται ως «Armînu» ενώ οι Αρβανιτόβλαχοι αυτοπροσδιορίζονται με την παραλλαγή της ίδιας ονομασίας ως «Rîmăn».
Τα κάτωθι τραγούδια τραγουδιούνται και χορεύονται χωρίς συνοδεία οργάνων,στα πανηγύρια των Αγίων Αποστόλων, της Αγίας Παρασκευής και στο τριήμερο της Παναγίας, τον δεκαπενταύγουστο.
(Οι στίχοι των τραγουδιών ελήφθησαν από το ομότιτλο CD του Συλλόγου Αβδελιωτών «Η Βασιλίτσα».)