Διερευνώντας τις διάφορες πτυχές των οικονομικών δραστηριοτήτων στο Συρράκο των αρχών του 19ου αιώνα αναφερθήκαμε σε προηγούμενο άρθρο στον τρόπο, τους κανόνες και τις μορφές δανεισμού (χρεωστικές ομολογίες), καθώς και στην κυκλοφορία του oθωμανικού νομίσματος.
Συνεχίζοντας την ψηλάφηση των Αρχείων του Ιωάννη Κωλέττη θα αναφερθούμε στα ευρωπαϊκά νομίσματα που κυκλοφορούν στην τοπική αγορά, αλλά και την επιρροή του χρήματος γενικότερα στην ζωή των ανθρώπων της εποχής εκείνης.
Παράλληλα με το οθωμανικό νομισματικό πολύπλεγμα που κυκλοφορεί στις αρχές του 19 ου αιώνα, μέσα από δεκάδες δικαιοπρακτικά έγραφα, κατάστιχα λογαριασμών και σημειώματα που απαντούμε στα Α.Ι.Κ., αποκαλύπτεται η συγκέντρωση τεράστιων για την εποχή χρηματικών ποσών από τους Κωλέττηδες στο Συρράκο που αποτελούνται από ένα ψηφιδωτό ευρωπαϊκών νομισμάτων.
Η χρήση των ευρωπαϊκών νομισμάτων, άλλοτε νόμιμη κι άλλοτε παράνομη και λαθραία, ξεκίνησε από τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και συνεχίστηκε αμείωτη σε όλη τη διάρκεια της oθωμανικής κυριαρχίας διευκολύνοντας, έτσι, όχι μόνο το μεγάλο εξωτερικό εμπόριο, αλλά και τις καθημερινές συναλλαγές. Έτσι, λοιπόν, η μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου κατά τα τέλη του 18ου αιώνα σε διάφορες περιοχές, όπως το Συρράκο και οι Καραρρύτες, από τη μία και η συνεχόμενη αστάθεια του oθωμανικού νομίσματος από την άλλη καθιστά αναπόφευκτη την εισαγωγή όλο και μεγαλύτερων ευρωπαϊκών νομισματικών ποσοτήτων που υπερισχύουν των οθωμανικών και κυκλοφορούν, πλέον, παράλληλα ως επίσημα και νόμιμα νομίσματα. Εξ’ άλλου, στην oθωμανική επικράτεια υπάρχει μόνιμη έλλειψη μετρητού χρήματος το οποίο είναι απαραίτητο για την ικανοποίηση ποικίλων αναγκών κι όχι μόνο του εμπορίου.
Οι ποσότητες, κυρίως, χρυσού νομίσματος εισρέουν άφθονες στο οθωμανικό κράτος, λοιπόν, όμως, όταν αυτό γίνεται αντιληπτό από τους Ευρωπαίους, η κιβδηλεία και η κυκλοφορία παραχαραγμένων νομισμάτων γίνεται έντονη σε εμπορικά λιμάνια, όπως αυτά της Τεργέστης και της Γένοβας. Έτσι, πολλές φορές Έλληνες έμποροι, με τον φόβο ότι επιστρέφουν με αλλοιωμένα στην πραγματικότητα νομίσματα, αναγκάζονται να ανταλλάζουν τα κέρδη τους με oθωμανικά νομίσματα χαμηλότερης αξίας, πέφτοντας, έτσι, θύματα της γενικότερης ρευστής οικονομικής κατάστασης.
Το ευρωπαϊκό χρήμα που εισέρχεται στην τοπική αγορά του Συρράκου αποτελεί στον μεγαλύτερο όγκο του προϊόν των κερδών των εμπόρων που δραστηριοποιούνται στη Δύση και στα Επτάνησα. Δεν υπάρχουν τεκμήρια που να αποδεικνύουν ότι ο Ιωάννης Κωλέττης δραστηριοποιήθηκε και σε αυτό το αντικείμενο, δηλαδή την εξαγορά ξένων νομισμάτων. Όμως, ανευρίσκουμε αρκετά σημειώματα της περιόδου 1801 - 1819 από τα οποία αποδεικνύεται ότι Συρρακιώτες παραδίδουν στον Κωλέττη χρηματικά ποσά σε γρόππους (ιταλ. Groppo= κομπόδεμα), αξίας περίπου 500 ασουλανίων, σε ευρωπαϊκά νομίσματα:
«Σεράκου, 11 μαρτίου 1818. Έστειλον με το κοπέλλι (υπηρέτης) του Παπαστέργιου τρίτον γρόππον με τες κάτω μονέδες με ασσουλανία
499,20 : 13 ουγγιές (χρυσό νόμισμα Σικελίας), 2/4 ισπανίας κ.τ.λ. …
(γραφή Γ. Κοντάκης)».
«Σεράκου, 15 Οκτωβρίου 1817. Έστειλον του Κωλέττη με τον Σιάραν 80 και 1/2 τάλληρα Ισπανίας, 9 νισφιέδες Μισεργιού και ψιλούς
παράδες σύνολον ασουλανία 500 .(γραφή Οικονόμος Μπούτικος)».
Μεγάλες ποσότητες ευρωπαϊκών νομισμάτων στα ταμεία των Κωλέττηδων εισέρχονται, επίσης, από τα έσοδα που τους αποδίδει το «ιλτιζάμι» του Πραστού Κυνουρίας (τα φορολογικά δικαιώματα του Πραστού ο Ιωάννης Κωλέττης τα εξασφαλίζει με αγορά το 1816 μετά από την μεσολάβηση του Μουχτάρ Πασά). Τον Οκτώβριο του 1817 οι εισπράξεις των Κωλέττηδων από τον Πραστό ανέρχονται σε 11.173 γρόσια. Από αυτά, τα 7.244 γρόσια αποδίδονται σε χρυσές ντόπιες Πορτογαλίας (κατά την Eυτυχία Λιάτα,* στην Πελοπόννησο, λόγω των παλιών Eνετικών κτήσεων, κυκλοφορεί πολύ ευρωπαϊκό χρήμα).
Συχνά, ο Χρήστος Κωλέττης, που είναι ο διαχειριστής των εσόδων στο Συρράκο, στέλνει «κομποδέματα» στα Γιάννενα, στον αδελφό του Ιωάννη:
«Σεράκου, 9 Απριλίου 1819. Έστειλον του Κωλέττη εις Ιωάννινα με Τόδα Καλυδιώτη ουγγιές 16 και εν παπαλίνικον δια γρόσια 500,20. Και έφυγεν εις τα 10 Απριλίου».
Τα ευρωπαϊκά νομίσματα που βρίσκουμε στο Συρράκο διακρίνονται, όπως και τα οθωμανικά, σε χρυσά και αργυρά. Από τα χρυσά συναντούμε τα βενέτικα φλωρία (φλουριά) ή βενετσιάνικα (θεωρείται από τους ιστορικούς το δολάριο της εποχής), τις ισπανικές δούπιες ή ντόπιες (το πιο σταθερό νόμισμα στα λιμάνια της Μεσογείου), τις δούπιες Πορτογαλίας, το λοβίκι (Λουδοβίκειο Γαλλίας), το ναπολεόνιο (επίσης, Γαλλίας), το ολλανδέζικο φλωρί, την ουγγιά (Σικελίας), το ροσπόνι (Φλωρεντίας), το μαντζάρικο (Ουγγαρίας), το παπαλίνικο (κράτος του Πάπα - Βατικανό) κ.ά.. Από τα αργυρά θα αναφέρουμε το βενέτικο τάλιρο, το κολωνάτο τάλιρο Ισπανίας, το τάλιρο Ισπανίας δίχως κορώνες, το τάλιρο κροτζιάτο (Πορτογαλίας), το τάλιρο ρεγγίνας (Αυστρίας).
Χαρακτηριστική είναι και η τακτοποίηση και αποθήκευση των εκατοντάδων νομισμάτων από τον Χρήστο Κωλέττη στο σπίτι των Κωλέττηδων, στο Συρράκο. Τα νομίσματα τοποθετούνται σε αριθμημένες σακούλες διαφορετικών χρωμάτων, ενώ ο πίνακας (νότα μονέδων) που τις συνοδεύει αναλύει τις ισοτιμίες έναντι του γροσιού, αλλά και το περιεχόμενο. Τακτοποιούνται ανά κατηγορία: σε ευρωπαϊκά χρυσά, σε ευρωπαϊκά ασημένια και αντίστοιχα τούρκικα:
«Νο 3 (μικρή λευκή σακούλα) - Μάλαγμα Φράγκικο (εννοεί ευρωπαϊκά χρυσά νομίσματα)
4 ντόπιες Ισπανίας προς 94, γρόσια 376
5 ½ λουίγγια προς 55, γρόσια 302,20
2 ναπολεόνια προς 47, γρόσια 9 κ.τ.λ.
….. σύνολον 2.149,25 Σιράκου, 9η 9βρίου 1817. (γραφή Χρήστος Κωλέττης)».
Τέτοιους πίνακες που αναλύουν και ουσιαστικά καθορίζουν την ισοτιμία των ευρωπαϊκών νομισμάτων έναντι των τοπικών οθωμανικών ανάλογα με την χρονική περίοδο βρίσκουμε αρκετούς στα Α.Ι.Κ.. Κάνοντας έναν παραλληλισμό με παρόμοιους πίνακες ισοτιμίας της ίδιας ακριβώς εποχής, όπως αυτούς που μας παραθέτει ο Σ. Κουγέας (Το Ηπειρωτικό Αρχείο του Σταύρου Ιωάννου), διαπιστώνει κανείς ότι οι Κωλέττηδες στο Συρράκο είχαν πλήρη επίγνωση των νομισματικών τιμών της αγοράς.
Επίσημα, οι διατιμήσεις των νομισμάτων ορίζονται με σουλτανικές διατάξεις.
Φαίνεται, όμως, πως και οι κατά τόπους Τούρκοι διοικητές είχαν τη δυνατότητα παρέμβασης στη διαδικασία αυτή. Η Ευτυχία Λιάτα μας ενημερώνει πως δεν μπορούμε να υπολογίσουμε με ακρίβεια το βαθμό παρέμβασης του φαινομένου αυτού και αναφέρει ως παράδειγμα τη στάση του Αλή Πασά. Η παρεμβατική στάση του στον καθορισμό των αντιστοιχιών διαμόρφωνε στα Γιάννενα άλλοτε υψηλές και άλλοτε χαμηλές τιμές, ανάλογα με τις συνθήκες. Η απόκτηση ξένων νομισμάτων και οι εξαγορά τους την κατάλληλη στιγμή ή το αντίστροφο (κάτι σαν το σημερινό χρηματιστήριο, δηλαδή,) είναι από τις κύριες δραστηριότητες πλουτισμού του Αλή Πασά, κάτι που, σίγουρα, δεν αφήνει ανεπηρέαστο τον Ιωάννη Κωλέττη.
Σε επιστολή του Αλή τον Σεπτέμβριο του 1817 προς τον οικονομικό του διαχειριστή Σταύρο Ιωάννου (ο Σταύρος Ιωάννου, έκτος από οικονομικός διαχειριστής του Αλή, διατηρεί στην Βιέννη τραπεζικό κατάστημα το οποίο διευθύνει ο γιός του Γεώργιος Σταύρου, μετέπειτα μεγάλος εθνικός ευεργέτης) τον διατάσσει:
«Σταυρογιάννη, να πάρης 75.000 ήτοι εβδομηνταπέντε χιλιάδες γρόσια για να τα μοιράσης των καλλιτέρων Ρωμιών και τα συνάφια τους καλούς για να τα κάμουν βενετικά και μαντζιακλιά και σε τρεις μέρες να γένουν ότι τα θέλω δια την Πόλη και όχι άλλο…».
Βέβαια, στην περίπτωση του Αλή, στον τεράστιο θησαυρό του οποίου βρέθηκε ένα ψηφιδωτό εκατομμυρίων χρυσών ευρωπαϊκών νομισμάτων, η απόκτησή τους γίνεται, συνήθως, με τυχοδιωκτικούς τρόπους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του πετυχημένου Συρρακιώτη εμπόρου Χριστόδουλου Ζαλοκώστα (πατέρα του ποιητή Γεωργίου Ζαλοκώστα) τον οποίο, αφού φυλάκισε, στην συνέχεια υφάρπαξε την περιουσία του και, τελικά, τον άφησε ελεύθερο ύστερα από την παρέμβαση του Κωλέττη και του Τσαπρασλή.
Παρέμβαση σε αντιστοιχία τιμών ξένου νομίσματος παρατηρούμε και στο Συρράκο από τον Ιωάννη Κωλέττη. Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1817 ο Κ. Μπαχώμης υποχρεώνεται να υπογράψει ομολογία για εξόφληση παλαιών χρεών ύψους 1.081 ασουλανίων (γρόσια). Η αποπληρωμή θα γίνει στις 9 Ιανουαρίου του 1818 σε τάλιρα Ισπανίας και σε αντιστοιχία 1 προς 5,30, όταν σε όλους τους πίνακες της εποχής το ισπανικό τάλιρο αντιστοιχεί σε 6 γρόσια:
«…μου άφησεν ομολογίαν να πληρώση τη 9 Ιανουαρίου 1818 τάλληρα Ισπανίας κολωνάτα 188 προς γρόσια 5,30, σύνολον 1.081. 1817 τη 2η Χβρίου, Σιράκου. (Δια τον Κωλέττην, λούκας τζαλοκόστας, Γραμματικός.»
Κλείνοντας αυτή τη μεγάλη αναφορά στα οθωμανικά και ευρωπαϊκά νομίσματα που κυκλοφορούν εκείνη την εποχή, σας παραθέτουμε ένα απόσπασμα από τα σχετικά συγγράμματα της Ευτυχίας Λιάτα που καταδεικνύουν μια άλλη πλευρά της σχέσης των ανθρώπων με το χρήμα τότε: «Το νόμισμα, όμως, τόσο στη βενετοκρατούμενη και όσο και στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, εκτός από τις συναλλακτικές του λειτουργίες, επιτελεί, παράλληλα, και άλλες χρήσεις: αποθησαυρίζεται, θάβεται, δηλαδή, σε τοίχους και αυλές, μπαίνει στα σεντούκια και κλειδώνεται (κυρίως, το χρυσό νόμισμα), αφιερώνεται στις εκκλησίες, γίνεται φυλακτό για τα νεογέννητα και αμανάτι ή αποτελεί μέρος του γυναικείου στολισμού, επιτελώντας, έτσι, και ρόλο κοσμήματος. Στις περιπτώσεις αυτές το νόμισμα χάνει τη βασική του λειτουργία, απονομισματοποιείται. Η λατρεία του χρήματος, μάλιστα του καλού νομίσματος, φαινόμενο διαχρονικό και «διαταξικό», θα έχει θετική πρόσληψη στις συνειδήσεις των ανθρώπων και η κατοχή χρήματος θα ταυτιστεί με εξωοικονομικά πλεονεκτήματα, σχεδόν, θα αναχθεί σε ηθικές αξίες, όπως ρεαλιστικά διατυπώνεται στην παροιμιώδη φράση:
«Έχεις γρόσι, έχεις γνώση.
Έχεις άσπρα και φλωριά,
έχεις και καλή καρδιά».
Αλλά, και η λαϊκή μούσα της εποχής δεν έμεινε ανεπηρέαστη από τη σχέση των ανθρώπων με το χρήμα το οποίο έγινε μέτρο σύγκρισης, ακόμη και στην αγάπη, τον καημό και τον έρωτα:
«τι να τα κάνω τα φλουριά,
τα γρόσια τι τα θέλω,
φιλώ τσούπρα μ’ τα χείλη σου,
τον άσπρο τον λαιμό σου…» και
«…τι να τα κάνω,
Νταλιάνα μου,
τι να τα κάνω τα φλουριά
μπρος την δική σου ομορφιά…».
Γιώργος Βαΐτσης
Πρόεδρος Τ.Κ. Συρράκου
Λοχαγός Σ.Ξ. Ε.Α.
Η εργασία αποτελεί μέρος της σειράς
«Οικονομία στο Συρράκο στις αρχές του 19 ου αιώνα. Τα αρχεία του Ιωάννη Κωλέττη» - (ΦΩΣ ΣΤΟ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΣΥΡΡΑΚΟ)»,
που δημοσιεύεται την τελευταία πενταετία στην εφημερίδα «Αντίλαλοι του Συρράκου.
Βιβλιογραφία:
1) Αρχεία Ιωάννη Κωλέττη
2) Ιωάννης Κρεμμυδάς (Ιωάννης Κωλέττης - Οι Ιδρυτές του νέου Ελληνικού Κράτους)
3) Ελένη Αγγελομάτη - Τσουγκαράκη (Η Προεπαναστατική Ελλάδα)
4) Σπυρίδων Ασδραχάς (Ελληνική Κοινωνία και Οικονομία)
5) Σωκράτης Κουγέας (Το Ηπειρωτικό Αρχείο του Σταύρου Ιωάννου)
6) Ευτυχία Λιάτα (Νομισματική Ιστορία της Ελλάδος)
*Η Ευτυχία ∆. Λιάτα είναι Διευθύντρια Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ιστορικών Ερευνών. Έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την Ιστορία της Ελληνικής κοινότητας της Βενετίας (17ος - 18ος αιώνας), τη Νομισματική Ιστορία του Ελληνικού χώρου (15ος - 19ος αιώνας) και την Οικονοµική και Κοινωνική ιστορία του βενετοκρατούµενου και τουρκοκρατούµενου Ελληνικού χώρου (10ος - 18ος αιώνας).
Διαβάστε και τα υπόλοιπα άρθρα της σειράς: Οικονομία στο Συρράκο στις αρχές του 19 ου αιώνα. Τα αρχεία του Ιωάννη Κωλέττη» - (ΦΩΣ ΣΤΟ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΣΥΡΡΑΚΟ)
Οικονομία στο Συρράκο και η επιρροή στην γύρω περιοχή στις αρχές του 19ου αιώνα
Ευρωπαϊκά νόμισματα και η εισροή τους στην οικονομία του Συρράκου στις αρχές του 19ου αιώνα
Μισθοί και αμοιβές, τιμές και προϊόντα στο Συρράκο στις αρχές του 19ου αιώνα
Μέτρα και Σταθμά στο προεπαναστατικό Συρράκο
