Βλάχοι στην Ακαρνανία και ειδικότερα στην περιοχή Βονίτσης - Ξηρομέρου απαντώνται ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα.
Προς επίρρωση της παραπάνω άποψης παραθέτουμε σχετικό απόσπασμα από το βιβλίο του Αντώνη Βασιλείου «Τοπωνυμικό της Βλαχόφωνης (Καραγκούνικης) περιοχής της Ακαρνανίας: Γεωγραφική και Ιστορική Επισκόπηση - Ιδίωμα», το οποίο δημοσιεύτηκε στην Αθήνα το 2012 από τις εκδόσεις γράμμα (σελίδες 39-42)1.
«Πρώτη ιστορική μαρτυρία λοιπόν σύμφωνα με τον Βέη (1927:331) για την ύπαρξη Βλάχων στην Ακαρνανία γενικότερα, αλλά και ειδικότερα στην περιοχή Βονίτσης - Ξηρομέρου, έχουμε στις αρχές του 13ου και συγκεκριμένα στα κατάλοιπα του Μητροπολίτη Άρτης και Ναυπάκτου, Ιωάννου Απόκαυκου2.
Συγκεκριμένα σε ένα σημείωμα (συνοδικό έγγραφο) με τίτλο: «Διάγνωσις γιά βιασμό κόρης καί κακοποίησις τοῦ πατρός καί τοῦ γαμβροῦ αὐτῶν» της 15ης Οκτωβρίου 1222 ο Απόκαυκος αναφέρεται στην ύπαρξη Βλάχων στην ανωτέρω περιοχή3.
Ο τελευταίος είχε επισκεφτεί εκείνη τη χρονιά τον Επίσκοπο Βόνιτσας4 και μετά τη Θεία Λειτουργία, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, τον πλησίασε ένας γέρος, το όνομα του οποίου ήταν Συμεών και το επώνυμο Σγουρόπουλος. Ο τελευταίος είχε χτυπηθεί από κάποιον Βλάχο στην καταγωγή, που ονομαζόταν Κωνσταντίνος.
Ο Κωνσταντίνος την προηγούμενη χρονιά είχε βιάσει και καταστήσει έγκυο την κόρη του Σγουρόπουλου, Βλασία, με αποτέλεσμα αυτή να γεννήσει και παιδί. Όταν ο Σγουρόπουλος ζήτησε τον λόγο από τον συγκεκριμένο Βλάχο, εκείνος ένα βράδυ μαζί με τριάντα άλλους ομοεθνείς τού επιτέθηκε και ξυλοκόπησε αυτόν και τον γαμπρό του από την άλλη κόρη5......
Με βάση το συγκεκριμένο περιστατικό μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι εδώ έχουμε μια σαφέστατη αναφορά για ύπαρξη Βλάχων στην Ακαρνανία κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, η οποία μάλιστα θα πρέπει να θεωρηθεί ως terminus post quem για τη συγκεκριμένη γλωσσική ομάδα στην περιοχή αυτή. Αυτό βέβαια σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπήρχαν Βλάχοι στην περιοχή και προγενέστερα. Απλά αυτή τη χρονιά έχουμε την πρώτη καταγραφή. Επίσης δεν μπορούμε να ισχυριστούμε με βεβαιότητα ότι οι σημερινοί Βλάχοι της Ακαρνανίας (Καραγκούνηδες) σχετίζονται άμεσα με τους συγκεκριμένους Βλάχους για τους οποίους κάνει λόγο ο Απόκαυκος6.
Εικόνα 1. Χάρτης της Ακαρνανίας όπου φαίνονται τα σημερινά βλαχοχώρια της περιοχής αλλά και η Βόνιτσα. (Κουκούδης, 2000: 65)
Σήμερα ωστόσο στην περιοχή της Βόνιτσας και γενικά της Δυτικής Ακαρνανίας δεν υπάρχουν πλέον βλαχόφωνοι. Προφανώς αυτοί που υπήρχαν έχουν αποβλαχιστεί εδώ και αιώνες. Όμως κατά πάσα πιθανότητα κατάλοιπα των Βλάχων που αναφέρονται στον Απόκαυκο θεωρούμε ότι υπήρχαν στην περιοχή Βονίτσης - Ξηρομέρου μέχρι τον 19ο αιώνα. Όπως διαβάζουμε μάλιστα σε Βασιλικό Διάταγμα της 13/25 Απριλίου του 1835, Καραγκούνηδες θα εγκαθίσταντο την εποχή αυτή στις θέσεις Ντερσοβά7 και Κρυονέρι του Δήμου Ανακτορίων - Βονίτσης (Μιτάκης, 1989: 128).
Επίσης ο Στράτος Ράππος από την Κονοπίνα Ξηρομέρου σε χειρόγραφη αφήγησή του γράφει τα εξής: «Επί Όθωνος στο Βοϊδολίβαδο και στην γύρω περιοχή είχον εγκατασταθεί ορισμένες οικογένειες Καραγκούνηδων σκηνιτών και οι οποίοι εκκλησιάζοντο εις την εκκλησίαν Άγιοι Ανάργυροι όπου υπάρχουν σήμερον τα ερείπια». Το συγκεκριμένο ξωκκλήσι βρίσκεται στη θέση Παλιοκατούνα της περιοχής Καλίτσας του χωριού Κονοπίνα.
Ο Μήτσης (2009: 21) επίσης αναφέρει ότι σε πολλά ορεινά χωριά του Ξηρομέρου αρκετές οικογένειες έλκουν την καταγωγή τους από τους Βλάχους. Τα χωριά αυτά, μεταξύ άλλων, είναι ο Άγιος Βασίλειος, η Τρύφου, η Κατούνα, το Αρχοντοχώρι, ο Αετός, ο Μαχαλάς, η Κονοπίνα, τα Βλυζανά, ο Βάρνακας, το Μοναστηράκι, το Βούστρι κ.λ.π.
Ακόμη πολλοί αγωνιστές της επανάστασης του '21 στην περιοχή της Δυτικής Ακαρνανίας ήταν Βλάχικης καταγωγής. Ο Μήτσης (2009: 117, 132, 387 και 485) μάλιστα αναφέρει μεταξύ άλλων τα παρακάτω ονόματα βλαχόφωνων αγωνιστών: Βλάχος Κώστας ή Σπανός8, Γκρέκος Σταύρος (Βλαχοποιμήν), Μωραΐτης Αθανάσιος (Βλαχοποιμήν), Σταχτιάρης Αναγνώστης και ο γνωστότερος Γεώργιος Τσόγκας.
Οι Καραγκούνηδες επίσης, πριν τη μόνιμη εγκατάστασή τους στους οικισμούς που βρίσκονται σήμερα, είχαν «μετασταθμεύσει» στο Ξηρόμερο (Παπατρέχα, 1982: 332-333) το οποίο ούτως ή άλλως νεμόταν για πολλά χρόνια, όπως προκύπτει από το έγγραφο του Αλή Πασά του 1812 σχετικά με διανομή των χειμερινών λιβαδιών9.
Ακόμη σύμφωνα με την παράδοση στην περιοχή του χωριού Σπάρτο Αμφιλοχίας (βρίσκεται στον δρόμο Αμφιλοχίας - Βόνιτσας) είχαν τοποθετηθεί ως παραχειμάζοντες οι Καραγκούνηδες του χωριού Στράτος (πιθανώς και άλλοι σημερινοί κάτοικοι βλαχόφωνων χωριών), πριν τη μόνιμη εγκατάστασή τους στον σημερινό οικισμό. Τη συγκεκριμένη πληροφορία τη διασώζει ο Κρεκούκιας (1967: 383-384), ο οποίος μάλιστα αναφέρει και το τοπωνύμιο Καραgουνοgάλ'βα (= Καραγκουνοκάλυβα), όνομα ορεινής τοποθεσίας καθώς και το τοπωνύμιο Βλυχά(τα), στα οποία εγκαταστάθηκαν οι Καραγκούνηδες με προτροπή του Αλή Πασά.
Στην εγκατάσταση των Καραγκούνηδων στο Σπάρτο αντέδρασαν οι ντόπιοι και με επικεφαλής τον Γιώργο Θώμο (το επώνυμο Θώμος απαντάται και μεταξύ των βλαχόφωνων της Ακαρνανίας στη Γουριώτισσα και τη Στράτο) εκδίωξαν τους Καραγκούνηδες απ' την περιοχή10. Οι τελευταίοι με επικεφαλής τον Γιάγκα (Γιάνν'κα) μετοίκησαν πλέον στη Λεπενού (Λιπινού)11. Αναφέρει μάλιστα ο Κρεκούκιας ότι κατά τα επεισόδια φονεύτηκε από τον Γιώργο Θώμο μια έγκυος γυναίκα (Καραγκούνα), η οποία κυοφορούσε δίδυμα12.
Το συγκεκριμένο περιστατικό το καταγράφει και ο Βλαχοδήμος (2010:14) ο οποίος αναφέρει ότι ο Θώμος για να εκδικηθεί τον Αλή Πασά χτύπησε τους τσομπάνηδές του (τους Καραγκούνηδες του Γιάγκα) και του κατέσφαξε μάλιστα πέντε χιλιάδες πρόβατα, τα οποία έβοσκαν στο Σπάρτο. Από τις παραπάνω πληροφορίες λοιπόν προκύπτει ότι οι σημερινοί κάτοικοι του Σωροβιγλίου, αλλά προφανώς και άλλοι βλαχόφωνοι της περιοχής, πριν εγκατασταθούν μόνιμα στους σημερινούς οικισμούς, είχαν «μετασταθμεύσει» στην περιοχή Ξηρομέρου αλλά και της Βόνιτσας.
Όλα τα παραπάνω ιστορικά στοιχεία καθώς και κάποιες προφορικές παραδόσεις τις οποίες έχουμε ακούσει από παλιότερους, μας φανερώνουν την ύπαρξη Βλάχων στην περιοχή Βονίτσης - Ξηρόμερου τουλάχιστον έως τον 19ο αιώνα. Όλα αυτά επίσης έρχονται σε απόλυτη συμφωνία και με την περιγραφή του Απόκαυκου στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως».
Αντώνης Βασιλείου, M.Ed., Ph.D.
Εκπαιδευτικός Π.Ε., Ιστορικός
πηγή: http://xiromeronews.blogspot.gr
Οικογένεια από τη Γουριώτισσα. Προσφορά φωτογραφίας Ν. Κατσαρός. πηγή http://paleomanina.blogspot.gr
Σημειώσεις:
1. Στο απόσπασμα αυτό υπάρχουν κάποιες (ελάχιστες) διαφοροποιήσεις σε σχέση με το πρωτότυπο, οι οποίες όμως ήταν απαραίτητες για την καλύτερη κατανόησή του στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Όσοι και όσες ενδιαφέρονται για το βιβλίο αυτό μπορούν να επικοινωνήσουν με τον συγγραφέα στην ηλεκτρονική διεύθυνση: antvasiliou [at] yahoo.gr
2. Ο Απόκαυκος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ των ετών 1153-1160 και πέθανε κατά το 1233 ή το 1234. Το 1199 ή 1200 χειροτονήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μητροπολίτης Ναυπάκτου και έμεινε στη μητρόπολή του τουλάχιστον μέχρι την 6-8-1232. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία δες Δελημάρη, 2000: 9-19. Ο Π. Αραβαντινός τέλος, χρονογράφος της Ηπείρου, αναφέρει ότι η Άρτα από τον ΙΓ΄ αιώνα ήταν έδρα Μητροπολίτου με τίτλο (μέχρι το 1820) «Άρτης και Ναυπάκτου, υπερτίμου και εξάρχου πάσης Αιτωλίας».
3. Στον χάρτη της εικόνας 1. αναγράφεται στη Βόνιτσα η χρονολογία 1221 για την πρώτη καταγραφή Βλάχων στην περιοχή αυτή αντί του 1222 που ο Απόκαυκος, σύμφωνα με τον Δελημάρη (2000: 382-385), περιγράφει το περιστατικό το οποίο αναφέρουμε.
4. Η Βόνιτσα εκείνη την εποχή ήταν έδρα επισκοπής της μητρόπολης Ναυπάκτου και Άρτης.
5. Ως γνωστόν εκείνη την εποχή οι Αρχιερείς είχαν και δικαστικές εξουσίες, μάλιστα λόγω αυτής της ιδιότητας επισκέφτηκε τον Απόκαυκο και ο Σγουρόπουλος. Τέλος, λόγω της πολύ μεγάλης ιστορικής αξίας του συγκεκριμένου κειμένου για τους Βλάχους της Ακαρνανίας θεωρήσαμε σκόπιμο να παραθέσουμε μερικά ενδεικτικά αποσπάσματά του:
«Ἡ τοῦ σώματος ἡμῶν πληθώρα καὶ τὸ πολλαῖς παρενοχθλεῖσθαι ταῖς νόσοις… ἠνάγκασαν ἡμᾶς Βόνδιτζαν ἰδεῖν καὶ τὸ ταύτης ἐπισκόπῳ περιτυχεῖν… Καὶ ὡς τὴν περὶ τοῦτων ὁμιλίαν εἶχεν ἡ γλῶσσα (σ.σ. εννοείται μεταξύ Απόκαυκου και επισκόπου Βονίτσης), ἀνήρ τις, γηραιός ἤδη, ὄνομα Συμεών, ἐπωνυμίαν Σγουρόπουλος… δεινοπαθῶν ἡμῖν παρέστη ἐνώπιος… Ἔφησε γάρ (σ.σ. εννοείται ο Σγουρόπουλος), ὡς Αὐριλιόνης τις, Ῥωμαίων ἄποικος, ὄνομα Κωνσταντῖνος, Βλάχους τοῦτο τὸ γένος ὁ καιρός ὠνόμασεν ἄνθρωπος, κατά χρόνον τόν πέρυσι, Βλασίαν, τήν αὐτοῦ θυγατέραν, παρθένον οὖσαν καί νέαν, ἀπερχομένην ὑδρεύσασθαι ἀπό τῆς ἔγγιστά που πηγῆς, κατασχών καί περί τινα ῥαγάδα γῆς ἀγαγών, ἔνθα βοήθειαν ἔσεσθαί πόθεν τῇ Βλασίᾳ ὁ Κωνσταντῖνος οὐκ ᾤετο, ἀλλ' οὐδέ φωνούσης ἀκουσθῆναι ὑπό τινος, τήν παρθενικήν ἐκεῖσε πυλίδα τῆς Βλασίας ἀνέῳξε. ἐξ ἐκείνου δέ ὡς αὐτῇ περιέτυχεν, ἐπάγων βίαν ἐμίγνυτο, ἕως ποιήσας ἐγκύμονα καί παῖδα ταύτης ἀπέτεκε… ἐγκοτῶν μοι τῆς θυγατρός ὑπερμαχομένῳ ἤ ἄνθρωπόν με ὑπολαβών ἀβοήθητον, καθότι καί ταπεινός (σ.σ. εννοείται ο Συμεών Σγουρόπουλος), μεθ' ὁμογενοῦς λαοῦ ἐπελθών (σ.σ. εννοείται ο Κωνσταντίνος) περί τόν μέσον δρόμον τῆς αὐτίκα νυκτός (σ.σ. τα μεσάνυχτα), ὑπελεύκαινε δέ σελήνη τήν νύκτα ἐκείνην, καί πλῆθος εἰκάζειν ἦν ἐς τριάκοντα, ἐμέ τε (σ.σ. εννοείται τον Σγουρόπουλο) καί Νικόλαον, τόν ἐφ' ἑτέρα θυγατρί μου γαμβρόν, ἀπανθρώπως ῥάβδοις (σ.σ. γκλίτσες) ᾐκίσαντο…» (Δελημάρη, 2000: 382-385).
6. Η ύπαρξη των Βλάχων στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο θεωρούμε ότι σχετίζεται άμεσα με τη διάλυση του βυζαντινού κράτους, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Σταυροφόρους το 1204 αλλά και τις προηγούμενες σταυροφορίες. Οι Βλάχοι, οι οποίοι ζούσαν στο Βυζάντιο τουλάχιστον από τον 10ο αιώνα στην βορειοδυτική και κεντρική Ελλάδα (Πίνδο, Ήπειρο, Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλία κ.λπ.), την εποχή αυτή φαίνεται ότιαπέκτησαν κάποιο βαθμό αυτονομίας, λόγω της κατάρρευσης της βυζαντινής κεντρικής διοίκησης. Αυτό το γεγονός είχε σαν αποτέλεσμα να κινηθούν νοτιότερα, μέχρι την Αιτωλοακαρνανία.
7. Η Ντερσοβά ή Δερσοβά μετονομάστηκε σε Σπαρτοχώρι στις 9-9-1927 (ΦΕΚ 206/1927) και σήμερα αποτελεί οικισμό της Τοπικής Κοινότητας Θυρίου της Δημοτικής Ενότητας Ανακτορίου του Δήμου Ακτίου-Βονίτσης.
8. Το επώνυμο Σπανός απαντάται ακόμη και σήμερα μεταξύ των βλαχόφωνων της περιοχής της Ακαρνανίας και συγκεκριμένα στο χωριό Παλαιομάνινα.
9. Το έγγραφο αυτό είναι ένα δεφτέρι/τεφτέρι (=έγγραφο οθωμανικής αρχής που αφορά λογαριασμούς φορολογικής φύσεως) και αναφέρεται στη διανομή των χειμερινών λιβαδιών (χειμαδιών) στους κτηνοτρόφους (Βλάχους), οι οποίοι δραστηριοποιούνταν (έβοσκαν τα ποίμνιά τους) την εποχή της Τουρκοκρατίας στην Ακαρνανία. Έχει εκδοθεί στις 25 Οκτωβρίου 1812 στα Γιάννενα και φέρει τη μονογραφή του Αλή Πασά. Στο έγγραφο αυτό μεταξύ άλλων αναφέρονται τα εξής:
"ὅλα τὰ χειμαδιά τῆς βόνιτζας ἐπάνω στόν τζόνγκα: γρ(όσια): 25000
καί τὸ Φράγκικον ὁμοίως, μαυροκούτζορον, ἁγι 28500
πέτρος, καί Ἁηλίδικον …………….3500
Αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι ο Τσόγκας ήταν Βλάχος, συμπεραίνουμε ότι ολόκληρη η περιοχή της Βόνιτσας –και όχι μόνο- ανήκε στον συγκεκριμένο Βλάχο αρχιποιμένα. Το έγγραφο αυτό φυλάσσεται στην Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας (αρχείου Ι. Χώτζη) και φέρει τον αριθμό 614 (αριθμός φακέλου 7). Τέλος, ολόκληρο το συγκεκριμένο έγγραφο (σε φωτοαντίγραφο και μεταγραμμένο) είναι δημοσιευμένο στο βιβλίο του Αντώνη Βασιλείου «Τοπωνυμικό της Βλαχόφωνης (Καραγκούνικης) περιοχής της Ακαρνανίας: Γεωγραφική και Ιστορική Επισκόπηση-Ιδίωμα».
10. Πρόκειται για τον περιβόητο κλέφτη Γιώργο Θώμο από το Σπάρτο που έδρασε στην περιοχή της Ακαρνανίας (και όχι μόνο) την εποχή του Αλή Πασά. Για τον Γιώργο Θώμο ο Γιουσούφ Αράπης, ο οποίος ήταν στην υπηρεσία του Αλή, αναφέρει σε οθωμανικό έγγραφο της εποχής ότι δεν γνώρισε φοβερότερο εχθρό από αυτόν στα πενήντα χρόνια της πολεμικής του ζωής. Από την ίδια οικογένεια προέρχεται ο Κωνσταντίνος Θώμος, αγωνιστής του '21 και μετέπειτα χιλίαρχος και στρατηγός καθώς και οι αγωνιστές της επανάστασης Αθανάσιος και Δημήτριος Θώμος.
11. Προφανώς ο Κρεκούκιας εννοεί την περιοχή της Λεπενούς κι όχι το ομώνυμο χωριό, δίπλα στην οποία βρίσκεται και το Σωροβίγλι. Η εγκατάσταση του Γιάγκα στο Σωροβίγλι έγινε κατά πάσα πιθανότητα τέλη 18ου αρχές 19ου αιώνα. Με την ευκαιρία αυτή θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε το Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών και ειδικότερα τη Διευθύντρια κ. Χριστίνα Μπασέα - Μπεζαντάκου για τη δυνατότητα πρόσβασης στο συγκεκριμένο χειρόγραφο.
12. Ο Κρεκούκιας αναφέρει ότι σύμφωνα με την παράδοση ο Θώμος της έβγαλε τα παιδιά από την κοιλιά (την ξεκοίλιασε). Τέλος καταγράφει για το συγκεκριμένο συμβάν και το επόμενο τραγούδι (ακολουθείται η ορθογραφία και το σύστημα καταγραφής του πρωτοτύπου):
(Οὑ Γιῶργου Θῶμους φώναξι,
Οὑ Γιῶργου Θώμους λέει:)
(Ἐψές ἤμουν 'ςτά Γιάννινα
ψηλά 'ςτά Λιθαρίτσα
κι ἄκουσ' σκιαέτια (= χαμπάρια) πὄρχουdαν
ἀπού του Γιῶργου Θώμου)
(ἔσφαξι τή gαρακουνιά
τούς πιστικούς τοῦ Γιάνν'κα)
(Κι οὑ Γιάνν'κας καβαλλίκεψι
μέσ' 'ςτοῦ παςᾶ νά πάῃ)
(Σά dή σκιαέτια, Γιάνν'κα μου,
ἀπού τοῦ Γιῶργου Θῶμου;)
Η κτητική αντωνυμία «μου» που υπάρχει στον προτελευταίο στίχο (Σά dή σκιαέτια, Γιάνν'κα μου), αν δεχτούμε ότι αποτελεί την προσφώνηση του Αλή Πασά προς τον Γιάγκα κατά την επίσκεψη του τελευταίου στα Γιάννενα, δείχνει το ενδιαφέρον και τη συμπάθεια του Αλή προς το πρόσωπο του Γιάγκα. Επιβεβαιώνεται έτσι μέσα από μια έμμεση ιστορική πηγή (όπως είναι το Δημοτικό τραγούδι) η ιδιαίτερη σχέση του Αλή με τον Γιάγκα. Σχετικό με το συγκεκριμένο περιστατικό αλλά και εν γένει με την παράνομη δραστηριότητα του Θώμου είναι και το γράμμα του Νικολού Λογοθέτη που εστάλη στις 6 Μαΐου 1800 από τη Βόνιτσα προς άδηλο μητροπολίτη (ίσως προς τον Άρτης Ιγνάτιο) όπου αναφέρεται ότι ο Θώμος κυνηγήθηκε από τον καπεταν-Τρύφο στο Μεγανήσι, όπου συνελήφθη η συντροφιά του κι έγινε γνωστό το κρησφύγετό του (Παναγιωτόπουλος, συνεργασία Δημητρόπουλου και Μιχαηλάρη, τόμος Α΄: 111). Το συγκεκριμένο έγγραφο με αριθμό 890 βρίσκεται στο Αρχείο του Αλή Πασά της συλλογής Χώτζη της Γενναδείου Βιβλιοθήκης της Αμερικανικής Σχολής Αθηνών.
Βιβλιογραφία
-Βέη, Ν. (1927) Βλάχοι, λήμμα στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, τόμος τρίτος, Αθήναι, Εκδοτικός Οίκος Ελευθερουδάκη, Εγκυκλοπαιδικαί Εκδόσεις Ε.Ε.
-Βλαχοδήμου (Λεπενιώτη), Τ. (2010) Κλεφταρματωλοί και αγωνιστές της Λεπενούς Βάλτου κατά την Τουρκοκρατία, Αθήνα, Έκδοση Δήμου Στράτου Αιτωλοακαρνανίας.
-Δελημάρη, Ι. (2000) Πατέρες της εκκλησίας και εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Δυτικής Ελλάδος 1, Άπαντα Ιωάννου Αποκαύκου, Ναύπακτος, Αδελφότης Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ναυπάκτου.
-Κουκούδης, Α. (2000) Οι Μητροπόλεις και η διασπορά των Βλάχων, τόμος Β΄, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Ζήτρος.
-Κρεκούκιας, Δ. (1967) Χειρόγραφο υπ' αριθμόν 888 του αρχείου του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών.
-Μήτσης, Ν. (2009) Δήμος Ανακτορίου, λησμονημένοι μαχητές του 1821, Αθήνα, έκδοση των Συλλόγων Θυρρίου και Δρυμού Βονίτσης με την αρωγή του Δήμου Ανακτορίου.
-Μιτάκη, Δ. (1989) Εποίκηση Ηπειρωτών στην Αιτωλία, Ανάτυπο από τα Ναυπακτιακά, τ. Δ΄ (1988-89) της Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών, Αθήνα.
-Παναγιωτόπουλος Β. (συνεργασία Δημητρόπουλου, Δ. και Μιχαηλάρη, Π.) (2007) Αρχείο Αλή Πασά Συλλογής Ι. Χώτζη, Γενναδείου Βιβλιοθήκης της Αμερικανικής Σχολής Αθηνών, τόμος Α΄ (1747-1808), Αθήνα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών/Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
-Παπατρέχα, Γ. (1982) Ο Βελανιδιώνας του Ξηρομέρου, Στερεά Ελλάς, τεύχος 161, Νοέμβριος 1982, 332-333.